Taal en Tongval. Jaargang 48

[p. 52]

Anna Coetzee & Pieter van Reenen
Nasaalvokalen in het Afrikaans en in Nederlandse dialecten¹

Hoewel algemeen wordt aanvaard dat de Afrikaanse nasalering² zijn wortels heeft in de 17de-eeuwse Nederlandse dialecten, laat de discrepantie tussen de huidige Nederlandse en Afrikaanse nasaleringspatronen heel wat vragen onbeantwoord: waar ligt de bakermat van de nasalering in het Afrikaans? Hoe komt het dat nasalering in bepaalde Afrikaanse gemeenschappen de norm is en het ontbreken ervan de norm in andere Afrikaanse gemeenschappen? Waarom zijn de sociale verschillen tussen de Nederlandse en de Afrikaanse nasaleringsvormen vandaag zo groot? Wat zijn de verschillen in het lexikon tussen de Nederlandse en de Afrikaanse vormen? Een andere vraag is of de genasaleerde vormen in verschillende types ingedeeld kunnen worden, zoals het verschil in sociale aanvaarding van de Nederlandse vormen mogelijk impliceert. Met het doel om zoveel mogelijk licht te werpen op deze vragen wordt in dit artikel bestaand onderzoek uit Afrikaans gecombineerd met onderzoek uit het project: Fonologie en Morfologie van de Nederlandse dialecten, zie Goeman & Taeldeman (1996).

1 Dit artikel is een bewerking van Coetzee en van Reenen (1995). De kaarten worden hier voor het eerst gepubliceerd, met dank aan Evert Wattel.

2 In het vervolg staat nasalering voor klinkemasalering, tenzij anders vermeld.

Nederlands, de bakermat van de Afrikaanse nasalering

Ten aanzien van klinkernasaliteit in Afrikaans concludeert Roberge het volgende:

Whether nasalization in Afrikaans represents a generalized Netherlandic dialectism, autochthonous innovation, the influence of a substrate language, or some combination of all three forces is difficult to determine (1993: 16).

Scholtz (1970: 85) is van mening dat de huidige vormen al ‘grotendeels’ in het 17de-eeuwse Hollands hebben bestaan. Roberge (1993: 16) zelf vindt bevestiging daarvoor in een opmerking van Ponelis (1990/1: 53-54) over

[p. 53]

nasaleringsverschijnselen uit het Middelnederlands en 17de-eeuwse Nederlandse dialecten en de aanwezigheid ervan in moderne dialecten.³ Raidt (1991: 204-205) schakelt de mogelijke invloed van de Franse Hugenoten uit, door erop te wijzen dat de Franse genasaleerde klinkers vaak aan het einde van de lettergreep voorkomen, terwijl dit in het Afrikaans, waar nasalering vooral bij echte Afrikaanse ‘volkswoorden’ met specifieke klankverbindingen optreedt, onmogelijk is.⁴ Hetzelfde geldt voor de toontaal Khoi/Khoekhoens/Hottentots, waarin genasaleerde klinkers niet zoals in het Afrikaans van de klankomgeving afhankelijk zijn, maar onafhankelijk contrasteren (vgl. Beach 1938).

Wat echter opvalt is dat de huidige Nederlandse en Afrikaanse nasaleringspatronen sociaal en lexikaal sterk verschillen, terwijl de fonologische omgeving toch in grote lijnen overeenkomt. Anders dan in het Nederlands, is nasalering thans ‘een van die belangrikste kenmerke van die Afrikaanse klankstelsel’ (Raidt 1991: 204). Het belang spreekt uit de belangrijke beschrijvingen ervan zoals die van Le Roux & Pienaar (1927: 63-66), Hopwood (1927), De Villiers (1967: 69, 109), Raidt (1983: 97-98; 1991: 204-205), Coetzee (1977; 1981; 1992: 90-93), De Villiers & Ponelis 1987: 125-130), Ponelis (1990/1: 53-54). Dat steekt schril af tegen het Nederlands, waar hoofdzakelijk naar nasalering wordt verwezen als het over dialecten of niet standaardtaalgebruik gaat.⁵

3 Roberge verwijst in dit verband naar een ongepubliceerde studie van A.F. Buccini (1992): ‘The colonial Dutch dialects: new evidence for the origin of Afrikaans and the development of standard Dutch in seventeenth-century Holland.’

4 In Van Reenen (1982b; 1994) wordt uiteengezet dat Frans, dat vandaag een ṽ taal is, in de 12de eeuw nog een VN-taal was en vanaf de 13de tot ongeveer de 15de of 17de eeuw een intermediaire fase gekend heeft waarin het een V(N)-taal was, zoals onder andere Nederlands en Afrikaans, en dat de verschillen nog dialectisch/sociolectisch of mogelijk stilistisch zijn aan te wijzen in Europees en Canadees Frans (zie ook Morin 1994). Volgens die gegevens is het dus toch mogelijk dat sommige Hugenoten aan het einde van de 17de eeuw wel nog V(N) uitspraakvormen gekend hebben. De mogelijkheid van beïnvloeiding door de Hugenoten is echter uiterst gering.

