Taal en Tongval. Jaargang 49

[p. 139]

Frans Debrabandere
De n-apocope in het Kortrijks

De apocope of weglating van de eind-n na ə in de Nederlandse standaardtaal berust op de n-apocope in het hele centrale deel van ons taalgebied, grosso modo Holland en Brabant (Schippers 1961: 8). Die eind-n komt wel nog voor in twee perifere streken van ons taalgebied, het noordoosten (Groningen, Drente, Overijssel, Gelderland) en het zuidwesten (West- en Oost-Vlaanderen), meestal als sonantische n.

Toch komt de n-apocope ook in Vlaanderen voor, nl. in het uiterste westen van Frans-Vlaanderen (Ryckeboer 1975), in de Gentse agglomeratie, in Oost-Zeeuws-Vlaanderen (Taeldeman 1985: 174-176), in Dendermonde en de oostrand van het Waasland (wvd, Inl. 106). Maar het apocopegebied is zeker groter geweest. Oudenaarde zou in de 19e eeuw nog n-loos geweest zijn (Belgisch Museum X, 239-240) en daar zijn al voorbeelden van in 14e-en 15e-eeuwse Oudenaardse bronnen (Hoebeke 1968: 523-4). Van Loey (1948: 39-48) constateert zelfs dat de n-apocope in de 13e eeuw vooral in West-Vlaanderen voorkwam, minder in Oost-Vlaanderen en weinig in Brabant. En Blancquaert & Tavernier-Vereecken (1944: 12, 13, 23) wijzen erop dat van het werkwoord loopen ‘in Fransch Vlaanderen langs de taalgrens acht vormen voorkomen zonder -n;... ook in Westelijk Zuid-Oost-Vlaanderen... deze vorm bijna even vaak voor(komt) als die op ən’. Ook voor het ww. zoeken ‘zijn zooals voor loopen enkele steden zooals Poperinge, Gent, Dendermonde, Aalst en Temeuzen n-loos’. Daar wordt ook de gedachte uitgesproken, dat een vollediger documentatie zou kunnen wijzen op ‘diverse uitstralingshaarden in Noord en Zuid’. Vaak vertonen nl. grotere en kleinere steden n-loze vormen te midden van omgeving met n.

Nu had ook Kortrijk, dat historisch eigenlijk veeleer een Oost-Vlaamse stad is en altijd sterk op Gent gericht was, in de 19e eeuw nog n-apocope. In de Dialectatlas (Pée 1946) is daar voor het Kortrijks evenwel weinig van te bespeuren. En ook Hol (1947: 242) schrijft over het Kortrijks en het Oudenaards: ‘in beide plaatsen is de -n beslist sonantisch’.

Toch zijn er getuigenissen genoeg dat het Kortrijks n-loos geweest is. Een eerste getuigenis is van 1838, nl. de publicatie in het ‘dialect van Kortryk’

[p. 140]

van de parabel van de verloren zoon door F.A. Snellaert in het Belgisch Museum (II, 424-426). We halen uit de tekst enkele ondubbelzinnige voorbeelden: es hi vertrokke, dier leve, dat de schive gesmolte ware, om de zwine¹ te wachte, mégéte ‘meegegeten’, 'k zal...zegge, t'heete ‘te heten’, te diene, ziin knechte, schoene² an zi voete, den doon es verreze, 't verlore schaep es were gevonde, was...gekomme, geloope, spreke, te bute gegaen, vriende, jonge, moete me nu geen leute make, hi es verreze. En in voetnoot 4 voegt Snellaert eraan toe dat ‘de Kortrykers by hunne naburen de Meenenaers den naem van Ennebyters gekregen’ hebben. ‘Alleen wanneer het volgende woord met eenen klinker begint laet men al de letters hooren’. Dit laatste is nog altijd het geval in de standaardtaal, zodat de n als verbindingsklank tussen twee klinkers dient. Hetzelfde gebeurt trouwens in het Frans met de eind-s.

Een tweede getuigenis is eveneens van Snellaert (1844: 164-165), zijn bijdrage nl. over het Kortrijks dialect (Debrabandere 1972: 145-198). Hij schrijft er: ‘By de doffe sluitlettergreep en laet de Kortrykzaan de n niet hooren: hy zegt geve(n), leve(n), waerom zyn gebuer de Meenenaer hem den spotnaem gaf van ennebyter’. In een brief van 26 november 1844 schrijft Alberdingk Thijm aan Snellaert (Deprez 1971: 26): ‘Ik zie, dat het in Kortrijk met geve(n) en leve(n) gesteld is als te Amsterdam’.

