Taal en Tongval. Jaargang 48

[p. 139]

Helga Humbert
De kameleontische aard van de Groningse /r/ verklaard vanuit een representationeel perspectief¹

Het hier gepresenteerde onderzoek naar het gedrag van /r/ in het Gronings richt zich met name op postvocalische /r/. De realisatie van deze /r/ blijkt grotendeels door de omgeving te worden bepaald. In het Gronings wordt hij voor coronalen als [r] gerealiseerd maar voor labialen en velairen niet. In plaats van [r] komt er dan een klinker te voorschijn die identiek is aan de voorafgaande klinker. In dit artikel staan de volgende twee punten centraal: het belangrijkste punt is dat ik ‘kameleontisch’ gedrag verklaar in termen van ongespecifeerdheid. Een klank die weinig specificaties van zichzelf heeft zal die aan zijn omgeving ontlenen, zodat de uiteindelijke realisatie door de omgeving wordt bepaald. Hoe meer specificaties een klank heeft, hoe minder kameleontisch het gedrag zal zijn. Ten tweede zal ik een representationele analyse geven van het gedrag van /r/ in het Gronings gebruikmakend van het model dat werd ontwikkeld in Humbert (1995). Tot besluit laat ik zien dat een meer traditionele analyse te kort schiet.

1 Ik ben speciaal Geert Booij en Leonie Cornips dankverschuldigt voor hun adviezen. Ook het commentaar van Jan Berns, Ton Goeman en Piet van Reenen is dit artikel zeer ten goede gekomen. Een eerdere versie van dit artikel werd gepresenteerd op het dialect symposion ter ere van Prof. A. Sassen (Amsterdam, 1996). Ik ben het publiek daar zeer erkentelijk voor hun vragen en reacties.

1 Inleiding en overzicht

Dit onderzoek naar het gedragspatroon van /r/ in het Gronings kwam tot stand naar aanleiding van de ‘Taal & Tongval’ themadag over /r/, waar bleek dat er over de Groningse /r/ relatief weinig bekend is. Het oorspronkelijke doel van dit onderzoek was simpelweg een geografische weergave te geven van /r/ realisatie in het Gronings op grond van de gegevens in de RND 16. Hier worden echter alleen realisatie en reductie van /r/ vermeld. Bovendien is de informatie over de realisatie van de Groningse /r/ in de literatuur zeer summier en nogal tegenstrijdig. Dit heeft er toe geleid het onderzoek te baseren op oorspronkelijke bronnen.

[p. 140]

De opbouw van dit artikel is als volgt. Ik zal eerst, in §2, een kort literatuuroverzichtje geven waarin de belangrijkste uitspraken over /r/ realisatie in het Gronings op een rijtje worden gezet. Daarna, in §3, zal ik de methode van onderzoek uiteen zetten. In §4 presenteer ik de feiten.

In §5 zal ik het model presenteren dat ik gebruik voor de representatie van segmenten. Dit is het model dat eerder in Humbert (1995) werd ontwikkeld. Het is een zuiver representationeel model. Een belangrijk aspect van een dergelijk model is dat het het gedrag van klanken verklaart in termen van hun inherente eigenschappen. Deze eigenschappen zijn als het ware gecodeerd in de representatie zelf, d.w.z. in de segmentstructuur. In §6 presenteer ik mijn analyse van het gedragspatroon van /r/ in het Gronings. Uitgangspunt in deze analyse is dat een kameleontische /r/ die soms als /r/, soms als klinker wordt gerealiseerd een onspecifieke structuur heeft die door de omgeving verder wordt ingevuld. Een onveranderlijke /r/ daarentegen heeft een meer specifieke structuur die altijd als /r/ zal worden geinterpreteerd. In veel andere regios treedt schwa-insertie op (Svarabhakti). Dit process zorgt ervoor dat /r/ als [r] gehandhaaft blijft. Svarabhakti vinden we echter niet voor coronalen. De hier voorgestelde representatie van liquiden biedt ook voor dit patroon een verklaring.

In §7 geef ik een alternatieve analyse die op het eerste gezicht wellicht meer voor de hand ligt. Ik zal echter aantonen dat de analyse in kwestie op belangrijke punten te kort schiet. Enerszijds kan ze niet al het feitenmateriaal verklaren, anderszijds zet ze de kameleontische structuur met de onveranderlijke /r/ op één lijn, wat eenzelfde gedrag voorspelt voor beide klanken. Het feit dat ze zich juist volkomen anders gedragen kan dan natuurlijk moeilijk op een elegante manier worden verklaard.

2 Literatuur overzicht

Zowel Ter Laan (1953: 12, 13) als Weijnen (1966: 251) stellen dat in de noordoostelijke dialecten de /r/ sterk gereduceerd of verdwenen is, met name voor dentalen. Hoewel Schuringa (1923) /r/ vooral beschouwt in het licht van de voorafgaande klinker, laat hij in zijn gegevens (zie ook (1)) een duidelijk patroon zien waarbij /r/ niet gerealiseerd wordt voor labialen en velairen maar juist wel voor coronalen, dit dus in tegenstelling tot Ter Laan en Weijnen. In (1) geef ik in grote lijnen de gegevens uit Schuringa (1923)²:

2 Schuringa gaat uit van een West-Germaans referentie systeem, vandaar de verwijzing O(ud) S(aksisch).

[p. 141]