5 Weijnen (1956), evenals Trommelen & Zonneveld (1979), verwijzen naar diverse uitspraken over Nederlandse dialectische nasalering. Booij (1981) meldt dat nasalering in sommige Nederlandse dialecten voorkomt en noemt ‘[ɑs] as, Ned. ‘als’, ‘[ɑ̃:s] ans, Ned. ‘anders’ uit Drents. Dit zijn echter vormen die duidelijk verschillen van vormen in het Afrikaans. Booij noemt dan dat nasalering ook voorkomt in Afrikaans, ‘een taal gesproken in Zuid-Afrika en historisch verwant aan het Nederlands’ en noemt dan [kɑ̃:s] kans, [wɛ̃:s] wens en [dɔ̃:s] dons als voorbeelden van de Afrikaanse nasalering. Stroop (1994) handelt onder andere over nasalering voor obstruenten die volgens zijn dialectkaart hoofdzakelijk ten zuiden van Noord- en Zuid-Holland voorkomen. Dat verklaart waarom deze vormen niet in het Afrikaans voorkomen. Ponelis (1990/1: 53-54) en De Villiers & Ponelis (1987: 128) noemen wel enkele zulke gevallen, maar specificeren geen bron.

[p. 54]

Het verschil in belangstelling voor nasalering in beide talen houdt verband met verschil in sociale spreiding. Terwijl vormen zoals [ɔnxəlɵk] en [ɔ̃:xəlɵk] voor ongeluk ongemerkt allebei in Standaardnederlands voorkomen, worden vormen met nasalering voor [s] of [z], zoals bijvoorbeeld in [dã:s] dans en [ɔ̃:zə] onze niet als standaarduitspraak ervaren. Daarentegen komt nasalering in Afrikaans ongemerkt voor alle continuanten voor. In Afrikaans wordt noch nasalering noch niet-nasalering als ‘plat’ of substandaard gevoeld.

Terwijl nasalering in mindere of meerdere mate aanwezig is in individuen, streken en groepen (vgl. Le Roux & Pienaar 1927; Coetzee 1981), is de afwezigheid van nasalering toch wel het kenmerk van specifieke groepen. Van Rensburg (1989a: 440) constateert dat een opvallend taalkundig kenmerk - het onderscheid tussen de contactvariëteiten (het Afrikaans van de afstammelingen van de Khoi en de Kaapse slaven) en de varianten die dichter bij niet-standaard Nederlands staan (dus het latere standaard afrikaans) - de afwezigheid van nasalering in de contactvarianten is. Van Rensburg (1989a: 400) noemt niet-nasalering onder andere als een van de kenmerken van Griekwa-Afrikaans. Volgens De Villiers & Ponelis (1987: 126) komt nasalering niet in het ‘Kaapse Vernakular-Afrikaans’ voor, waardoor deze taalvariant zich onderscheidt van het ‘koine’ waarin nasalering een prominent verschijnsel is.⁶

Dit wordt impliciet door empirisch onderzoek bevestigd. Het is Rademeyer (1938: 55-56) opgevallen dat nasalering niet bij het oudere geslacht in Rehoboth (een Griekwa-verwante gemeenschap in Namibië) in woorden als mens, wens en gans voorkomt. Kotzé (1983: 50) heef gevonden dat nasalering feitelijk nooit bij de Kaapse Maleiers voorkomt. I.A. Coetzee (1985: 74-75) heeft vastgesteld dat in de bruine gemeenschap van Eersterust, Pretoria, niet-nasalering als een ‘prestigevorm’ wordt beschouwd, en Coetzee (1989: 106) heeft geconcludeerd dat ‘dit nie 'n pertinente verskynsel’ in de bruine gemeenschappen van Johannesburg is. Coetzee (1981) heeft bij onderzoek aan de Rand en aan de hand van SAUK-interviews vastgesteld dat nasalering vooral frequent is bij geschoolde blanken. F.A. Ponelis heeft ons meegedeeld dat hij sterk de indruk heeft dat nasalering een plattelands (ouder)

6 Voor de linguistische kenmerken van ‘Kaaps Vernakular-Afrikaans’ zie De Villiers & Ponelis (1987: 45). Het ‘koine’ is volgens De Villiers & Ponelis (1987: 44) de voortzetting van het noordoostelijk Afrikaans, dat door de stedelijke invloed vanuit het noorden over het hele land verbreid is, en in Zuidwest Kaapland is binnengedrongen door de media en de verstedelijking van tienduizenden sprekers uit het Kaapse binnenland. Het is de meest uitgebreide omgangs uitspraakvorm.

[p. 55]

verschijnsel is. Voor sommige (vooral blanke) Afrikaanse gemeenschappen is nasalering dus de norm, voor anderen (vooral bruine) niet-nasalering.

Hulp dankzij een recent Nederlands dialectonderzoek

De beantwoording van de vragen over nasalering waarbij een historisch aspect te pas komt, is bijzonder lastig, omdat nasalering typisch een uitspraakverschijnsel is en op enkele uitzonderingen na niet in het schrift is weergegeven.⁷ Een eenvoudige statistische vergelijking tussen de synchrone gegevens van twee talen, kan uiteraard ook misleidend zijn. Toch blijkt dat dialectstudies soms wel degelijk licht kunnen werpen op historisch problemen.⁸

Op basis van gegevens afkomstig uit het project Fonologische en Morfologische eigenschappen van Nederlandse dialecten (zie Goeman & Taeldeman 1996) is hier en daar een antwoord mogelijk.

