Taal en Tongval. Jaargang 46

[p. 108]

G. De Schutter
Voegwoordflexie en pronominale clitisering
Waarin Vlaams en Brabants (bijna) elkaars tegengestelden zijn

Summary

In this text I will try to prove a correlation between a number of phenomena conceming C, the head of CP. I argue that there is a connection between the possibility of INFL- or AGR-incorporation into C, on the one hand, and the ways in which ‘weak pronouns’ (either with subject or with object function) are being cliticized on the other hand. Comparison of two adjacent southern dialect regions of Dutch (‘Flemish’ or south-western and ‘Brabantic’ or Southern central dialects) produces a number of divergent characteristics, which can be adequately dealt with, if one accepts the role of a parametric feature, (dis)allowing incorporation of lexical non-word-material from down the verb projection (IP) into C. The problem of parametrization has been posed - in a substantially other form - by Hoekstra-Marácz (1989), but their hypothesis was refuted, on reasonably sound grounds, by J.W. Zwart (1993).

0 Doelstelling

In deze tekst zal ik proberen het verband te beschrijven tussen een aantal verschijnselen die te maken hebben met C, het hoofd van de CP. Betoogd wordt dat er een verband bestaat tussen verschijnselen zoals de congruentie-(AGR=' agreement')-gevoeligheid van C enerzijds, de mate waarin én de wijze waarop C pronomina, zowel die met objects- als die met subjectsfunctie, in zich kan opnemen (‘incorporeren’) anderzijds. Ik stel daarbij de Vlaamse dialecten, die incorporatie van de twee typen van elementen toestaan, tegenover de Brabantse, waar incorporatie van pronomina, afgezien van wat marginale resten (of aanzetten), onmogelijk is. Voor de vraag of wij hier met een parametrisch gegeven (cf. Hoekstra-Marácz 1989) van doen hebben, wordt materiaal aangedragen. Op deze problematiek als zodanig wil ik in een andere tekst dieper ingaan: De Schutter, in voorbereiding).

Voor dit onderzoek heb ik gebruik gemaakt van bestaande literatuur (zelf voor een groot deel gebaseerd op de RND), en verder van de gegevens in het

[p. 109]

materiaal-Willems, dat precies voor de hier te beschrijven verschijnselen bijzonder rijk is.

1 Attractie naar C: algemene beschouwingen

1.1 Flexieverschijnselen bij voegwoorden

Studie van Nederlandse, Friese en Duitse dialecten heeft uitgewezen dat onderschikkende woorden in bijzinnen, en persoonsvormen van werkwoorden in hoofdzinnen met ‘inversie’ (waarbij dus het onderwerp volgt) in sterke mate vergelijkbare vormpatronen vertonen, cf. b.v. in het Westvlaams:

(1)	a. kzeggen dan die menschen moen komen - b. kzeggen dan 't die menschen moen doen - c. dan der gisteren een paar menschen geweest ên
(2)	a. ton gaan die menschen komen - b. ton gaan <'t> die menschen <'t> doen - c. ton gaan d'r wel een paar menschen komen

De voorbeelden illustreren meteen dat het subject niet onmiddellijk bij het geflecteerde element (het voegwoord in 1, het werkwoord in 2) aan hoeft te sluiten. Dat is een belangrijke indicatie dat voegwoord' vervoeging' niet direct met oppervlakkig contact met het zinssubject van doen heeft, net zomin trouwens als werkwoordvervoeging (cf. 2c).

In het Westvlaams bestaat het vormparallellisme ook nog t.a.v. een derde categorie¹: die van de persoonsvorm waarbij het subject voorafgaat (cf. de hoofdzinnen met kzeggen in 1), maar die parallel is in Nederlandse dialecten zeker niet algemeen. In het Oostnederlands hebben wij b.v., naast (3a, b), met resp. een voegwoord en een werkwoordvorm die aan zijn subject voorafgaat, (3c), waarin het subject de eerste zinsplaats inneemt:

(3)	a. dan speulə wi - b. dattə wi speult - c. wi speult

(cf. Van Haeringen 1958, 1979: 315). De werkwoordvorm heeft een andere uitgang, afhankelijk van de plaats voor resp. achter het subject. (3b) illustreert ook dat het kenmerk AGR in een zin onafhankelijk t.o.v. voegwoord en werkwoordvorm opereert: bij het voegwoord (zin 3b) eliciteert het in dit geval (subject = 1e p.mv.) de uitgang sjwa, bij het werkwoord de dentale uitgang van de ‘eenheidspluralis’. Dat gegeven is interessant: het wijst erop dat ‘flexie’ van het onderschikkende woord een autonoom verschijnsel is, en niet alleen een blinde formele aanpassing van dat woord aan de vorm van het zinswerkwoord.