(1) Schuringa (1923: 54)
	a.	Os. ar → ɔ:r voor coronaal:
			[ɣɔ:rn] ‘garen’	[kɔ:rdə] ‘kaart’	[wɔ:rt] ‘woord’
		(maar a: als niet eerder gerekt voor coronaal, waardoor
	[a:t] ‘hard’				[swa:t] ‘zwart’)
		Os. ar	‘a: voor labialen en dorsalen:
			[a:m] ‘arm’	[sχa:p] ‘scherp’	[a:kə] ‘hark’
	b.	Os. ër → ɩ:r voor coronaal:
			[mɩ:rt] ‘maart]	[pɩ:rt] ‘paard’	[vɩ:rzə] ‘vaars’
		Os. ër - → a: voor labialen en dorsalen:
			[a:t] ‘erwt’	[a:mm] ‘erven’	[a:ɣrn] ‘ergeren’
	c.	Os. ër → ɩ:r voor coronalen:
			[ɩ:rdə] ‘aarde’	[ɩ:rt] ‘haard’	[kɩ:rzə] ‘kaars’
		(maar a: voor coronalen als er niet al was gerekt:
				[ba:stn] ‘barsten’	[a:t] ‘hart’)
		Os. ër - → a: voor labialen en dorsalen:
			[ba:ɣə] ‘berg’	[sta:mm] ‘sterven’	[wa:k] ‘werk’
	d.	Os. ir → a:
			[ba:k] ‘berk’	[ka:zə] ‘kers’	[ka:kə] ‘kerk’ (ook [kɛ:kə] ‘kerk’)
	e.	Os. or → ɔ:r voor coronalen:
		[bɔ:rt] ‘boord’ [kɔ:rn] ‘koren’
			(maar œr voor coronalen als niet eerder gerekt:
			[hœrn] ‘horen’	[dœrzn] ‘dorsen’	[vœrdərn] ‘vorderen’)
		Os. or → œ: voor labialen en dorsalen:
			[dœ:p] ‘dorp’	[kœ:f] ‘korf’	[mœ:gŋ] ‘morgen’ [zœ:ɣə] ‘zorgen’
	f.	Os. ur → ɔ(r) voor coronalen:
			[bɔst] ‘borst’	[wɔst] ‘worst’
		Os. ur → ɔ: voor labialen en dorsalen:
			[bœ:ɣ] ‘burcht’	[tœ:f] ‘turf’	[vœkə] ‘vork’
		(Ik heb in mijn eigen data meestal een /r/ aangetroffen: [bɔrst], [wɔrst])

Mijn onderzoeksresultaten komen met die van Schuringa overeen. In het door mij bestudeerde materiaal is in het hele gebied maar één spreker die /r/ voor coronalen systematisch deleert. Daar staat tegenover dat bijna alle sprekers /r/ deleren voor labialen en velairen, vooral woordintern en dan bijna uitzonderingsloos binnen een lettergreep.

Ook Van Reenen (1994: 60) wijst erop dat in het Gronings /r/ relatief vaak vocaliseert, vergeleken met andere dialecten. Bovendien geeft hij dezelfde verdeling als welke ik gevonden heb, namelijk dat /r/ voor coronalen wel, en voor labialen en velairen niet wordt gerealiseerd. Daarnaast noemt hij ook de neiging /r/ voor een woordgrens uit te spreken, iets dat kenmerkend is voor het Gronings. Ik zal in §4 en §5 nader ingaan op de invloed van woordgrenzen op het gedrag van /r/. Hieronder volgt een schematisch over-

[p. 142]

zichtje van het veronderstelde gedrag van /r/ + medeklinker in de meest beperkende prosodische omgeving, namelijk de postvocalische posities binnen de lettergreep.

(2) a. ter Laan (1953) Weijnen (1966)				b. Schuringa (1923), van Reenen (1994) en Humbert
r → ∅ / -	C]σ	r=[r] / -	C]σ	r=[r] / -	C]σ	r → / ∅/ -	C]σ
	|		|		|		|
	[cor]		{ [lab] }		[cor]		{ [lab] }
			{ [vel] }				{ [vel] }

Het is duidelijk dat er een verschil moet zijn tussen de structuur van een als [r] gerealiseerde /r/ enerzijds en de kameleontische /r/ anderzijds om de gedragsverschillen binnen een dialect te kunnen verklaren. Overigens gedraagt /r/ zich niet in alle dialecten hetzelfde. Ook dit verschil moet in een structurele representatie te verantwoorden zijn. Daarnaast speelt de lettergreeppositie een rol. In §6 kom ik hier op terug.

Samenvattend kunnen we zeggen dat de literatuur over het gedrag van /r/ in het Gronings summier is. Alleen Schuringa (1923) en van Reenen (1994) besteden relatief veel aandacht aan de realisatie/vocalisatie van /r/. Binnen de toch al geringe hoeveelheid literatuur is er zeer veel tegenspraak (zie (2)). Juist omdat coronalen in deze problematiek een grote rol spelen, en de status en aard van coronalen nog steeds een controversiele kwestie is in de theoretische literatuur, is het gedragspatroon van /r/ een goede informatiebron voor uitsluitsel over de aard van coronalen.

3 Onderzoeksmethode

De voor dit onderzoek gebruikte gegevens zijn ontleend aan geluidsbanden die gesprekken bevatten tussen sprekers wiens moedertaal het Gronings is.³ De gesprekken zijn bij de informanten thuis opgenomen. Voor het onderzoek heb ik gegevens gebruikt van 56 sprekers verdeeld over 29 plaatsen in Groningen. De banden variëren in duur maar allen bevatten delen waar gesproken wordt over oude gebruiken op de boerderij, in het dorp, in de kerk, etc. Van elke band heb ik een aantal getranscribeerde paginas (3-6, afhankelijk van de duur van de tekst en het aantal sprekers) opnieuw afgeluisterd en fonetisch getranscribeerd, specifiek gericht op de realisatie van /r/. Ik heb steeds delen van gesprekken genomen die plaatsvonden waar het ge-

3 Geluidsarchief P.J. Meertens-Instituut (KNAW). Bandopnames uit de periode 1970-1972.

[p. 143]

sprek volop in gang was. Het onderwerp van gesprek was steeds vergelijkbaar; ik heb gespreksdelen die over administratief werk gingen, over reizen naar het buitenland, over notabelen e.d. buiten beschouwing gelaten omdat ik merkte dat men de neiging had bij dergelijke formelere onderwerpen ook een formeler taalgebruik te hanteren, d.w.z. minder zuiver dialect. Hetzelfde geldt voor momenten waar de dialectoloog het gesprek beinvloedde.