In het Nederlandse onderzoek is alleen aandacht gegeven aan de vormen waar de nasale medeklinker gevolgd wordt door [s] of [z]. Voor vormen waar [f v x s z l r] of een klinker na prefixen of partikels zoals on- en aan-volgen, zijn geen gegevens in het bestand beschikbaar. Zoals uit de betrokken woorden hieronder blijkt is de lexikale kant van de nasalering in het onderzoek meegenomen. Bij ons, mens en gans is nasaliteit ook onderzocht in enkele woordgroepen.

Voor wat betreft de 28 onderstaande items zijn in het onderzoek dialectkaarten geproduceerd (voor de wijze waarop, zie Wattel & van Reenen 1995; voor Fries waren nog geen gegevens beschikbaar).

mens (3x), pens, venster, wensen

gans (2x), gansje, ganzen (2x), dansen, gedanst, danst, danste

slons, ons (2x), onze

dinsdag, woensdag

groenst, dunst, minst, bruinst, schoonst, kleinst, fijnst

7 Scholtz (1970: 84) verwijst wel naar enkele gevallen aangetroffen in Franken en Wikar. De spelling genzebok is volgens Franken een poging om de genasaleerde vorm weer te geven. Een paar ander voorbeelden zijn volgens Scholtz ook de schrijfwijze ongaans voor ongans waarin de verlenging van de genasaleerde vokaal wordt aangegeven. Een ander mogelijk voorbeeld is volgens Scholtz balaas voor balans. Ponelis (1990/1: 54) citeert een paar varianten van inventaris zoals onder andere neeven taaris 1727 en eventaers 1749 wat mogelijk op een genasaleerde eerste lettergreep duidt.

8 Roberge (1993: 65) wijst bijvoorbeeld erop hoe door het Griekwa-project van Van Rensburg (1984) licht geworpen kan worden op kreoolse kenmerken van Afrikaans. Vgl. in dit verband vooral ook Van Rensburg (1989b).

[p. 56]

Op de kaarten zijn vijf graden van nasaliteit afgebeeld:

1.	vn	[n] wordt uitgesproken
2.	v'n	half nasale klinker; [n] wordt uitgesproken
3.	ṽn	nasale klinker; [n] wordt uitgesproken
4.	v'	half nasale klinker; geen [n]
5.	v	nasale klinker; geen [n]

De Nederlandse genasaleerde klinkers klinken in het algemeen nasaler dan de Afrikaanse. De akoestische verschillen liggen waarschijnlijk tussen 4 en 5.

In welke Nederlandse dialecten klinkernasalering voorkomt is te zien op de kaarten 1 tot en met 4: dansen, wensen, groenst en bruinst. Hoe donkerder hoe meer nasalering. (Voor de kaarten ons, mens, dunst, dinsdag zie Coetzee & Van Reenen 1995; Voor de kaarten gans, woensdag, minst en slons zie Van Reenen & Coetzee 1996.)

Van belang is hier dat de kaarten laten zien dat nasalering niet overal in het Nederlandse taalgebied even sterk voorkomt. Er zijn hele gebieden waar juist vormen zonder klinkernasalering worden aangetroffen. Limburg, Oost Noord-Brabant, Gelderland en Utrecht kennen nauwelijks genasaleerde vormen. Ook in Groningen en Noord-Holland worden zulke vormen niet veel gehoord. Het zijn vooral Zeeland, West Noord-Brabant en Zuid-Holland waar de nasale vormen frequent in de dialecten te horen zijn. De kaarten laten zien dat nasalering per item kan verschillen. Dansen op Schouwen en Duiveland is nauwelijks nasaal, terwijl venster en groenst dat er nasaal zijn.

De concentratie van genasaleerde vormen is vooral te vinden in de gebieden waar de 17de-eeuwse Kapenaars vandaan zijn komen: het grensgebied van Noord- en Zuid-Holland, niet speciaal Amsterdam en omgeving, zuidwestelijk Zuid-Holland (vgl. Kloeke 1950).

Uiteengaan van Nederlandse en Afrikaanse nasalering

Indien we aannemen dat de moderne Nederlandse dialekten een situatie weerspiegelen die in grote lijnen al in de 17de eeuw bestond, is er goede reden om aan te nemen dat zowel de VNS als de ṽ-uitspraak in 1652 naar de Kaap geëmigreerd zijn.

Dat nasalering voor [s] en [z] in het Nederlands al enige tijd niet als standaard wordt gezien, blijkt uit de opmerkingen over die uitspraak bij van Haeringen (1924: 75-76). Van Haeringen neemt aan dat klinkernasalering een eigenschap van de volkstaal over het hele taalgebied is. Hoe minder beschaving, zo meent hij, hoe sterker de neiging in het Nederlands om toe te geven aan nasalering. Uitspraakvormen zoals [xã:s] en [më̃:s] herinneren

[p. 57]

Kaart 1: Nasalering van de beklemtoonde klinker in dansen. Hoe donkerder hoe nasaler. Productie Evert Wattel, zie Wattel en Van Reenen (1995).

