Taal en Tongval. Jaargang 47

[p. 59]

G. de Schutter
Een notitie over schilders, kunstschilders, schilderaars en kladpotters

Op p. 171 van hun magistrale werk over de Nederlandse morfologie melden De Haas & Trommelen (1993: 171) dat naast het werkwoord schilderen het substantief schilder voorkomt, en niet het eigenlijk te verwachten schilderaar. Zij voegen eraan toe:

‘In Vlaanderen vindt men overigens beide varianten: de ongesuffigeerde vorm voor ‘kunstschilder’ en de langere vorm met de betekenis die in het Nederlands gereserveerd is voor ‘huisschilder’

In mijn bespreking van het boek (1994) heeft die passage mij tot een, achteraf gezien, weinig gelukkige vraag verleid. Aangezien ikzelf dat schilderaar nooit gehoord had, vroeg ik mij af waar die vorm ‘in godsnaam vandaan kon komen’. Niet dat er inhoudelijk iets op de vraag aan te merken is: ik blijf erbij dat auteurs van naslagwerken de plicht hebben de vormen die zij ter sprake brengen zo precies mogelijk te lokaliseren, zowel in ruimte als in sociale context. Maar de vorm van de vraag is niet terecht: die suggereert zonder meer dat er met het woord schilderaar iets fout is, dat het om fantasie gaat of zo. En dat blijkt niet het geval te zijn: niet minder dan drie mensen hebben mij er meteen op gewezen dat schilderaar wel degelijk bestaat: mijn Gentse collega Johan Taeldeman en zijn medewerker Hugo Ryckeboer deden dat mondeling, Taal en Tongval-lezer Raymond Claeys schriftelijk: respectievelijk plaatsen zij het woord in Maldegem-Kleit (Noord-Oost-Vlaanderen, op de grens met West-Vlaanderen), in Izenberge en in Veurne en De Panne (de laatste drie plaatsen in de Westvlaamse Westhoek). Een deel van het antwoord op mijn onbesuisde vraag was dus helemaal niet zo moeilijk te vinden; ook de dialectwoordenboeken hadden mij al een stuk op weg kunnen helpen. Weliswaar geeft De Bo (1892) alleen maar de vorm schilder, nl. in de samenstellingen effen- en meubelschilder (resp. p.258 en 604), maar voor de rest leveren de dialectwoordenboeken uit België behoorlijk wat informatie: Desnerck vermeldt voor Oostende sjhilderoare met de betekenis ‘huisschilder’, en voegt daaraan toe dat voor ‘kunstschilder’ fiensjhilderoare in gebruik is. Lievevrouw-Coopman (dl.2, 1236 en 1237) geeft voor Gent

[p. 60]

zowel schilder als schilderoare (dat laatste kennelijk (ook?) met pejoratieve betekenis, want behalve het synoniem ‘schilder’ geeft hij ook ‘kladpotter’ als betekenis). Dan is er nog Teirlinck voor het Zuidoostvlaams, en die geeft schilder(e) naast het volgens de auteur meer gezegde schildereere (dl.3, p. 55). En ten slotte, voor mij als geboren Voorkempenaar wel heel erg onverwacht: Cornelissen & Vervliet vermelden schilderèèr voor de Antwerpse Kempen (dl.3, 1078). Geen enkel ander geraadpleegd dialectwoordenboek vermeldt de -aar-vorm, maar met het wél gebodene is het dus al duidelijk hoe ongepast de toon van mijn vraag wel was.

Toch zijn met deze gegevens niet alle problemen i.v.m. schilder en schilderaar opgelost. De formulering bij De Haas & Trommelen roept niet alleen de kwestie van de verspreiding op, maar ook die van de formele relatie tussen de twee alternerende vormen (‘ongesuffigeerde’ tegenover ‘langere’ vorm), en het eventuele verschil in betekenis. Ik geef een paar bedenkingen bij die vragen, in omgekeerde volgorde van de pas gepresenteerde.