Ik heb daarna voor elke plaats en voor elke afzonderlijke spreker geteld hoe vaak de /r/ werd gerealiseerd en hoe vaak niet, waarbij de aard van de volgende klank werd genoteerd en ook de eventuele woordgrens tussen /r/ en de volgende klank. Vervolgens heb ik deze gegevens ingedeeld al naar gelang de samenstelling van de groep, die overigens steeds van dezelfde sociale klasse was. De onderverdeling was als volgt: gesprekken onder vrouwen die geen familie zijn, mannen die geen familie zijn, gemengd maar niet verwant, gemengd waarbij tenminste een echtpaar, familie door bloedband (gemengd of niet); dus vijf groepen in totaal.⁴ De in kaart gebrachte informatie is zo dus vrij van variatie betreffende, geslacht, verwantschap, sociale klasse en gespreksonderwerp, en geeft puur geografische informatie (bijlage A 1t/m 6).

4 Ik dank Leonie Cornips voor haar advies in dezen.

4 Gegevens in kaart gebracht

Zoals op kaarten 3a-c hieronder te zien is, is er nogal wat variatie tussen sprekers waar het /r/ realisatie betreft. Drie patronen komen echter duidelijk naar voren.

Het eerste patroon dat we zien is dat /r/ voor coronalen wordt gerealiseerd. Deze tendens is vooral woordintern zeer sterk. Behalve bij één spreker, wordt /r/ voor een coronaal nergens systematisch weggelaten. (Wel is het zo dat er bijvoorbeeld in het Oldambt veel klankverzwakking is (bijvoorbeeld: stemloos wordt stemhebbend), wat ook zijn effect heeft op /r/, terwijl dergelijke verzwakking op de grens met Friesland relatief weinig voorkomt).

[p. 144]

3a.i. /r/ gevolgd door coronaal woordintern b.v. [pɩ:rt] ‘paard’

ii. /r/ gevolgd door # en coronaal b.v. [mɩ.r#dan] ‘meer dan’

De tweede tendens is dat /r/ vooral woordintern voor labialen en velairen niet wordt uitgesproken. /r/ wordt vaker wordt gerealiseerd wanneer de cluster door een woordgrens wordt gesplitst. Dit is te zien in de kaarten 3b-c.

3b.i. /r/ gevolgd door labiaal woordintern b.v. [ha:p] ‘harp’

/r/ gevolgd door # en labiaal b.v. [la.t'(r)#pas] ‘later pas’

[p. 145]

3c.i. /r/ gevolgd door velair woordintern b.v. [kɛ:k] ‘kerk’

/r/ gevolgd door # en velair b.v. [kɩ.(r)#ko.mm] ‘keer komen’

Een derde patroon dat te voorschijn komt wanneer we de kaarten in (3) vergelijken is dat /r/ voor een woordgrens relatief vaak als [r] wordt gerealiseerd. Dit is tegenstrijdig met de eerstgenoemde tendens die te zien is op kaart (3a). De kaart laat zien dat /r/ in het Gronings voor coronalen meestal wordt gerealiseerd als [r]. In /r/ # coronaal clusters, d.w.z. /r/ voor woordgrens, wordt /r/ echter soms niet gerealiseerd. Anderzijds is er, zoals net opgemerkt, een neiging /r/ voor een woordgrens juist wel te realiseren. Hier werken dan dus twee tendensen tegen elkaar in.

Een apart interessant gegeven betreft de frequentie van labialen en velairen in woordinitiele en woordfinale posities. Uit de frequenties gegeven in bijlage B valt op te maken dat er vaak evenzoveel gevallen zijn van /r/ # coronaal als van /r/ # labiaal, terwijl er relatief zeer weinig gevallen zijn van /r/ # velair. Bij de groep woordinterne clusters liggen de verhoudingen geheel anders. De clusters /r/ + coronaal zijn er in veel grotere getale dan welke andere cluster ook, terwijl de verhouding tussen labialen en velairen hier omgekeerd is: er zijn relatief meer clusters van /r/ + velair dan van /r/ + labiaal. Wat voorkeurspositie in het woord betreft lijkt het er dus op dat velairen en labialen een enigszins complementaire distributie hebben, namelijk labialen komen relatief veel voor aan woordbegin en weinig aan woordeind terwijl velairen weinig aan woordbegin en veel aan woordeind voorkomen. Als we deze gegevens koppelen aan de drie hierboven genoemde tendensen kunnen we concluderen dat deze frequenties invloed hebben op de aantallen gevallen van realisatie en vocalisatie van /r/. Er zullen veel minder gevallen te vinden zijn van /r/ # velair dan van /r/ # labiaal, gewoon omdat

[p. 146]

velairen niet vaak in woordinitiele positie voorkomen. Er zullen tevens veel minder gevallen te vinden zijn van woordinterne /r/ + labiaal clusters dan van /r/ + velair clusters omdat labialen weinig aan het woordeinde voorkomen vergeleken met velairen.

Uit de hierboven gepresenteerde feiten kunnen we reeds enige voorlopige conclusies trekken wat de aard en representatie van /r/ in het Gronings betreft. Ten eerste zien we dat als /r/ wordt gevolgd door een coronaal het zelf als een coronale medeklinker tevoorschijn komt. Dit wijst erop dat de structuur van /r/ en de coronale medeklinker de coronale plaatscomponent wellicht delen. In ieder geval moet de structurele repesentatie van /r/ compatibel zijn met een coronale medeklinkerplaatscomponent. Ten tweede zien we dat /r/ niet als labiaal of velair te voorschijn komt en dus kennelijk niet compatibel is met dergelijke medeklinkerplaatscomponenten. Deze twee punten tesamen zijn in overeenstemming met een analyse waarbij coronale medeklinkerplaatscomponenten zich structureel onderscheiden van labiale en velaire plaatscomponenten. Zo'n structureel onderscheid zou kunnen zijn dat coronalen geen plaatskenmerk hebben en een default interpretatie krijgen. Labialen en velairen daarentegen zouden wel een plaatskenmerk hebben. Zo zouden coronalen van labialen en velairen kunnen worden onderscheiden en zou worden voorspeld dat in de nabijheid van coronalen men ander gedrag kan verwachten dan bij labialen en velairen.

Een ander punt is dat /r/ als klinker te voorschijn kan komen. Dit impliceert dat de representatie van /r/ compatibel moet zijn met bepaalde klinkerkarakteristieken, zoals klinkerplaatscomponenten maar ook met de positie van klinkers in de lettergreep.