Een derde getuigenis is van Johan Winkler (1874: 373-378). Ook hij publiceert de dialectische vertaling van ‘De gelijkenis van den verloren zoon in den tongval van de stad Kortrijk’. De tekst was hem in augustus 1873 in nederlandsche spelling ‘Medegedeeld door den heer Dr. jur. A. fredericq, advocaat te Gent’. Ook hieruit geven we enkele dialectvoorbeelden: vulle, were kèëre, zegge, voete, meuge, verreze, i wa’ verlaure en i es were gevonde, zingen³ en danse, gesloge⁴, verlaure, gevonde. De tekst van Winkler-Fredericq bevat al wel wat meer uitzonderingen (brassen, meugen, in zijn eigen, vele knechten, èëten, moaken, hangden, stikken, de knechten zeidegen, 'k en è zelfs nooit 'n buksken gekregen om mee miin vrinden te kerremessen, joengen), maar toch apocopevoorbeelden genoeg om tot n-apocope in het Kortrijks 1873 te mogen besluiten. Bovendien voegt

1 Misschien is zwine toch wel als hypercorrect op te vatten, want normaal zouden we hier zwijns verwachten.

2 De vorm schoene kan niet kloppen, ook die is hypercorrect voor correct schoen, Kortrijks [sku:n], meervoud van schoe, Kortrijks [sku:].

3 De n in zingen wordt inderdaad uitgesproken voor de klinker van en, als verbindingsklank.

4 Gesloge in de tekst uw voader è 't vet kolf gesloge is ongewoon. We verwachten ofwel geslege (volt. dw. van slaan) of geslach (volt. dw. van slachten).

[p. 141]

Winkler eraan toe: ‘Ook de n wordt te Kortrijk op dezelfde wijze achterwege gelaten als de d, en dat nog wel meer dan in de hollandsche tongvallen geschiedt. Om deze verwaarlozing der n, geven andere West-Vlamingen en vooral de inwoners van de naburige stad Meenen aan de Kortrijkers den spotnaam van Ennebiters’. Hiervoor steunt Winkler waarschijnlijk op Snellaert.

In elk geval lijkt deze bijnaam op het eind van de 19e eeuw in Kortrijk zelf niet (meer) bekend te zijn. De Potter 1873-1876 vermeldt deze bijnaam nog als een van de spotnamen voor de Kortrijkzaan, maar Hubert (1886: 39) heeft hem nooit gehoord: ‘Voor 't gene de twee andere spotnamen betreft, door Depotter aangehaald, van Enne bijters en Pastei eters, moeten wij met rechtzinnigheid bekennen, ooit zulke namen te hebben hooren of weten toekennen aan de inwoners van onze stad’. Uit de context blijkt wel dat Hubert met ooit eigenlijk nooit bedoelt. Wat verder schrijft hij nl.: ‘dewijl de n bijzonderlijk in dit geval is [nl. het wegvallen], zou deze omstandigheid, kunnen aanleiding gegeven hebben tot gezeide spotnaam. Genoeg is het dat wij hem nooit hebben weten toebrengen’. In 1886 was de n-apocope blijkbaar nog altijd een bekend verschijnsel, maar de Kortrijkzanen zelf kennen deze bijnaam Ennebijters niet (meer). Dit was dan een vierde (wellicht iets zwakker) bewijs van de Kortrijkse n-apocope, waarmee we al tot het eind van de 19e eeuw opgeklommen zijn.