Kaart 2: Nasalering van de beklemtoonde klinker in wensen. Hoe donkerder hoe nasaler. Productie Evert Wattel, zie Wattel en Van Reenen (1995).

[p. 58]

Kaart 3: Nasalering van de klinker in groenst. Hoe donkerder hoe nasaler. Productie Evert Wattel, zie Wartel en Van Reenen (1995).

Kaart 4: Nasalering van de tweeklank in bruinst. Hoe donkerder hoe nasaler. Productie Evert Wattel, zie Wattel en Van Reenen (1995).

[p. 59]

hem aan klankovergangen in het Oudgermaans en het Vulgairlatijn. De sprekers die wat slordig beschaafd praten, veroorloven zich hierbij nogal wat vrijheden, meent hij. Maar ‘Beschaafd’ zegt van Haeringen is op dit punt weer streng, en wordt nog steeds strenger: de e in mens kan hoogstens een beetje anticiperend genasaleerd worden, maar er hoort een duidelijke nasale medeklinker voor de s als in mens.⁹

Van Haeringen meent dat hij er niet ver naast zit als hij in de zelfbeheersing van de ‘Beschaafde’ taalvorm ook het streven tot aansluiting bij het geschreven woord ziet: de n staat er, dus moet hij worden uitgesproken. Hij is niet van mening dat de uitspraak [mɛns] en [xans] versus [mɛ̃:s] en [xã:s] een spellingsuitspraak genoemd moet worden, maar dat het wel die kant opgaat. De gespelde vorm, zo meent hij, zal niet vreemd staan tegenover de behoudendheid die het schrift ten aanzien van de n vertoont.¹⁰

Dat er wel zo'n tendens in de Nederlandse standaardisering voor wat betreft nasalering is geweest, wordt bevestigd door de opmerking van Ponelis (1990/1: 53) dat de geheel gedenasaleerde Standaardnederlandse uitspraak van mensen en ganzen moeilijk aan iets anders dan deftige letteruitspraak kan worden toegeschreven (vgl. ook Ponelis 1993: 123-124 over de hoge status van geschreven Nederlands). Voor Afrikaans kan niet-nasalering moeilijk aan letteruitspraak worden toegeschreven. De voorouders van de huidige nasaleerders hebben altijd de Nederlandse Bijbel gelezen en, zoals hieronder zal worden betoogd, was het hun taal die later standaardstatus gekregen heeft.

Hoewel De Villiers (1967: 69, 109) doorgaans naar de genasaleerde Afrikaanse klinkers verwijst, kan de hierboven gemaakte verdeling ten opzichte van de Nederlandse standaardvormen en niet-standaardvormen waarschijn-

9 Stroop (1994: 55-56) weerspreekt de mening van Van Haeringen (1937: 57) dat nasalering in woorden zoals gans, mens en wens algemeen in het Nederlandse taalgebied voorkomt, aangezien deze in grote delen van zuidelijk Nederland afwezig is.

10 Men kan zich afvragen of de overgang van vn > ṽ gevolg is van slordig of plat of volkse uitspraak, zoals van Haeringen (1924) meent. Ook wat Afrikaans betreft menen Le Roux & Pienaar (1927: 63) dat het om een ‘soort assimilatie’ gaat en dat die door ‘slapper’ uitspraak heeft kunnen ontstaan. Zulke opvattingen berusten op een vergissing. Voor de uitspraak van een nasale klinker is een uiterst verfijnde motoriek nodig, zoals betoogd is in van Reenen (1982a) en van Reenen & van den Berg (1987). De mond- en neusholten moeten heel precies op elkaar worden afgestemd. Daarbij speelt de positie van het velum een belangrijke rol. Vooral bij de open klinker is de doorgang naar de neus heel wat groter dan voor de daarop volgende nasale medeklinker en gedurende het orale deel aan het begin van de klinker wordt de monddoorgang verkleind. Daaruit volgt dat geen sprake is van nasalering in de fysische zin van het woord. Bij het weglaten van de nasale medeklinker kan wel van assimilatie in fysische zin gesproken worden: de sluiting tussen de voorafgaande klinker en de volgende continuant, en daarmee de nasale consonant, wordt opgeheven.

[p. 60]

lijk toch ook het onderscheid verklaren dat De Villiers maakt tussen genasaleerde vormen zoals [dã:s], [kã:s], [xã:s], [krã:s], [mɛ:s], [vɛ:s], [spɛ:s], [fɛ:stər], [ɔ̃:s], [xɔ̃:s], [dɔ̃:s], wat volgens hem als ‘historiese erfenis’ kan worden beschouwd, en de genasaleerde vormen van aan-, in-, on- van bijvoorbeeld [ã:çe:], [ə̃:frəif], [ɔ:se:kər] die hij als geassimileerde vormen beschouwt, omdat de prefixen [a:n], [ən], [ɔn] in andere omgevingen ongenasaleerd voorkomen. De ‘lewendige nasalering’ in het Afrikaans, schrijft De Villiers (1967: 69), toont in tegenstelling tot de ‘histories vaste gevalle’, heel wat wisselvalligheid: niet iedereen nasaleert even veel in dezelfde samenstelling; dezelfde spreker zal de ene keer wel, de andere keer niet nasaleren.