Welk representationeel model er dus ook wordt gehanteerd het moet kunnen uitdrukken dat de structurele representatie van de kameleontische /r/ zowel compatibel is met klinkerkenmerken als met een coronale medeklinkerplaatscomponent. Daarnaast mag er geen compatibiliteit zijn met labiale en velaire medeklinkerplaatscomponenten.

De niet-kameleontische /r/ moet een representatie hebben waaruit volgt dat hij niet door de omgeving kan worden beinvloed. Dit impliceert een representatie waarbij een dergelijke /r/ van zichzelf al in belangrijke mate distinctief gespecifieerd is. Met een voldoende gespecificeerde structuur zal de klank steeds als [r] worden gerealiseerd, aangezien de structuur alle kenmerken zal hebben die een /r/ van andere klanken onderscheidt.

[p. 147]

5 Het model

Ik zal nu kort het model schetsen dat ik hanteer voor de representatie van segmenten. Voor een meer uitgebreide uiteenzetting en verantwoording van dit model verwijs ik de lezer naar Humbert (1995; hfdst. 1-3). Voor een uiteenzetting van verwante modellen verwijs ik naar Anderson en Ewen (1987), Den Dikken en Van der Hulst (1988), Van der Hulst en Smith (1989), Van der Hulst (1989, 1990, 1994) en Smith (1988).

De meest voorkomende klanken (plosieven, fricatieven, nasalen, liquiden en klinkers) zijn opgebouwd uit een component waarin de wijze van articulatie gecodeerd is (plosief, fricatief, nasaal, klinker(achtig)). Deze component noemen we in het vervolg de ‘mannercomponent’. Deze component geeft ook aan of de klank sonorant dan wel obstruent is door C-hoofdige van V-hoofdige segmenten te onderscheiden. V-hoofdigheid (V=voicing) is karakteristiek voor sonoranten terwijl C (C=closure) dat voor obstruenten is.

(4) obstruenten:	C	C	sonoranten:	V	V
		V		C
	plosief	fricatief		nasaal	klinker/liquide

Deze mannercomponent domineert vervolgens een plaatscomponent. De plaatscomponent bestaat uit een binair vertakkende struktuur waarin drie plaatselementen een positie hebben. Zoals te zien in (5) en (6), is in de struktuur de organisatorische knoop die de plaatscomponent domineert aangegeven met ‘cpl’ (voor c-place) in het geval van een medeklinkerplaatscomponent en ‘vpl’ (voor v-place) in het geval van een klinkerplaatscomponent. De klinkerplaatselementen krijgen een acoustische interpretatie, die van medeklinkers een articulatorische.

(5) a.

medeklinkerplaatskomponent ook wel c-place

[p. 148]

b.	/p/	C	/f/	C	/k/	C	/γ/	C
		|		V		|		V
		|		|		|		|
		.cp		.cp		.cp		.cp
		|		|		|		|
		[U]		[U]		.(hoog)		.(hoog)
						|		|
						.(achter)		.(achter)
						|		|
						[A]		[A]

Klinkerplaatscomponenten (v-place) hebben een interne structuur als in (6). De representatie van /e/ in (6b) laat zien dat klinkerplaatscomponenten, in tegenstelling tot medeklinkerplaatselementen combinaties van plaatselementen toestaan.

(6) a.

klinkerplaatscomponent of v-place:

In (4) kende ik klinkers en liquiden identieke mannercomponenten toe, namelijk V. Het onderscheid tussen deze twee klanktypen moet daarom in de plaatscomponent worden gecodeerd. Een als zodanig herkenbare liquide heeft dus een medeklinkerplaatscomponent, terwijl een klinker alleen een klinkerplaatscomponent heeft.

Een medeklinker met een lege plaatscomponent, d.w.z. zonder plaatsspecificatie, wordt als coronaal geinterpreteerd. We nemen aan dat liquiden, die altijd coronaal zijn, altijd een lege medeklinkerplaatscomponent hebben. Om de verschillende liquiden van elkaar te onderscheiden, b.v. /l/ en /r/, wordt er ook nog een klinkerplaatscomponent gebruikt. Deze geeft extra informatie over hoe de klank gerealiseerd moet worden, bijvoorbeeld hoog

[p. 149]

of achter. De klinkerplaatscomponent is ofwel leeg ofwel gevuld met structuur, maar niet met klinkerelementen zoals [A], [I] en [U]. Deze elementen zouden namelijk kunnen spreiden en assimilatie veroorzaken. /l/ en /r/ veroorzaken echter nooit plaatsassimilatie. In talen zoals het Japans waar /r/ en /l/ allofonen zijn, is een dergelijke klinkerplaatscomponent overbodig en kan met een eenvoudiger structuur worden volstaan. Enige met /r/ en /l/ vergelijkbare representaties worden in (7b) gegeven.

Met deze theoretische achtergronden kunnen we nu het gedrag van /r/ in het Gronings analyseren.

6 Analyse van Groningse /r/

Ik heb voorgesteld dat liquiden (/l/, /r/, etc) structureel gezien nauw verwant zijn aan klinkers. Zij hebben slechts één medeklinkereigenschap, namelijk een lege medeklinkerplaatscomponent die als coronaal wordt geinterpreteerd. Dit is een eigenschap die liquiden van klinkers onderscheid en die zij delen met andere coronale medeklinkers. Liquiden zijn hiermee als hybrideklanken gerepresenteerd. Zij hebben een structuur die zowel compatibel is met klinkers als met coronale medeklinkers.

Het gedrag van van de kameleontische /r/ in het Gronings kan nu als volgd worden beschouwd. De klank staat in de nucleus, een klinkerpositie, en heeft een relatief ongespecificeerde klinkerachtige structuur die door de omgeving verder ingevuld zou kunnen worden. We nemen aan dat de medeklinkerplaatscomponent ontbreekt en ook klinkerplaatsspecificaties, zodat er slechts een lege klinkerplaatscomponent is (zie 8a). Deze structuur, die als schwa geïnterpreteerd zou kunnen worden, is als segment onacceptabel in het Gronings. Het Gronings staat geen schwa als gevolg van reductie toe.