1. Het verschil in betekenis kan heel goed in bepaalde dialecten bestaan, maar het materiaal van de dialectwoordenboeken geeft weinig aanleiding om dat onderscheid tussen ‘huisschilder’ en ‘kunstschilder’ als algemeen te beschouwen in de dialecten waar beide vormen voorkomen. Teirlinck spreekt alleen van een verschil in gebruiksfrequentie, voor Lievevrouw-Coopman lijkt het om synoniemen te gaan, met ten hoogste een attitudineel verschil, en Desnerck geeft expliciet hetzelfde stamwoord voor de twee betekenissen, met een specificerend eerste deel erbij voor het begrip ‘kunstschilder’. Voor De Bo ten slotte is schilder echt wel bruikbaar met de ‘alledaagse’ betekenis, cf. de twee genoemde samenstellingen, die geen van beide met ‘kunst’ van doen hebben. Te vermelden valt wel dat in het materiaal-Willems, dat onder 3. ter sprake komt, één enkele respondent, nl. die voor Torhout (H 116) meedeelt dat een ‘schilderare’ een ‘gemeene schilder’ (meer dan waarschijnlijk dus een huis- of gevelschilder) is.

2. Wat de formele relatie tussen de vormen betreft, is het goed erop te wijzen dat het Middelnederlands, voor zover ik het heb kunnen nagaan, alleen schilder kende. Het is denkbaar dat ook het woord schildenaar wel eens met dezelfde betekenis gebruikt werd, cf. Mnl. Wb. dl. VII, Kol. 539. Dat woord komt eenmaal in het ambtelijke Corpus-Gysseling voor (deel 1, p. 176, r. 18: uit de Gentse statuten van de broederschap van Sint-Jacob in het Sint-Jacobsgodshuis (Sint-Niklaasparochie)). Ook het Middelnederlandsch Woordenboek geeft alleen schilder, met een aantal latere bewijsplaatsen, waarvan

[p. 61]

de meeste uit het zuidwesten van het taalgebied (dl. VII: 539-540). Het woord komt in het Middelnederlands kennelijk met twee betekenissen voor:

-	als naam voor de maker van schilden of van degene die de wapens op schilden aanbrengt; daarvan afgeleid ook de naam voor degene die wapenschilden vervaardigt ter versiering van gevels, voor optochten, enz., m.a.w. als naam voor een decoratieschilder;
-	meer algemeen: degene die met kleuren werkt, die beelden kleurt en verguldt, die doek beschildert voor het behangen van kamerwanden, enz.

Die dubbele betekenis legt voor de hand dat het woord zowel op basis van het substantief schild als van het werkwoord schilden (‘schilderen’) kan zijn afgeleid. Het werkwoord schilderen, dat later de plaats van schilden ingenomen heeft, kan zelf een afleiding zijn van het vroegere enkelvoudige ww. (als frequentatief, cf. Van Veen, 1989, s.v.), of kan op zijn beurt weer op het nomen schilder teruggaan. In beide gevallen gaat het om een latere (Laatmiddelnederlandse), afgeleide vorm. Het hoeft dan ook geen verwondering te wekken dat het op zijn beurt weer van schilderen afgeleide schilderaar nog niet in het Middelnederlands geattesteerd is.

T.a.v. de formulering bij De Haas & Trommelen dus toch nog deze opmerkingen: strikt genomen is schilder geen ‘ongesuffigeerde’ vorm, en de omschrijving van schilderaar als ‘langere vorm’ maskeert een wel heel ingewikkelde afleidingsgeschiedenis. Maar de belangrijkste conclusie uit wat voorafgaat is dat de ‘langere vorm’ duidelijk jonger is dan de ‘kortere’, en gezien het totaal ontbreken in het Middelnederlands, van na 1500 zou moeten dateren. Het WNT (dl. 14: kolom 668, s.v. schilderen) geeft als vroegste attestatie een vers uit Bredero.

3. De laatste en, gegeven het uitgangspunt van dit korte artikel, meest cruciale vraag is ten slotte die naar de geografische verspreiding van de vorm schilderaar. Het WNT vermeldt t.a.p. dat het woord in het Belgisch-Nederlands nog voorkomt, en dat wordt dus door een aantal idiotica en dialectwoordenboeken bevestigd (cf. boven). Enige supplementaire informatie bezorgt ons ook nog het onvolprezen materiaal-Willems, dat ook een ‘vertaling’ van het Nederlandse begrip ‘schilder’ vraagt. Nu is het natuurlijk niet zeker dat alle respondenten die het woord schilderaar in hun dialect kenden, dat ook hebben opgegeven, aangezien meer dan waarschijnlijk ook schilder tot hun dialect behoorde (cf. boven), en dat was nu eenmaal het ter ‘vertaling’ voorgelegde woord. Maar gezien de hang van de meeste invullers van dialectlijsten om toch maar zoveel mogelijk ‘specifieke’, van de ST afwijkende antwoorden te geven, is het gevaar dat zo veel ‘langere’ vormen ongenoteerd zijn gebleven, niet uitgesproken groot. Wij mogen ervan uit-