Ook het verschil in sociale aanvaarding van de twee types in het Nederlands kan waarschijnlijk zo worden verklaard: het type zoals in het dialectproject is onderzocht betreft uitsluitend ‘histories vaste gevalle’ (wat niet betekent dat iedereen ze altijd gebruikt), terwijl de mate van nasalering in woorden met een prefix eindigend op [n] met de assimilatiegraad van de [n] samenhangt, en dus door spreeksnelheid en stijl beïnvloed kan worden. Dat houdt dus in dat [ɔ̃:zm] onzin minder gestigmatiseerd is dan [mɛ:s] mens en [vakã:si] vakantie (zolang de nasale klinker niet te lang is).

Over de Afrikaanse nasalering zijn nooit zulke afkeurende uitspraken gedaan als die we bij van Haeringen aantreffen. Omdat het gaat om een uitspraak die niet in het schrift is weergegeven, is hij ook nooit aan formele standaardisering onderworpen geweest. Het valt echter op dat in Le Roux & Pienaar (1967), waarin standaard uitspraakvormen staan, alleen de genasaleerde vormen staan voor [mɛ:s], [pɛs], [fɛ:stər], [vɛ:s], [dã:s], [ɔ̃:s], [slɔ:s]. Een onderscheid wordt ook gemaakt tussen twee homografen gans [xã:s] (pluimvee) en gans [xans] (-egaar). (De uitdrukking is thans algemeen [xans] en al.)

Ook het verband tussen nasalering en hoge en lage klinkers dient nader bekeken in de beide talen. De Nederlandse dialectkaarten tonen dat nasalering, zoals ook in het geval van het Afrikaans, bij de lage klinkers, en vooral in mens en ons, vaak voorkomt, en dat dit in veel mindere mate bij de hoge klinkers het geval is.

De Nederlandse nasalering kan echter volgens de dialectkaartgegevens niet in alle gevallen met klinkerhoogte worden gecorreleerd. Mens wordt bijvoorbeeld in het Noorden van Noord-Holland vrijwel niet genasaleerd, terwijl de genasaleerde [ĩ] van dinsdag en [ũ] van woensdag in die streek net iets nasaler is. Het valt ook op dat [mɛ:s], [vɛ:s], [xã:s], [ɔ:s] en vooral [ɔ̃:zo], een veel wijdere spreiding en grotere dichtheid hebben dan [slɔ̃:s]. Ook de dialectische spreiding van woensdag, schoonst, groenst, bruinst, fijnst, kleinst, minst en dunst vertoont onderling soms grote verschillen,

[p. 61]

zoals voor groenst en bruinst op de kaarten 3 en 4 is te zien.

Voor Afrikaans bestaat niet zo'n verfijnde beschrijving, al kunnen wel enkele overeenkomsten en verschillen worden aangewezen. Dat hoge klinkers weinig genasaleerd worden, is algemeen aanvaard, al is er volgens Le Roux & Pienaar (1967) wel ‘verskil in verskillende streke en by verskillende persone’. In Le Roux & Pienaar (1967) wordt woensdag ongenasaleerd gegeven, voor dinsdag worden de varianten [də̃:sdax] en [dəŋsdax] gegeven. (De laatste vorm klinkt thans verouderd en [dənsdax] komt algemeen voor.) De andere vormen die in het Nederlandse project zijn onderzocht komen niet zo in het Afrikaans voor. Nasalering in vormen als de Afrikaanse superlatieven groenste, dunste, minste, bruinste, skoonste, kleinste, fynste is onwaarschijnlijk (vgl. Coetzee 1981: 78). Le Roux & Pienaar geven minstens alleen ongenasaleerd als [mənstəns].

Op grond van het feit dat nasalering van hoge klinkers weinig voorkomt in het ‘Van der Merwe-Afrikaans’¹¹ concludeert Du Plessis (1995: 140) dat er tegen het begin van de 20ste eeuw alleen lage nasale klinkers in het Standaardafrikaans hebben bestaan. Du Plessis ziet het ‘Van der Merwe-Afrikaans’ als een gestolde vorm van Standaardafrikaans onder andere omdat sprekers de lage klinkers nasaleren. Du Plessis (1995: 130) neemt aan dat het Standaardafrikaans van het begin van de eeuw, beschreven in Le Roux & Pienaar (1927), niet zal verschillen van het ‘Van der Merwe-Afrikaans’. Le Roux & Pienaar (1927: 65) geven echter een lijst van genasaleerde vormen waaronder zowel lage als hoge vokalen, zoals bijv. in Woensdag en Martiens, voorkomen. Dit weerspreekt dus op dit punt het vermoeden van Du Plessis.

Ook de Nederlandse dialectgegevens spreken zijn vermoeden tegen. De nasalering van de hoge klinkers komt op beperkte schaal wel voor in de gebieden waarvandaan de 17de eeuwse Kapenaars afkomstig zijn. Het is opvallend dat de Nederlandse hoge klinkers in woensdag, dunst, schoonst, kleinst, fijnst en bruinst wel weinig genasaleerd worden.