[p. 150]

De structuur kan worden aangevuld met een lege medeklinkerplaatscomponent of met klinkerplaatsspecificaties. Wanneer /r/ wordt gevolgd door een coronaal dan kan deze eigenschap worden opgenomen in de structuur wat resulteert in een [r], als in (8a).

(8) a. onderliggende representatie van /hart/:
		/h/	/a/		/t/
		C	V	V	C
		V	|	|	|
			.vpl	.vpl	.cpl
			|
			[A]

b. reparatie: V neemt van rechts de lege medeklinkerplaatscomponent en deelt | deze met /t/:

In grote lijnen gaat het er dus om dat we uitgaan van een gereduceerde klinker/medeklinker hybride die zowel met klinkerplaats als met lege medeklinkerplaats (=coronaal) compatibel is en overneemt wat het kan, met een voorkeur voor de lege medeklinkerplaatscomponent.

De positie die deze wisselvallige /r/ in de lettergreep inneemt, staat in het Nederlands zowel een klinker als een sonorante medeklinker toe. Wanneer de ongespecificeerde klinkerstructuur door een labiaal of velair gevolgd, dan is er geen mogelijkheid de plaatscomponent te delen. Labialen en velairen hebben namelijk i.t.t. coronalen wel plaatsspecificaties in hun plaatscomponent. Een dergelijke plaatscomponent is niet compatibel met de structuur van een liquide of een klinker, zoals aangegeven in (9) (zie Humbert 1995 voor verantwoording). In (9b) neemt de ongespecificeerde kameleontisch /r/ van rechts een gespecificeerde medeklinkerplaatscomponent. Het resultaat is onacceptabel. Deze operatie zal niet worden uitgevoerd. In plaats daarvan wordt de klinkerplaatsspecificatie van de voorafgaande klinker geïncorporeerd, als in (9c):

[p. 151]

Aangezien klinkers per definitie in de nucleus zijn kan dit process zich alleen voltrekken mits de gereduceerde /r/ structuur zich in de nucleus bevind.

Het feit dat /r/ voor een woordgrens vaak gerealiseerd wordt is makkelijk te verklaren, als we de woordfinale /r/ en de hierboven beschreven postvocalische structuur tenminste van elkaar onderscheiden. Er is in het Nederlands een sterke neiging lettergrepen, vooral op woordeinde af te sluiten, d.w.z. dat een lettergreep met een coda eindigt, niet met een nucleus. De /r/ die zich op woordeinde in coda positie bevind kan niet als klinker gerealiseerd worden aangezien dat vereist dat het segment in de nucleus is. De /r/ die we hier aantreffen kan dan ook niet alleen uit klinkereigenschappen bestaan. Het moet een structuur zijn met een lege medeklinkerplaatscomponent, die dan als coronaal wordt geinterpreteerd. Wanneer deze werkelijke /r/ niet wordt gerealiseerd treedt er, zoals te verwachten, geen klinkerverlenging op (zie (10)). Zou de /r/ in de nucleus positie zitten zouden we klinkerverlenging verwachten.

(10)	later pas	→	latə pas	* latə: pas
	per man	→	pɛ man	* pɛ: man
	kar met	→	ka met	* ka: met
	keer komen	→	kι. ko.mən	* kι:, ko.mən

De kaartjes in (3) lieten zien dat er enige variatie te vinden is wat /r/ realisatie betreft. We vinden gebieden waar /r/ meer dan elders als [r] wordt gerealiseerd, ook voor labialen en velairen. Dit zou kunnen betekenen dat in dergelijke gebieden /r/ in hogere mate gespecificeerd is dan in de rest van Gronin-

[p. 152]

gen. In deze gebieden zou bijvoorbeeld sprake kunnen zijn van /r/ met een lege medeklinkerplaatscomponent. Dit zou [r]/klinker alternanties onmogelijk maken, zoals ik aangeef in (11):

Wanneer een dialect dergelijke alternanties niet toestaat, zal /r/ in dat dialect een gespecificeerde structuur hebben die het van andere fonemen onderscheidt. Een meer specifieke structuur zal minder door de omgeving te beinvloeden zijn. Overigens zou er nog steeds geen assimilatie kunnen optreden waar labialen en velairen in het spel zijn.

In andere Nederlandse dialekten treffen we Svarabhakti aan. Hierbij wordt de /r/ gehandhaaft door er een schwa achter te voegen: /kɛrk/ wordt /kɛrək/, /harp/ wordt /harəp/, enz. Echter, voor coronalen treedt dit verschijnsel niet op (behalve voor /n/): /hart/ wordt niet */harət/. In deze regios kunnen we aannemen dat /r/ in de onderliggende representatie niet gereduceerd is, aangezien er altijd een /r/ in de output is. Verder zal de /r/ zich, net als de Groningse kameleontische /r/, in de nucleus bevinden. Deze positie wordt bij voorkeur met klinkermateriaal gevuld. Svarabhakti biedt de mogelijkheid /r/ tegen reductie te beschermen door het in een medeklinkerpositie, de onset, te plaatsen. In (12) wordt geïllustreerd hoe dit in zijn werk gaat. In (12a) laat ik zien dat voor coronalen de /r/ een halfgeminaat vormt met de volgende coronaal. De medeklinkerplaatscomponent is hierdoor als het ware verankert en er is daardoor geen mogelijkheid tot reductie. Voor labialen en velairen is de /r/ niet aan de volgende klank gekoppeld (12b). Hier zou dus reductie op kunnen treden. In onset positie bestaat dit gevaar niet; onsets zijn altijd medeklinkers. Aan de zwaarte van het woord verandert Svarabhakti niets, aangezien de tijdseenheid van de /r/ (in (12b) aangegeven met ‘m’ van ‘mora’) als schwa wordt gerealiseerd.

