Taal en Tongval. Jaargang 47

[p. 173]

Hermann Niebaum
Stads Gronings uit 1845

I

De uitgave van de tiende jaargang van de Groninger Volks-Almanak (GVA) voor het jaar 1846 stond niet onder een gelukkig gesternte. Zoals we in het Berigt van uitgever J. Oomkens J. Zoon uit oktober 1845 kunnen zien, was niet alleen degene die tot dan toe als uitgever gefungeerd had (zijn vader J. Oomkens) overleden, maar ook degene die de redactie ter hand zou nemen. De nieuwe uitgever zag zich dus voor een nieuw begin geplaatst. In zoverre is het niet verrassend dat het Berigt ook programmatische trekken vertoont:

De tegenwoordige Redactie heeft getracht, aan 't boekske zooveel mogelijk het Groninger karakter te doen behouden, maar heeft tevens hare beste pogingen aangewend, om den algemeen geuiten wensch te volgen, om van 't zelve meer een Volks-boekje te maken (GVA 1846: voorpagina).

In deze context past op fraaie wijze de door A.G. Bruinses geschreven ‘Brijf van Jan Abels an zien neeve’ (GVA 1846: 91-103). Hierin schildert de boerenzoon Jan aan zijn neef Harm de belevenissen bij zijn eerste bezoek aan de stad Groningen, waar z'n broer Hinne aan de universiteit studeert. Toch is de tekst van Bruinses niet zozeer de stereotiepe, karikaturale beschrijving van de boerenkinkel in de stad, zoals deze in deze tijd in de dialectliteratuur niet ongebuikelijk was, maar eerder een genre-oefening. Daarop wijst niet in de laatste plaats de opmerking in de voetnoot bij deze brief (GVA 1846: 91): ‘Voorgelezen in een vriendenkring, als proeve van bewerking van den Groninger tongval.’ Ongewoon is hier het feit dat dit verslag van de boerenjongen Jan Abels in Stads Gronings volgt. De reden daarvoor noemt Bruinses in het vervolg van de voetnoot: ‘De lezer vergeve het oneigenaardige, dat een boer stads-Groningersch spreekt; - het is moeilijk, voor die tongval een geschikt onderwerp te kiezen.’ (Vooral het woorddeel -Groningersch is merkwaardig als in het Nederlands vertaald Gronings (Grunnegers of Grunningers). Momenteel is in het dialect Grunnings zeer gangbaar en dat moet in het Gronings vertaald Nederlands zijn). Misschien was het idee voor deze Stad-Groningse ‘proef’ in de genoemde vriendenkring ontstaan en probeer-

[p. 174]

de Bruinses hieraan met de ‘Brijf’ te voldoen. Voor de specifieke gelegenheid was een Ommelander dialect ongetwijfeld passender geweest, die de auteur overigens in latere almanakteksten bepaald gebruikt.

Van Bruinses is ons helaas niets naders bekend. In de Groninger Encyclopedie (Ter Laan 1954/55) staat geen enkele aanwijzing opgenomen. Volgens Meertens-Wander (1958:132), waar de ‘Brijf’ overigens niet vermeld wordt, heeft Bruinses nog drie dialectbijdragen gemaakt, die zonder uitzondering in GVA afgedrukt staan: ‘Harms terugkomst’, GVA 1847: 81-98; ‘Mien zeun zei domeni worr'n’, GVA 1848: 65-80; ‘De erfenis’, GVA 1849: 112-132. Meertens-Wander voeren Bruinses talig op onder het Westerkwartier, maar dat moet wel onjuist zijn. De dialectische passages in deze, voor het overige standaardtalige, drie bijdragen wijzen eerder op de omgeving van de Stad. Bij het ‘... dorp W., in onze goede provincie Groningen’, dat in het eerste en derde verhaal genoemd wordt, zal het naar alle waarschijnlijkheid gaan om Westerbroek, aan de oostelijke rand van de Stad. Bruinses heeft deze twee verhalen de ondertitel ‘Eene historie uit mijn dorp’ meegegeven. Met een zeker recht kunnen we veronderstellen dat Westerbroek de plaats van herkomst van de auteur was. De vraag is in hoeverre het Bruinses in ‘Brijf van Jan Abels’ gelukt is, het Stads Gronings van zijn tijd weer te geven.