Lexicaal is het Afrikaanse nasaleringspatroon zijn eigen gang gegaan. Hoewel nasalering als een standaardtaalverschijnsel wordt beschouwd, blijkt de volkstalige basis uit het feit dat formele vormen en kultuurwoorden zoals tans, intens, instink, aangesig, kansel, konserwatief, sensor zelden genasaleerd worden. Kuns en guns word in Afrikaans gewoonlijk alleen in disjunct taalgebruik (bijvoorbeeld spottend) genasaleerd. Namen en benamingen worden vaak niet genasaleerd. Hans, Frans en prins (Bernard) worden rela-

11 Het gaat om een groep zwarte sprekers die aan het einde van de vorige eeuw samen met de ‘Dorslandtrekkers’ naar Angola getrokken zijn, terug zijn gekomen, en zich vanaf 1944 in het noorden van Namibië hebben gevestigd.

[p. 62]

tief weinig genasaleerd (vgl. Coetzee 1981: 78). Een vorm als [ħã:s] zal door Nederlandse standaardtaalsprekers als ‘plat’ worden ervaren, terwijl dat met beide mogelijke uitspraken (naast [ħã:s] ook [hans]) in Afrikaans niet zo is. Homografen zoals trans ‘over’ in Transvaal versus in 'n [trã:s] en [xans] en al versus [xã:s] worden door sommige sprekers door nasaliteit of de afwezigheid daarvan onderscheiden (vgl. Coetzee 1977: 35). In het Afrikaans is er dus bij enkele gevallen fonologische oppositie tussen de genasaleerde en de ongenasaleerde vorm ontstaan. Dit blijkt niet in het Nederlands het geval te zijn. Van Coetsem & Leys (1964) komen met betrekking tot een Oost-Vlaams dialect, het Geraardbergs (Van Coetsem) resp. een dialect van westelijk West-Vlaanderen, het dialect van Oostvleteren (Leys) tot de conclusie dat nasalering alleen maar een fonetisch verschijnsel is. De Franse genasaleerde vormen worden bijvoorbeeld fonetisch in het Nederlands aangepast. In Oostvleteren worden de Franse genasaleerde vormen soms in oppositie met de aangepaste Nederlandse vormen behouden. In dit geval, zo meent Leys, worden er door deze leenvormen tegelijk nieuwe leenvormen in het taalsysteem ingevoerd.

Tenslotte blijft de vraag hoe de klinkernasaliteit in het Afrikaans zo anders dan in Nederlands heeft kunnen worden, dat vormen die in het Nederlands als dialectisch worden ervaren, in het Afrikaans als standaard worden gezien, terwijl in speciale Afrikaanse groepen juist niet-nasalering de norm geworden is.

Een brede verdeling van de variëteiten van Afrikaans zoals, met kleine verschillen, door Van Rijn (1914), Van Rensburg (1989a) en Den Besten (1989) geeft het kader voor een verklaring voor de sociale spreiding van de Afrikaanse nasalering en niet-nasalering. Van Rijn zegt het als volgt:

We hebben hier in Z-A. (1) een Burger-Hollands te Kaapstad en op de oude dorpen, en (2) het wijd verbreide Boere-Hollands en (3) het Hollands der Kleurlingen. No 2 is het Afrikaans (1914: 9).

Du Plessis (1995: 144-147) laat het verband zien tussen de driedeling van Van Rijn en de latere driedeling van Van Rensburg: Het Boere-Hollands is hetzelfde als het ‘Oosgrens-Afrikaans’ van Van Rensburg, ‘want dit is juis die vorm wat na 1745 deur die boere na die Oosgrens versprei is, en later met die Groot Trek na Transvaal en die Vrijstaat’. Van Rijn zijn Kleurling-Hollands is wat vandaag als Oranjerivier-Afrikaans wordt beschouwd. Een menging tussen Van Rijn zijn Burger-Hollands en zijn Kleurling-Hollands moet volgens Du Plessis de basis vormen van wat Van Rensburg ‘Kaapse Afrikaans’ noemt. Den Besten (1989: 228) zet uiteen dat, naast standaard-afrikaans, drie dialecten kunnen worden onderscheiden, die alle drie in de

[p. 63]

West-Kaap zijn ontstaan: (West-)Kaap-Afrikaans, Oost-Kaap-Afrikaans en Oranjerivier-Afrikaans.

Volgens Ponelis (1993: 123) heeft de standaardisering van formeel Nederlands zich al vergaand doorgezet tegen het midden van de 17de eeuw. Men zou dus kunnen aannemen dat als die dialectische genasaleerde vormen als niet-standaard in het Nederlands zijn gezien, die waarschijnlijk ook naar het formele taalgebruik van de Kaap zouden zijn overgewaaid. Van Rijn (1914: 9-13) verduidelijkt dat zich na 1745 een Burgerstand heeft gevormd in de dorpen Kaap, Stellenbosch, Paarl, Zwartland en Tulbach, en dat de ambtsdragers, predikanten, onderwijzers, handelaars, enz. die gewoonlijk van overzee kwamen, ‘correct’ Nederlands hebben gesproken.