Maar zelfs tot in het midden van de 20e eeuw blijkt de n-apocope in Kortrijk - m.n. dan in de volksere stadswijk Overleie - standgehouden te hebben. Soete (1948: 16) schrijft: ‘In de volksbuurten, vooral in Overleie, geraakt de n, die anders met voorliefde ingeschoven wordt (“ne moennteur” = Frans “moteur”), op het einde van een woord gemakkelijk vergeten: hierin is het Kortrijks het Nederlands wel vooruitgelopen. Enkele grepen en daar verschijnen: “peize”, “geve”, “wete”, skille’, ‘loeope’, ‘lache’, ‘bloate’, ‘miennske’, ‘petatte’ ‘.En hij voegt er duidelijke en ondubbelzinnige voorbeeldzinnen aan toe: gen lat mie nie peize ‘je laat me niet peinzen (nadenken)’, kchoa u ollichte wa choan geive⁵ ‘'k zal je spoedig wat geven, ik zal het je betaald zetten’; goe cheweite⁵ ‘goed geweten’; wa kan mie da skille ‘wat kan mij dat schelen’; kê giêl de weech cheloeope ‘ik heb de hele weg moeten rennen’; mae wiene moejje nu lache? ‘om wie moet je nu lachen?’; lag maed u zaelve ‘lach met jezelf’; ool dee bloate loage vo mienn deure, kmostege begunne mae voage ‘al die blaren lagen voor mijn deur, ik

5 De woorden geive en (goe) cheweite wijzen op diftongering van de zachtlange e in het Platkortrijks, net zoals in het Platbrugs weeiten, meei ‘weten, mee’ en in het Randstads.

5 De woorden geive en (goe) cheweite wijzen op diftongering van de zachtlange e in het Platkortrijks, net zoals in het Platbrugs weeiten, meei ‘weten, mee’ en in het Randstads.

[p. 142]

moest beginnen te vegen’; ok em bitsje klappeje stoad oles oftorke⁶ ‘als ik een beetje praat, staat hij alles af te luisteren; miemm petatte stoan ip, mo ze wille nie koke ‘mijn aardappels staan op, maar ze willen niet koken’; mienn vier en wil nie brande, tsienn zukke slichte kole aen ge moe se toenn dier aen dikke betoale ‘mijn vuur wil niet branden, 't zijn zulke slechte kolen en je moet ze dan nog duur betalen’. Soete is dus de vijfde en waarschijnlijk laatste getuige van de n-apocope in het Kortrijks (Overleis), een halve eeuw terug. Vreemd is wel, dat daar in de dialectatlas (Pée 1946) weinig van te vinden is, temeer omdat Jan Soete er als informant voor het Kortrijks vermeld staat. Hooguit in drie zinnen vinden we er voorbeelden van n-apocope. In zin 2: de bloeme gaan besproei, waarbij het in het werkwoord ‘besproeien’ niet duidelijk is of de spelling op apocope wijst of op een sonantische uitspraak besproein. In zin 24 vinden we gehete voor ‘gebeten’ en in zin 107 staat tweemaal komme ‘komen’, maar daarnaast wel kijkn en keurn.

We kunnen ons ten slotte nog afvragen: is daar iets van in het huidige Kortrijks overgebleven? Er zijn allereerst enkele losstaande woorden en uitdrukkingen, die we als relicten kunnen beschouwen (Debrabandere 1986: IX): (h)ave ‘haven’, exame ‘examen’, eige voolk ‘eigen volk’, zijn eige vel, alle dage, alle weke, ne strooie man, goude gel(d), papiere gel(d), zeve keere, gevonde gel(d), gekrege gel(d), gestole gel(d), vervalle gel(d), twee dikke ‘20 ct.’, nege dage, alle vuuf voete ‘alle vijf voeten, om de haverklap’. Sommige bovenstaande voorbeelden kunnen eigenlijk als vaste verbindingen worden beschouwd, waar de n ‘eigenlijk niet meer in de absolute auslaut staat, zoals in strooie man, goude geld. Niet te verwonderen dat in samenstellingen de n in de auslaut van het eerste lid niet uitgesproken wordt: Meulestrate ‘Molenstraat’, regeluch(t), regegote, regebuze, wagewijd, wagewiel, wagekot, wagemaker, binneban(d), binnebreken, binnebringen, binnedeure, binnedujen, binnegraken, binnegieten, binnegote, binnekamer, binnekan(t), binnekoerke, binnelaten, binneleer, binnemeugen, binnemeur, binnepalmen, binneraam, binnerien ‘binnenrijden’, binneslot, binnestik, binnetrap, binneweeg, binneweer(t)s, binnezak, binnezole, boekekasse, boerebon(d), boerebroo(d), boereburgemeester, boeregat, boerejaar, boerekarre, boereklakke, boereleute, boeremaandag, boeremins(ken), boeremode, boeremuziek ‘boerenfanfare’, boerep(a)rochie, boerepaster, boerepeer(d), boerevoolk, butechampetter, butedocteur, butegoe(d), butekan(t), butelan(d), buteluch(t), butemins, butep(a)rochie, butepaster, butevoolk, butewach(t), buteweer(t)s enz. enz. Allemaal relicten van een vroeger algemene n-apocope, die zich heeft weten te handhaven in vaste verbindingen en geijkte samenstellingen. Een merkwaardig geval is evenwel het woordje avond [‘Ք:vən] in avondschole, avondwerk [‘ɔ:vəsko:lə / ‘ɔ:vəwɛ:rk], waar de -n- ook geapocopeerd werd. Aangezien