Aangezien we voor de tijd van de ‘Brijf’ niet beschikken over een beschrijving van het dialect van de stad Groningen, moeten we op latere beschrijvingen terugvallen. Daarbij is het artikel van Bolland (1879) van bijzondere betekenis. Dat werd maar een 30 jaar later dan Bruinses' tekst gepubliceerd.¹ Voor het overige worden natuurlijk ook de jongere publikaties over het Gronings en totaaloverzichten in het geheel betrokken (Schuringa 1923, Ter Laan 1953, Reker 1989, Veldman 1992; Weijnen 1991), zonder dat zoiets telkens aangegeven wordt.

1 Interessant is in dit verband Bollands opstel, wegens de ongewone uitgangspunten van zijn fonetisch-fonologische beschrijving. Zijn systeem baseert zich zeer duidelijk op de drie uithoeken van de vocaaldriehoek en vat de daartussen liggende vocalen op als overgangsvormen uit, respectievelijk in de richting van die klinkers. Vermoedelijk ontleent hij dit aan L.A. te Winkel (1863), respectievelijk Brücke (1856). Vergelijk Bakker (1977: 142 v).

II

Om een indruk te geven van de taal van de ‘Brijf’, citeren we een kleinere passage, die een beschrijving geeft van de binnenkomst van Jan en zijn broer Hinne in de Stad:

[p. 175]

1	't Zal zoo wat twalf uur west hebb'n, dou we veur de dr'Apoorte ankwamm'n,
2	dus net op 't oogenblik, dat de gemijne luu in de stad, net zoo wel as wij boe-
3	ren, veur't beste uur van de hijle dag holl'n. Nou, we wass'n al hile gau binnen
4	de poorte, en, o lijve menskenkinder! wat ston' ik te kiek'n en te gapp'n, dou ik
5	mien oogen in 't ronde sluig. Zoo wat ha'k nooit kenn'n dreum'n, - wat brijde
6	stroaten, wat hooge hoezen, wat en mensken! ‘Heere Hinne!’ - zee 'k tegen
7	mien bruir, dij net zoo lauw oet keek, as en jonge, dij de bijsten ofmisten mout,
8	en gijn hoezen of stroaten of mensken scheen te zijn, - ‘is dat nou Gröngen?
9	Zoo wat hè'k nog nooit van mien levensdoagen zijn.’ ‘Wacht moar!’ - zee he
10	dou, - dan zals't nog anders oet dien oogen kiek'n,’ - en werachtig, do 'k an de
11	vismark kwam, noa da'k mij eerst al an de schepen in 't dijp vergapt had, en
12	doar dij kerke zag met dij mooije toren met zien rooije kop, en al dij klaine
13	torenties der an, en dat kerkhof met dij boomen, met witte en gele bloumen,
14	dou sluig ik de handen in n'ander en vruig: - ‘Da's nou zeker de groote sunte
15	Meerten, is 't nijt?’ - ‘Nee, Jan’ - kreeg 'k tot antwoord, - ‘da's dr'A kerke; sunt
16	Meerten is nog hooger as disse, jonge!’ - Nog hooger? - dat was mij bijna
17	onmeugelk om te leuv'n.

(GVA 1846: 93f.)

Al bij de eerste aanblik van deze paar regels valt een reeks stad-Groninger kenmerken op. Zo toont de (gehele) tekst, in overeenstemming met het dialect van de stad, in grote mate de zogenaamde ‘rode’ volgorde (voorbeelden uit de gekozen passage: Zoo wat ha'k nooit kenn'n dreum'n regel 5, gijn hoezen... scheen te zijn regel 8), terwijl de dialecten van de rest van de provincie overwegend de zgn. ‘groene’ volgorde kennen.