Naast het ‘Burger-Hollands’ of ‘European Dutch’ (Den Besten 1989: 224) onstaat Pidgin-Hollands van de Khoekhoe buiten stamverband alsook van de slaven, die volgens Den Besten (1989: 224) waarschijnlijk hun pidgin op basis van het ‘Hottentot Dutch’ gemodelleerd hebben. Na 1713 zijn de Khoekhoe met hun kreoolse ‘Hollands’ in de richting van de Oranjerivier getrokken waar ze vandaag bekend staan als o.a. de Griekwas en naar hun taal wordt verwezen als Griekwa-Afrikaans of Oranjerivier-Afrikaans. Khoekhoe buiten stamverband, gemengde nakomelingen van slaven en slaven en Khoekhoe zijn in de West-Kaap achtergebleven. In hun pidgin, of latere kreoolse vormen, is nasalering afwezig. Hun eigen talen hebben niet zulke genasaleerde vormen gehad en zij zouden ook beïnvloed geweest moeten zijn door het deftige Hollands van de Kaap zoals Den Besten (bijvoorbeeld 1989: 226) in zijn schema laat zien.

Met de uitbreiding van de boerenplaatsen naar de Oostgrens van de Kaapkolonie is ‘Boere-Hollands’ of Oostgrens-Afrikaans ontstaan. De Oostgrensbewoners waren hoofdzakelijk echte boeren uit Zeeland en Holland en gewezen soldaten en matrozen. Het is dan ook het ‘Hollands’ dat met de Grote Trek in het binnenland is ingevoerd, dat indertijd onbevangen de Nederlandse genasaleerde vormen bevatte. Scholtz (1970: 60) wijst erop dat, waar Afrikaans thans ‘Hollandser’ is dan Nederlands, dit grotendeels te verklaren is uit het feit dat echt Hollandse vormen die rondom 1700 nog ‘as beskaaf gegeid het’, in Afrikaans zijn blijven bestaan, maar later in het Nederlands verdrongen door andere vormen, die toen aan een veranderd, of sterker ontwikkeld, ideaal van ‘Beschaafde’ uitspraak hebben beantwoord.

Conclusie

Vormen met nasale klinkers zijn, samen met ongenasaleerde vormen, in de 17de eeuw vanuit (vooral Zuid-)Hollandse dialekten naar de Kaap geëmi-

[p. 64]

greerd. Daarna zijn de Nederlandse en de Kaapse wegen gedeeltelijk gescheiden.

-	In Nederland zijn de dialecten waarin de [n] wordt uitgesproken tot Standaard verheven.
-	Deftig Kaaps-Hollands heeft Nederlands gevolgd.
-	Via het Kaaps-Hollands is de [n]-vorm ook het taalgebruik van de slaven en de Khoi binnengedrongen, in wier talen in elk geval zulke genasaleerde vormen niet voorkwamen. Van hier zijn de niet genasaleerde vormen door de bruine gemeenschappen het binnenland in gebracht.
-	De Oostgrensboeren hebben het contact met de Kaapse vormen verloren en de oude volkse genasaleerde vormen bewaard en het binnenland ingevoerd, waar lexikale verschillen zich mettertijd hebben uitgebreid. Deze variëteit van Afrikaans is aan het begin van de 20ste eeuw Standaard-afrikaans geworden en de genasaleerde vormen zijn door de media verder verspreid.

Bibliografie

Beach, D.M.
	1938	The phonetics of the Hottentot Language, Cambridge, Heffer & Sons.
Besten, Hans den
	1989	From Khoekhoe Foreignertalk via Hottentot Dutch to Afrikaans: the Creation of a novel grammar, in: Martin Pütz & René Dirven (eds.), Wheels within wheels. Papers of the Duisburg Symposium on Pidgin and Creole Languages. Frankfurt am Main, Peter Lang, 207-249.
Booij, G.E.
	1981	Generatieve Fonologie van het Nederlands, Utrecht, Het Spectrum.
Coetsem, F. van & O. Leys
	1964	Strukturele beschouwing van de nasaliteit in een Oost- en Westvlaams dialect, Taal en Tongval 16, 165-172.
Coetzee, Anna E.
	1977	Nasalering in Afrikaans, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 17/1, 28-46.
	1981	Variasies by nasalering in Afrikaans, in: A.J.L. Sinclair (red.), LVSA-Kongresreferate, 69-78.
	1989	Uitspraakvariasie in die Afrikaans van die Johannesburgse bruin gemeenskappe: 'n vergelykende studie, D. Litt. et Phil., Johannesburg, Randse Afrikaanse Universiteit.
	1992	Fonetiek (vierde druk), Pretoria, Academica.
Coetzee, Anna & Pieter van Reenen
	1995	Die Afrikaanse nasalering en nienasalering se verband met 17de-eeuse Nederlands, South African Journal of Linguistics/Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde 13 (2), 62-73.