6 Oftorke, d.w.z. ‘of te horken’. Wvl. horken ‘luisteren’, vgl. D. horchen.

[p. 143]

de n alleen in de auslaut geapocopeerd kan worden, lijkt dit erop te wijzen dat de Kortrijkse t-apocope (Vauterin 1961; Debrabandere 1973) ouder is dan de n-apocope, want avond moet eerst aven geworden zijn alvorens ave te worden in b.v. avewerk ‘avondwerk’.

Alles wijst er dus op dat het Kortrijks niet alleen in de 19e eeuw n-apocope vertoonde, maar dat die apocope zich op zijn minst tot het midden van de 20e eeuw in een volkswijk heeft gehandhaafd en bovendien vandaag nog in relictvormen overleeft.

Bibliografie

Blancquaert, E. & C. Tavernier-Vereecken
	1944	‘Apocope van slot-n na doffe e in het Nederlandsch’. In Feestbundel H.J. Van de Wijer, Leuven, II, 7-24.
Debrabandere, F.
	1972	‘Het Kortrijks dialekt van F.A. Snellaert. Een vergelijking van het Kortrijks in 1844 en 1972’. De Leiegouw 14 (1972), 145-198.
	1973	‘De Kortrijkse t-apokope in oude teksten’. In Album Willem Pée, 89-93.
	1986	Het Kortrijkse dialekt. Kortrijk.
Hoebeke, M.
	1968	De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde. 13e eeuw ± 1500. Gent.
Hol, A.R.
	1947	‘De n na de toonloze vocaal in werkwoordsvormen’. Hand. Kon. Comm. Toponymie & Dialectologie XXI, 237-288.
Hubert, C.
	1886	Beschrijving van het gelijktijdige Kortrijk. Kortrijk.
Kooiman, K.
	1969	‘Apocope van -n in het Zuidhollands’. Taal en Tongval 21, 77-79.
Loey, A. van
	1948	‘Over de apocope der -n in het Middelnederlands (Vlaams en Brabants). Hand. Kon. Comm. Toponymie & Dialectologie XXII, 39-48.
Ollevier, P.
	1959	Apocope van -n na toonloze vocaal bij de niet-adnominale woorden in Zuid-Nederland. Onuitgegeven scriptie, Leuven.
Pauwels, J.L.
	1948	‘De n na toonloze vocaal in het Oosten van Zuid-Nederland’. Hand. Kon. Comm. Top. Dial. 22, 49-64.
	1969	‘Eind-n na toonloze vocaal in Zuid-Nederland’. Taal en Tongval 21, 216-218.
Pee, W.
	1946	Dialect-Atlas van West-Vlaanderen en Fransch-Vlaanderen. Antwerpen.
Potter, F. de
	1873-1876	Geschiedenis der stad Kortrijk. Gent.

[p. 144]

Ryckeboer, H.
	1975	‘Over de n-apokope in Frans-Vlaanderen’. Taal en Tongval 27, 82-85.
Schippers, B.W.
	1961	Taal en spraak in stad en streek. Groningen.
Snellaert, F.A.
	1844	‘Bydragen tot de kennis van den tongval en het taeleigen van Kortryk’. Belgisch Museum VIII, 156-201.
Soete, J.
	1948	‘Volksleven en volksspraak. De wenteling der wendingen rond vorm- en zinverwante woorden’. Zonneweelde 18, 16-19.
Taeldeman, J.
	1985	De klankstructuur van het Gentse dialekt. Gent.
Vauterin, L.
	1961	‘De apokope van de “t” in het Kortrijks’. De Leiegouw 3, 15-18.
Winkler, J.
	1874	Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. 's-Gravenhage.
WVD
	1979	M. Devos - H. Ryckeboer - J. Taeldeman, Woordenboek van de Vlaamse dialecten. Inleiding. Gent.