[p. 62]

gaan dat de meeste invullers die schilderaar actief of passief kenden, dat wel hebben meegedeeld.

In totaal wordt schilderaar of schilderare in een of andere vorm door 31 respondenten voor evenveel verschillende plaatsen vermeld. Daarvan zijn er 3 in Frans-Vlaanderen, 17 in West-Vlaanderen en nog 3 in het uiterste westen van Oost-Vlaanderen (vlak bij de grens dus met West-Vlaanderen) gesitueerd. In dit westelijke gebied komt schilder(e) ongeveer even vaak voor, zonder dat er van gebiedsvorming sprake is; opmerkelijk is wel dat de twee alternanten zelden naast elkaar worden opgegeven. Dat gebeurt in feite alleen voor Oostende (H 16). Zoals boven ook al vermeld is er maar één nadere betekenisspecificatie. Uit de Antwerpse Kempen (het gebied dus waar Cornelissen & Vervliet de vorm situeren) komt geen enkele vermelding. Maar wel vinden wij nog een heel beperkt aantal opgaven uit de streek ten westen van Brussel: Asse (O 162), Gooik (O 239) en Edingen (O 281); uit de rest van Vlaams-Brabant: Tildonk (P 21) en Erps-Kwerps (P 73); en ten slotte uit Belgisch- en Nederlands-Limburg: Genk (Q 3), Oorsbeek (Q 33) en Vaals (Q 212).

Daarmee dient schilderaar zich inderdaad als een zuidelijke, en vooral een (West)-Vlaamse vorm aan. Flarden van verspreiding waren er op het einde van de 19e eeuw verder nog in het uiterste zuiden van het taalgebied in z’n geheel, dus zowel in Vlaams-Brabant als in de zuidelijke helft van Belgisch- en Nederlands-Limburg.

Verder noordelijk verdwijnt de ‘langere’ vorm volledig uit beeld, maar voor twee plaatsen wordt nog wel een andere ‘langere’ vorm opgegeven, nl. met het suffix (d)er. Schilderder verschijnt in de opgave voor het Gelderse Weurd (L 65a), en in die voor het Noordbrabantse Boekel (L 183). Ook daar wordt geen speciale betekenisspecificatie toegevoegd.

Uiteraard mogen wij deze vorm schilderder op rekening schrijven van een andere distributieregel van de altemanten (d)er en aar dan die zowel in de Nederlandse standaardtaal als in de meer zuidelijke dialecten geldt. Zodat ten slotte de ‘langere’ vorm(en) althans tot het einde van vorige eeuw toch niet een uitsluitend zuidelijk en zeker niet een uitsluitend ‘Belgisch’ of ‘Vlaams’ fenomeen blijkt/en te zijn geweest.

[p. 63]

Bibliografie

Bo, L. de
	1873	Westvlaamsch idioticon. Brugge
Cornelissen, P. & J.L. Vervliet
	1899-1906	Idioticon van het Antwerpsche dialect. Gent
Desnerck, Ronald
	1980	Oostends woordenboek. 2e uitg., s.1.
Haas, Wim de & Mieke Trommelen
	1993	Morfologisch handboek van het Nederlands. 's-Gravenhage
Lievevrouw-Coopman, Lodewijk
	1950-1954	Gents woordenboek. Gent
Schutter, G. De
	1994	Recensie van Wim de Haas & Mieke Trommelen 1993. Taal en Tongval 46, 89-97
Teirlinck, Isidoor
	1924	Zuid-Oostvlaandersch idioticon. Gent
Veen, P.A.F. van
	1989	Etymologisch woordenboek - de herkomst van onze woorden. (In samenwerking met N. van der Sijs). Utrecht / Antwerpen