1 Ik wil er hier al op wijzen dat er nog een vierde categorie is die gevoelig is voor het verschijnsel: dat zijn de bevestigings- en ontkenningspartikels, cf. punt 2.3.

[p. 110]

Voegwoordflexie is in de Nederlandse dialecten een wijd verspreid verschijnsel²; voor zover bekend echter is alleen het ‘Vlaams’ een volledig paradigma rijk, voor alle ‘personen’ dus (cf. ook punt 2.1). In alle andere dialecten is het systeem min of meer defectief.

Het bekendste verklaringsdesign binnen de theorie van principes en parameters, ziet er als volgt uit (cf. Zwart 1993: 248): het kenmerk AGR wordt eerst in C opgenomen, of eigenlijk beter: in C gekopieerd. Wordt het werkwoord naar C verplaatst, dan krijgt het op die plaats een lexicale vorm; daarbij speelt in sommige dialecten ook een rol of het subjectspronomen enclitisch aan C wordt toegevoegd (cf. boven). Als C door een voegwoord wordt ingenomen, dan krijgt dat een volledig vergelijkbare vorm; het werkwoord blijft dan op INFL/AGR, en krijgt daar een specifieke vorm (al dan niet gelijk aan die binnen C).

2 Gedeeltelijke voegwoord-overeenkomst met het zinssubject blijkt voor te komen in (delen van) Noord- en Zuid-Holland, Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel (o.a. Twente) en het zuiden van Limburg, cf. o.a. Zwart (1993: 251-255) en Goeman (1980: 291-293) voor gedeeltelijk complementaire samenvattende overzichten.

1.2 Enclise van subjectspronomina

Nog veel ruimer verspreid in de Nederlandse dialecten is het verschijnsel dat verdofte subjectspronomina³, althans als die niet de eerste zinsplaats innemen, bij de C-vuller aansluiten. Voor zover ik de gegevens ken, is dat fenomeen zelfs algemeen in die dialecten die over doffe subjectspronomina beschikken (voor die laatste problematiek: cf. De Schutter 1989a). Toch zal ik verderop argumenteren dat er op dit punt verschillen tussen de dialecten zijn. Met name dat de Vlaamse dialecten de clitische pronomina in C opnemen, terwijl de Brabantse ze vooraan in IP laten.

In ieder geval is het zo, dat pronomina als (ə)k, (ə)t, əm, zich vast aan de C-vuller kunnen hechten (in C geïncorporeerd worden), en er dan één enkel fonologisch woord (cf. Zonneveld 1983: 308) mee gaan vormen (b.v. da'k, dat (=dat+t), zie 'k). Het is lang niet altijd duidelijk of zo'n ‘toegevoegd’ element nu een congruentie-(AGR)-teken is, of een pronomen, of allebei tegelijk (door samensmelting). Het laatste zien wij b.v. bij dat, waarbij t in

3 Doffe (zwakke) pronomina zijn die waarbij de ‘volle’ (meestal klankwettige) vocaal een reductie heeft ondergaan. Dat zijn dus: vocaalloze vormen zoals Oostnederlands j (2e p.ev.), eventueel (zie verder) Fries t (2e p.ev.), algemeen-Nederlands en Fries k (1e p.ev.), enz. enerzijds, de vele vormen met sjwa voor alle personen in allerlei dialecten anderzijds: jə, zə, gə, ər, əm, ən, enz. Ook i voor de 3e p.ev.mann. kan in de meeste dialecten waar het voorkomt, als een gereduceerde vorm gelden.

[p. 111]

veel dialecten zowel flexieteken als pronomen 3e p. ev. onz. is.⁴ Dit type van syncretisme levert vaak moeilijk interpreteerbare vormen op. Eén daarvan wil ik hier nog wat nader bekijken.

J.W. Zwart (1993) bespreekt, in navolging van Stroop (1987), West-Noordbrabantse vormen van het type geïllustreerd in

(4)	a. daddə (gullie) da moet doen - dan doedə (gullie) da (2e p.mv.)