(12) a. hart:	h	a	r	t
	C	V	V	C
	V	|	|
	vpl	vpl	cpl
	|
	[A]

[p. 153]

Het verschil tussen de regios met Svarabhakti en Groningen ligt voornamelijk hierin dat in Groningen de gereduceerde vorm deel uitmaakt van de onderliggende representatie, terwijl dat elders niet het geval is. De halfgeminaat die we daar voor coronalen aantreffen is het resultaat van een assimilatieprocess. In Svarabhakti regios zijn de halfgeminaten echter in de onderliggende representatie reeds aanwezig. De gereduceerde structuur, die in principe als schwa gerealiseerd zou kunnen worden is klaarblijkelijk noch in het Gronings, noch in andere regios een acceptabele structuur. In het Gronings wordt deze structuur gerepareerd, tewijl andere regios deze structuur door middel van Svarabhakti voorkomen.

7 Een voor de hand liggend maar onacceptabel alternief

Ik zal nu ter vergelijking een analyse bespreken die berust op de volgende twee klassieke principes die het naast elkaar voorkomen van plaatsspecificaties beregelen: het Obligatory Contour Principle (OCP) (Leben 1973, Goldsmith 1976) en de Cluster Condition (Prince 1984, Itô 1986, Yip 1991). Het OCP principe verbied het naast elkaar voorkomen van twee gelijke specifikaties zoals aangegeven in (13):

(13)	a. OCP:	*x	x	waar x segment-slots zijn of roots, en [F] een willekeurig feature is.
		|	|
		[F]	[F]
	b. ‘hart’	i. schending van de OCP:			C	C
					|	|
					[cor]	[cor]
		ii. geen schending van de OCP:
		iii. geen schending van de OCP:			C	C	(default specificatie of interpretatie)

[p. 154]

Aangezien [hart] de aangetroffen vorm is moet volgens (13a) ofwel (13bii) ofwel (13biii) deel van de onderliggende representatie zijn. (13bi) zou [hart] afkeuren wegens OCP schending.

De Cluster Conditie zegt dat er per medeklinkercluster maar één plaatsspecificatie mag zijn. Dit houdt dus in dat wanneer coronalen vrij met een labiaal voorkomen, de coronalen nog niet gespecificeerd zijn voor plaats. Is er echter een verbod op een coronaal + labiaal cluster dan kan dat verklaard worden door aan te nemen dat beide segmenten voor plaats zijn gespecificeerd en dat de cluster de Cluster Conditie schendt. Dit is schematisch weergegeven in (14).

(14)	a. Cluster Conditie:		*x	x	waarbij [F] en [G] twee verschillende willekeurige features zijn.
			|	|
			[F]	[G]
	b. ‘harp’	i. Cluster Conditie schending:				C	C
						|	|
						[cor]	[lab]
		ii. geen Cluster Conditie schending:				C	C
							|
							[lab]

Kiest men voor (14bi) dan zou /r/ een Cluster Conditie schending veroorzaken en hebben we een reden /r/ te deleren. Volgens de Cluster conditie zou /r/ dus voor coronaliteit gespecificeerd moeten zijn, maar volgens het OCP, die het gedrag van /r/ voor coronalen zou beregelen mag dat juist niet. Ook al zouden we voor een halfgeminaat structuur kiezen als in (13bii), dan leveren woorden als ‘herfst’ en ‘knecht’ en woorden met een coronale inflectie of derivatie, zoals ‘merkt’ een probleem op voor het OCP en de Cluster Conditie.

(15)	woorden die onterecht door de OCP/Cluster Conditie zouden worden afgekeurd:
	a.	herfst	[hɛrfst]	/h/	/ɛ/	/r/	/f/	/s/	/t/
						|	|	|
						[cor]	[lab]	[cor]	→ schending Cluster Conditie en/of OCP schending
	b.	merk+t	[mɛrkt]	/m/	/ɛ/	/r/	/k/	/t/
						|	|	|
						[cor]	[vel]	[cor]	→ schending Cluster Conditie en/of OCP schending
	c.	knecht	[kneχt]	/k/	/n/	/ɛ/	/χ/	/t/
							|	|
							[vel]	[cor]	→ schending Cluster Conditie

[p. 155]

In deze gevallen zullen altijd zowel de /r/ als de overige coronalen gespecificeerd moeten zijn, om het gedrag voor velairen en labialen aan de Cluster Conditie toe te kunnen schrijven. Tegelijkertijd moeten ze juist ondergespecificeerd zijn omdat de clusters /fst/, /kt/ en /cht/, kennelijk geen Cluster Conditie schending veroorzaken. Het blijkt dus in deze aanpak niet mogelijk zowel /r/ realisatie voor coronalen als /r/ deletie voor labialen en velairen te verklaren.

Hetzelfde geldt voor Svarabhakti regios. Omdat er voor coronalen geen insertie plaats vindt, zouden coronalen ondergespecificeerd moeten zijn volgens de OCP. Voor labialen en velairen lijkt het er op dat de Cluster Conditie geschonden wordt en schwa insertie dat zou kunnen verhinderen, door de cluster op te breken. Men zou naast [mɛrəkt] ook [mɛrkət] moeten aantreffen en [knɛχt] zou als [knɛχət] moeten worden gerealiseerd als de Cluster Conditie inderdaad geschonden wordt. Is dat niet het geval dan hebben we geen verklaring voor het gedrag van /r/ voor labialen en velairen.

Een analyse gebaseerd op het OCP en de Cluster Conditie biedt dus niet de mogelijkheid verschillende coronalen van elkaar te onderscheiden zonder dat daarbij het segment voor [coronaal] is gespecificeerd. Het probleem dat dan onstaat is dat enerzijds /r/ voor coronaliteit gespecificeerd moet zijn (en daarmee alle coronalen) om met behulp van de Cluster Conditie /r/ + labiaal of /r/ + velair clusters uit te kunnen sluiten, terwijl anderzijds ook andere clusters van coronalen met velairen of labialen uitgesloten worden, zoals in (15). Wanneer coronalen ondergespecificeerd zouden zijn zou de /r/ + coronaal cluster, zoals gewenst, acceptabel zijn, maar dan zou ook de /r/ + labiaal of de /r/ + velair cluster acceptabel zijn, wat ongewenst is.