Een opvallend kenmerk is verder het dim. suff. Sg. -ien/Pl. -ies (voorbeeld: torenties regel 13), waarmee de stad zich (samen met de Veenkoloniën, dat in het enkelvoud overigens -ie heeft) onderscheidt van het overige Gronings (vgl. Kloeke 1929).

Het opvallendste verschijnsel van het Stads in het kader van de Groninger dialecten is evenwel de (ook in het Drents gebruikelijke maar daar anders geschreven: <ao>) open /ɔ:/ voor oorspronkelijk lange â en gerekte a (voorbeelden: stroaten regel 6, 8, levensdoagen regel 9). De dialecten van het Groninger platteland hebben overwegend een gesloten /o:/.

Interessant is verder dat de westgerm. ê², eo die in het huidige stad-Groningse dialect gerepresenteerd wordt door een /ai/, in 1845 nog /ei/ luidden, voorbeelden: brijf(vgl. de titel), gemijne luu regel 2, lijve menskenkinder regel 4, brijde stroaten regel 5, dijp regel 11; daarbij sluiten zich in een andere ontwikkeling gevallen als zijn regel 8, 9 (< sehan), nijt regel 15 (< niwiht) aan. De schrijfwijze in de ‘Brijf’ is hier duidelijk: tegenover een gesloten /ei/ <ij> staat hier de opener diftong /ai/ <ai> (vgl. klaine torenties regel 12). Bij deze /ei/ <ij> (in plaats van de tegenwoordige klank /ai/) sluit ook de ontwikkeling van westgerm. î in de Auslaut aan, voorbeelden: wij

[p. 176]

boeren regel 2, mij regel 16. In de Inlaut blijft /i:/ bewaard, vgl. mien bruir regel 7.

De laatste stad-Groninger voorbeelden ontlenen we aan de woordgroep (dou) zalst regel 10 (voor wat betreft het eerste deel eveneens met diftongering - hier van de westgerm. û - in de Auslaut), die in de provinciale dialecten als doe zelst voorkomt; op dezelfde wijze elders in de ‘Brijf’ nog dou kanst in plaats van doe kinst.

Buiten het gegeven citaat vallen verder nog de volgende gevallen op (GVA 1846: 94 resp. 99): kaijerden (zo tot voor kort ook in een groot deel van het Oldambt, elders veeleer -ui- of -oi-; betekenis ‘kuierden’), waarvan de vocaal aan de zgn. ndl. ui² beantwoordt, evenals alderlai, dat de klinker van de Stad (en het Noorddrents) weergeeft; in het overige Gronings is dit eerder alderlij.

III

Naar zijn schrijfwijze maakt de ‘Brijf’ een verbazend moderne indruk; in veel opzichten loopt hij vooruit op de regels van de Groninger Spelling (Reker 1984). Bruinses benut daarbij de mogelijkheden die de standaardtaal hem biedt bij de notatie van de klanken en hij blijft daarin verregaand systematisch. Bovendien is hij al een aanzienlijk eind op weg naar de consequente praktizering van het principe ‘één teken/één klank’. Daarbij gaat het hem om duidelijkheid ‘op het eerste gezicht’: zo vermijdt hij bij de weergave van de tegenstelling /ei/: /ai/ de digraphie <ei> en gebruikt in plaats daarvan het ook voor een buitenstaander eenduidige <ij>: <ai>.

Tegen deze achtergrond kunnen we er van uitgaan dat Bruinses een auteur is die op een of andere wijze een taalkundig geschoolde persoon is. Daarvoor spreekt ook dat hij in de ‘Brijf’ de specifiek Groningse ‘ingeslikte e’ van de slotlettergreep -en systematisch uitsluitend bij de werkwoorden - met enkele uitzonderingen die als drukfouten aan te merken zijn - door een apostrof aanduidt: vind'n, hebb'n, ankwamm'n, wass'n, kiek'n, gapp'n, leuv'n etc. Daarbij schenkt hij evenwel nog geen aandacht aan het resultaat van assimilatie die ontstaat op basis van de voorafgaande consonant. Opvallend is in elk geval dat bij andere woordsoorten (substantief: oogen, stroaten, hoezen; prepositie: tegen; telwoord: twalven, zeuven; voornaamwoord: zölven; bijwoord: boven; bijvoeglijk naamwoord: botten, tinnen, grooten, klainen) de schrijfwijze telkens anders is dan bij de werkwoorden.