[p. 65]

Coetzee, I.A.
	1985	Nasalering in die Afrikaans van die Bruin Gemeenskap in Eersterust, Pretoria, in: N.J Grieshaber & J.L. Venter (samestellers), LVSA-Kongresreferate, 64-82.
Goeman, A.C.M. & J. Taeldeman
	1996	Fonologie en morfologie van de Nederlandse dialecten. Een nieuwe materiaalverzameling en twee nieuwe atlasprojecten', Taal en Tongval 48, 38-59.
Haeringen, C.B. van
	1924	Eenheid en nuance in beschaafd-Nederlandse uitspraak, De Nieuwe Taalgids 18, 65-85.
	1937	Spelling pronunciations, De Nieuwe Taalgids 31, 97-108.
Hopwood, D.
	1927	Nasalering in Afrikaans, Tydskrif vir Wetenskap en Kuns 1, 158-208.
Kloeke, G.C.
	1950	Herkomst en groei van het Afrikaans, Leiden, Universitaire Pers.
Kotzé, E.F.
	1983	Maleier-Afrikaans, Ph.D., Johannesburg, Universiteit van die Witwatersrand.
Morin, Y.-C.
	1994	Quelques réflexions sur la formation des voyelles nasales en Français, Communication & Cognition 27 (1/2), 27-110.
Plessis, Hans du
	1995	Variasietaalkunde, (oorspronkelijk uitgegeven door Serva Uitgewers, 1987), Pretoria, Kagiso Uitgewers.
Ponelis, F.A.
	1990/1	Historiese klankleer van Afrikaans (Annale 1), Stellenbosch, Universiteit van Stellenbosch.
	1993	The Development of Afrikaans, Duisburg Papers on Research in Language and Culture, Frankfurt am Main, Peter Lang.
Rademeyer, J.H.
	1938	Kleurling-Afrikaans. Die taal van die Griekwas en Rehoboth-Basters, Amsterdam, Swets & Zeitlinger.
Raidt, Edith H.
	1983	Einführung in Geschichte und Struktur des Afrikaans, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
	1991	Afrikaans en sy Europese verlede (derde hersiene uitgawe), Kaapstad, Nasou.
Reenen, P.Th. van
	1982a	Phonetic Feature Definitions, Their integration into Phonology and their relation to Speech, A case study of the feature NASAL, Dordrecht, Foris Publications.
	1982b	Voyelles nasales en ancien français non suivies de consonne nasale, Rapports/Het Franse Boek 52, 132-143.
	1994	Les premières (?) voyelles nasales en ancien Français et le rapport avec la non prononciation du r, -ss- intervocalique dans pensser et perssone', Communication & Cognition 27 (1/2), 111-121.
Reenen, P.Th. van & H. van den Berg
	1987	A problem of assimilation between nasal vowel and preceding nasal consonant, A perceptual experiment, Proceedings of the 11th international Congress of Phonetic Sciences, Tallinn, vol. 3 se 43.4.1, 51-54.

[p. 66]

Reenen, Pieter van & Anna Coetzee
	1996	Afrikaans, a daughter of Dutch, in: Hans F. Nielsen & Lene Schøsler, The Origins and Development of Emigrant Languages, Proceedings from the Second Rasmus Rask Colloquium, Odense University, November 1994, RASK supplement vol. 6 NOWELE Supplement vol. 17, 71-101.
Rensburg, M.C.J. van
	1984	Die Afrikaans van die Griekwas van die tagtigerjare, Ongepubliceerd verslag, Bloemfontein, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.
	1989a	Soorte Afrikaans, in: Botha T.J.R. et al. (reds.), Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde, Pretoria, Academica, 436-467.
	1989b	Orange River Afrikaans: a stage in the pidgin/creole cycle, in: M. Pütz, & R. Dirven (eds.), Wheels within wheels: papers of the Duisburg symposium on pidgin and creole languages, Frankfurt a.M., Peter Lang, 135-151.
Roberge, Paul T.
	1993	The formation of Afrikaans, Stellenbosch. Stellenbosch Papers in Linguistics SPIL PLUS 25.
Roux, T.H. le & P. de V. Pienaar
	1927	Afrikaanse Fonetiek, Johannesburg, Juta & Kie.
	1967	Uitspraakwoordeboek van Afrikaans, Pretoria, J.L. Van Schaik.
Rijn, C.J. van
	1914	Het zeer nauwe verband tussen het Afrikaans en het Nederlands, Amsterdam, Amst. Boek- en Steendrukkerij V/H Ellerman, Harms & Ko.
Scholtz, J. du P.
	1970	Afrikaans-Hollands in die agtiende een, Kaapstad, Nasou.
Stroop, J.
	1994	Afgedwongen nasalering, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 110 (1), 55-67.
Trommelen, M. & W. Zonneveld
	1979	Inleiding in de generatieve fonologie, Muiderberg, Coutinho.
Villiers, M. de
	1967	Afrikaanse klankleer (gewijzigde vierde druk), Kaapstad, A.A. Balkema.
Villiers, M. de & F.A. Ponelis
	1987	Afrikaanse klankleer, Kaapstad, Tafelberg-Uitgewers.
Wattel, E. & P.Th. van Reenen
	1995	Visualisation of extrapolated social-geographical data, in: Boonstra et al., Structures and contingencies in computerized historical research, Proceedings of the IX international conference of the Association for History & Computing, Nijmegen 1994, 253-262.
Weijnen, A.
	1956	Nederlandse dialectkunde (tweede druk), Assen, Van Gorcum.