8 Conclusies

In dit artikel heb ik ervoor gepleit de postvocalische, kameleontische structuur te zien als een ongespecificeerd iets dat soms als een klinker, soms als een /r/ te voorschijn komt. Deze ongespecificeerde structuur wordt als het ware door de omgeving ingevuld, waaruit de kameleontische eigenschap resulteert. Dit impliceert dat de onveranderlijke /r/, die we op andere posities aantreffen een meer gespecificeerde structuur heeft waardoor hij minder of niet door zijn omgeving wordt beïnvloed. Zouden de onveranderlijke /r/ en de vocaliserende /r/ identiek zijn wat betreft hun structuur en dus ook hun eigenschappen, dan zou men identiek, niet uiteenlopend, gedrag verwachten. Met de hier voorgestelde analyse kunnen we bovendien liquiden van andere coronalen onderscheiden. Daardoor voorspellen we dat clusters met /r/ zich anders zullen gedragen dan clusters met bijvoorbeeld /t/. Analyses

[p. 156]

die slechts naar plaatskenmerken kijken kunnen een dergelijk onderscheid niet maken en resultateren noodzakelijkerwijs in tegenstrijdigheden. In het ene geval is er ondespecificatie nodig om pre-coronale /r/ te verantwoorden in ‘hart’ en tegelijkertijd is specificatie nodig om /r/ voor labialen en velairen uit te sluiten in ‘harp’ en ‘hark’. In andere gevallen eist de Cluster Conditie dat coronale klanken als /t/ ondergespecificeerd zijn na labialen en velairen omdat in woorden als ‘knecht’ en ‘hoofd’ geen deletie of schwa-insertie plaatsvindt.

Bibliografie

Anderson, J. en C. Ewen
	1987	Principles of Dependency Phonology Cambridge University Press, Cambridge.
Dikken, M. den en H. van der Hulst
	1988	‘Segmental hier-architecture’ in H. van der Hulst and N.S.H. Smith (eds.) Features, segmental structure and harmony processes II. Dordrecht: Foris Publications, 1-78.
Goldsmith, J.
	1976	Autosegmental Phonology Doctoral dissertation, MIT, Cambridge Massachusetts. Published by Garland Press, New York (1979)
Hulst, H. van der
	1989	‘Atoms of segmental structure: components, gestures, and dependency’ in Phonology 6, 253-284.
	1990	‘The segmental spine and the non-existence of [+-ATR]’ in J. Mascaró and M. Nespor (eds. Grammar in progress: GLOW essays for Henk van Riemsdijk. Dordrecht: Foris Publications, 247-257.
	1994	‘An introduction to radical CV phonology’ in S. Shore and N. Vilkuna (eds.) SKY 1994: Yearbook of the Linguistic Association of Finland, Helsinki, 23-56.
Hulst, H. van der & N.S.H. Smith
	1989	‘Components for vowels and consonants’ ms. University of Leiden and University of Amsterdam.
Humbert, H.
	1995	Phonological Segments, their structure and behaviour, dissertatie Universiteit van Leiden.
Itô, J.
	1986	Syllable theory in prosodic phonology Doctoral dissertation, University of Massachusetts, Amherst.
Laan, K. ter
	1953	Proeve van een Groninger Spraakkunst. Winschoten: J. van der Veen
Leben, W.
	1973	Suprasegmental Phonology Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, Massachusetts.

[p. 157]

Prince, A.
	1984	‘Phonology with tiers’ in M. Aronoff & R. Oerhle (eds.) Language sound structure. Cambridge Massachusetts: MIT Press.
Reenen, P. van
	1994	‘Driemaal /r/ in Nederlandse dialecten’ in Taal & Tongval themanummer 7, 54-73.
Sassen, A.
	1967	‘Dialectatlas van Groningen en Noord-Drente’; RND 16.
Schuringa, F.G.
	1923	Het dialect van de Veenkolonien. Groningen, Den Haag: J.B. Wolters.
Smith, N.S.H.
	1988	‘Consonant place features’ in H.G. van der Hulst & N.S.H. Smith (eds.) Features, segmental structures and harmony processes II. Dordrecht: Foris publications, 209-233.
Weijnen, A.
	1966	Nederlandse dialectkunde. Assen; tweede druk.
Yip, M.
	1991	‘Coronals, consonant clusters and coda condition’ in C. Paradis & J-F. Prunet (eds.) The special status of coronals. San Diego, Academic Press, 61-78.

[p. 158]

Bijlage A: detail kaartjes

1.a. woordinterne cluster mannen (geen familie)

b. cluster gesplitst door # mannen (geen familie)

2.a. woordinterne cluster vrouwen (geen familie)

b. cluster gesplitst door # vrouwen (geen familie)

[p. 159]

3.a. woordinterne cluster gemenged (geen familie)

b. cluster gesplitst door # gemengd (geen familie)

4.a. woorditerne cluster echtpaar

b. cluster gesplitst door # echtpaar

[p. 160]

5. a. woordinterne cluster bloedband

b. cluster gesplitst door # bloedband

[p. 161]

Bijlage B: aantallen aangetroffen clusters

tot	= totaal aantal gevallen
R	= als [r] gerealiseerd
	= niet als [r] gerealiseerd

	/r/ in cluster woordintern
Spreker	cor			lab
	tot	R	Ø	tot	R	Ø
B15 1	14	10	4	14	9	5
2	12	10	2	11	6	5
c010 2	35	27	8	10	4	6
c118 1	22	12	10	12	5	7
2	7	5	2	5	1	4
b72 1	31	22	9	14	5	9
2	18	12	6	3	0	3
c68 1	10	8	2	10	4	6
2	12	10	2	6	4	2
c40 1	14	13	1	12	4	8
2	15	8	7	8	1	7
3	8	6	2	7	1	6
c45 1	19	9	10	12	4	8
2	28	10	18	12	2	10
c130 1	10	4	6	5	3	2
2	4	3	1	6	1	5
c064 1	6	5	1	5	4	1
2	16	10	6	9	3	6
c132 1	24	9	15	16	1	15
2	32	20	12	24	8	16
c45 1	12	5	7	10	1	9
2	28	14	14	12	1	11
c29 1	11	9	2	4	2	2
2	6	5	1	7	2	5
3	8	6	2	4	1	3
c165 1	24	14	10	4	2	2
2	21	15	6	7	0	7
c189	6	5	1	5	1	4
g15 1	6	4	2	5	4	1
2	15	6	9	9	0	9
c38 1	17	8	9	9	3	6
2	31	21	10	9	2	7
c34 1	4	3	1	6	3	3
2	21	10	11	10	1	9