De verdubbeling van vocaaltekens is bij Bruinses evenwel niet overal eenduidig te interpreteren. Men is gewoonlijk geneigd, dubbele vocalen in gesloten lettergreep als lang op te vatten, terwijl men in open lettergreep

[p. 177]

alleen enkele vocalen verwacht. Bruinses schrijft bijvoorbeeld muzekanten maar groote, hoanepooten; vermoedelijk gaat het hierbij om analogische wijzen van schrijven (wegens groot, poot); vgl. ook de niet in de orthografie zichtbare Auslautverhärtung: tied, hand wegens tieden, handen. In het algemeen zijn er evenwel geen interpretatieproblemen. Opvallend is de klaarblijkelijke weergave van de kortheid door verdubbeling van consonanten in wigchien, lagchen, ligchoam.

IV

Zonder twijfel zou het stad-Gronings van het midden van de negentiende eeuw hier nog meer aandacht verdiend hebben. Daarvoor ontbreekt het hier aan ruimte. In plaats van met een resumé te eindigen (dat gebaseerd zou moeten zijn op een meer systematisch bestuderen van de tekst en dat dan in verband gebracht met andere bronnen) sluit ik liever af met iets dat te zien is als een motto voor nader onderzoek van de onderhavige materie. Het gaat daarbij om de woorden van de schoolmeester P.B. Roelfsema, die deze in 1828 gebruikte bij zijn beantwoording van de ‘Schoolmeestersenquête’ van de Commissie van Onderwijs voor de Provincie Groningen: ‘Indien men onze gewestelyke taal verder naging, dan zoude men in dezelve zonder twyfel vele sporen van regelmatigheid zoowel in de spelling als inzonderheid ook in de verbuiging en vervoeging en daarby zeer veel eigens en oorspronkelyks aantreffen.’²

2 Ik dank Siemon Reker voor waarde volle informatie.

[p. 178]

Bibliografie

Bakker, D.M.
	1977	‘De grammatica in de negentiende eeuw’. In: Bakker, D.M. en G.R.W. Dibbets, Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch, blz. 113-160.
Bolland, G.J.P.J.
	1879	‘Het dialect der stad Groningen’. In: Taalkundige Bijdragen 2, blz. 278-301.
Brücke, E.
	1856	Grundzüge der Physiologie und Systematik der Sprachlaute. Wien.
Bruinses, A.G.
	1846	‘Brijf van Jan Abels an zien neeve’. In: Groninger Volks-Almanak 10, blz. 90-103.
Kloeke, G.G.
	1929	‘Ostniederländische Diminutiva’. In: Niederdeutsches Jahrbuch 55, blz. 1-24.
Laan, K. ter
	1953	Proeve van een Groninger Spraakkunst. Winschoten.
Laan, K. ter
	1954/5	Groninger Encyclopedie. 2 delen. Groningen.
Meertens, P.J. en B. Wander
	1958	Bibliografie der dialecten van Nederland 1800-1950. Amsterdam.
Reker, S.
	1984	Groninger Spelling. Handleiding voor het lezen en schrijven van Groninger teksten. Haren.
Reker, S.
	1989	Het Groninger werkwoordsysteem en ‘hoeven’. Synchrone verbale morfologie in verandering. Groningen.
Schuringa, F.G.
	1923	Het dialect van de Veenkoloniën in verband met de overige tongvallen in de provincie Groningen. Groningen, Den Haag.
Veldman, F.
	1992	De Taal van Westerwolde. Patronen en Structuren in een Gronings dialect. Groningen.
Weijnen, A.
	1991	Vergelijkende klankleer van de Nederlandse dialecten. Den Haag.
Winkel, L.A. te
	1863	‘Over het begrip letter, en de wijze, waarop de letters door de spraakwerktuigen gevormd worden’. In: De Taalgids 5, blz. 233-272.