	/r/ in cluster woordintern			/r/ in cluster gesplitst door #
Spreker	dors			cor
	tot	R	Ø	tot	R	Ø
B15 1	2	1	1	19	15	4
2	5	1	4	11	8	3
c010 2	4	2	2	34	20	14
c118 1	6	1	5	23	12	11
2	3	3	0	14	6	8
b72 1	4	2	2	24	11	13
2	0	0	0	22	12	10
c68 1	1	1	0	15	10	5
2	1	1	0	31	29	2
c40 1	2	1	1	18	10	8
2	2	0	2	61	34	27
3	6	1	5	10	4	6
c45 1	2	1	1	16	9	7
2	1	0	1	26	15	11
c130 1	0	0	0	8	5	3
2	1	0	1	9	6	3
c064 1	3	3	0	11	7	4
2	2	1	1	23	23	0
c132 1	3	1	2	25	19	6
2	6	1	5	32	18	14
c45 1	3	2	1	25	19	6
2	7	2	5	30	11	19
c29 1	3	0	3	22	10	12
2	1	0	1	11	10	1
3	2	2	0	8	7	1
c165 1	0	0	0	10	7	3
2	2	1	1	10	9	1
c189	2	0	2	27	22	5
g15 1	2	1	1	14	10	4
2	4	0	4	18	9	9
c38 1	2	0	2	16	8	8
2	6	0	6	14	9	5
c34 1	3	2	1	12	11	1
2	3	1	2	19	6	13

	/r/ in cluster gesplitst door #
Spreker	lab			dors
	tot	R	Ø	tot	R	Ø
B15 1	4	0	4	1	0	1
2	0	0	0	2	1	1
c010 2	1	0	1	7	0	7
c118 1	4	1	3	0	0	0
2	2	1	1	1	0	1
b72 1	2	1	1	6	1	5
2	3	0	3	3	2	1
c68 1	4	0	4	5	0	5
2	5	0	5	2	2	0
c40 1	4	1	3	3	0	3
2	4	1	3	1	0	1
3	1	0	1	1	0	1
c45 1	4	1	3	2	0	2
2	3	0	3	2	0	2
c130 1	2	1	1	0	0	0
2	0	0	0	0	0	0
c064 1	2	0	2	7	1	6
2	3	0	3	2	0	2
c132 1	2	1	1	7	1	6
2	0	0	0	2	0	2
c45 1	4	1	3	4	0	4
2	3	0	3	7	1	6
c29 1	1	1	0	2	0	2
2	5	0	5	4	1	3
3	2	0	2	0	0	0
c165 1	2	0	2	0	0	0
2	3	0	3	0	0	0
c189	2	0	2	2	1	1
g15 1	2	1	1	2	1	1
2	1	0	1	1	0	1
c38 1	2	1	1	4	1	3
2	1	0	1	0	0	0
c34 1	3	2	1	5	1	4
2	2	0	2	4	0	4

[p. 162]

	/r/ in cluster woordintern
Spreker	cor			lab
	tot	R	Ø	tot	R	Ø
c189	26	20	6	6	0	6
c199 1	20	19	1	9	5	4
2	13	13	0	6	3	3
c167 1	14	9	5	9	2	7
2	11	3	8	3	1	2
c127 1	12	7	5	16	7	9
2	12	9	3	6	2	4
c1a 1	7	4	3	7	3	4
2	7	6	1	4	3	1
3	17	11	6	13	3	10
c103a1	12	8	4	7	4	3
2	13	9	4	5	4	1
c121 1	10	5	5	4	1	3
2	9	4	5	14	3	11
c128 1	21	10	11	10	1	9
2	24	7	17	8	0	8
c26c 1	17	9	8	8	4	4
2	14	11	3	16	7	9
b101	18	15	3	11	2	9
c193 1	9	6	3	6	3	3
2	7	3	4	6	1	5
c35	15	10	5	11	7	4

	/r/in cluster woordintern			/r/ in cluster gesplitst door #
Spreker	dors			cor
	tot	R	Ø	tot	R	Ø
c189	4	1	3	29	18	8
c199 1	1	1	0	13	12	1
2	2	2	0	20	14	6
c167 1	3	2	1	8	4	4
2	3	0	3	7	6	1
c127 1	3	1	2	30	19	11
2	3	2	1	21	20	1
c1a 1	3	0	3	18	6	12
2	1	1	0	11	4	7
3	4	3	1	18	10	8
c103a1	3	0	3	23	15	8
2	2	1	1	14	5	9
c121 1	3	1	2	8	6	2
2	0	0	0	9	7	2
c128 1	3	1	2	19	6	13
2	5	0	5	24	9	15
c26c 1	0	0	0	8	6	2
2	5	5	0	37	32	5
b101	5	1	4	30	23	7
c193 1	0	0	0	27	19	8
2	4	3	1	17	11	6
c35	6	3	3	18	12	6

	/r/ in cluster gesplitst door #
Spreker	lab			dors
	tot	R	Ø	tot	R	Ø
c189	8	0	8	6	0	6
c199 1	1	1	0	1	0	1
2	8	1	7	7	1	6
c167 1	1	0	1	3	0	3
2	1	0	1	3	0	3
c127 1	0	0	0	0	0	0
2	7	4	3	4	1	3
c1a 1	1	0	1	0	0	0
2	0	0	0	1	0	1
3	1	0	1	9	0	9
c103a1	0	0	0	0	0	0
2	1	0	1	2	1	1
c121 1	1	0	1	3	2	1
2	1	1	0	2	1	1
c128 1	2	0	2	4	0	4
2	1	0	1	0	0	0
c26c 1	1	0	1	4	0	4
2	5	3	2	9	2	7
b101	5	5	0	2	2	0
c193 1	1	0	1	3	0	3
2	1	0	1	1	1	0
c35	5	2	3	5	0	5