Uit het feit dat daarnaast niet zoiets mogelijk is als

(4)	c. *də moet (gullie) dat doen

leidt hij af dat dit də een inflexie-element is (zie vooral noot 11, p.266). Die gevolgtrekking is m.i. nogal prematuur. Ik geef een paar beschouwingen i.v.m. də die bij de interpretatie van belang zijn.

Allereerst is het natuurlijk zo, dat də, tenminste in oorsprong, een pronominale basis heeft; maar het feit dat də, althans volgens de meest verspreide en waarschijnlijkste hypothese (cf. o.a. Gysseling 1966), zijn ontstaan te danken heeft aan contact met de werkwoorduitgang (V+t+ji), bewijst dat AGR-teken en subjectspronomen altijd al een heel sterke eenheid hebben gevormd. Het is dus theoretisch heel goed denkbaar dat də uiteindelijk tot zuiver flexieteken geherinterpreteerd zou zijn (de stelling dus van Zwart). Aan de andere kant is het ook, gegeven het hedendaagse taalsysteem van het Brabants, nog steeds heel goed mogelijk də zelf als een geleed element te zien, met d als gewone werkwoorduitgang voor 2e p. en voor 3e p.ev., ə als daaraan geagglutineerd clitisch pronomen, cf. o.a. Goeman 1992: 97. Dat deze analyse heel plausibel is, wordt voor de hand gelegd door:

(5)	(a)... da(t) gə da(t) nie(t) wild of kunt doen - (b) gə wild of kunt da(t) nie(t) doen - (c) wild of kund-ə da(t) nie(t) doen?

(5c) illustreert dat bij nevenschikking van de werkwoordvorm met [(d)-ə], de medeklinker als een uitgang wordt behandeld, op precies dezelfde manier als in (5a-b), waar natuurlijk van een cliticum geen sprake is.

Een tweede overweging is, dat in afwijking van Zwarts visie, het bestaan van een encliticum niet noodzakelijk ook dat van een procliticum veronderstelt/impliceert, laat staan dat die twee ook nog eens dezelfde vorm zouden moeten hebben. Wij kunnen hier al wijzen op het Nederlandse pronomen voor de 3e p.ev.mann. i, dat uitsluitend enclitisch gebruikt wordt (d.w.z. na

4 Op de sterke symbiose tussen AGR en in oorsprong pronominale markeerders wordt voor deze problematiek bij mijn weten voor het eerst gewezen door Bennis-Haegeman (1984: 41).

[p. 112]

werkwoordvorm en na onderschikkend woord); hetzelfde geldt, merkwaardig genoeg, voor vrijwel alle doffe vormen voor dezelfde persoon in andere Nederlandse dialecten, hoezeer die formeel ook van het Hollands-Nederlandse i verschillen: əm, ən, ər zijn enclitisch in gebruik in een bijzonder groot aantal Nederlandse en (wat het laatste betreft ook) Friese dialecten, maar proclitisch komt alleen ər nogal eens voor in een deel van Limburg (De Schutter 1989a: 86); waar de doffe vorm in proclise toch voorkomt, gaat het waarschijnlijk om analogievormen, die zich dus van de enclise naar de proclise hebben uitgebreid. Iets gelijkaardigs nu is in veel dialecten ook het geval bij de pronomina van de 2e p.ev.: een vergelijking van de kaartjes 1 en 7 in De Schutter (1989a: resp. 19 en 80) leert dat de enclise bij het werkwoord heel anders behandeld wordt dan de proclise (hoe de enclitische vormen ook geïnterpreteerd worden). Verbazing hoeft die principieel verschillende behandeling van pro- en enclise niet te wekken: clitica smelten met het werkwoord samen tot één enkel fonologisch woord (cf. boven), en het spreekt dus vanzelf dat de positie, voor of achter de (beklemtoonde) stam, een belangrijke rol speelt in het bepalen van wat mogelijk en onmogelijk is. Het is dus heel goed denkbaar dat het element (d)ə in het Brabants toch een clitisch pronomen is, dat in proclise iets anders naast zich heeft, m.n. gə. Op deze manier ontstaat een vorm van asymmetrie die in zekere zin te vergelijken is met wat wij boven hebben geconstateerd i.v.m. het AGR-element in noordoostelijke dialecten (/t/ in wi speult tegenover /ə/ in speulə wi).

Het ultieme argument om 2e p.-morfemen als Brabants ə, Oostnederlands j, enz. (en natuurlijk ook voor de 3e p.ev.mann. b.v. Brabants əm, Zeeuws, Vlaams en gedeeltelijk Brabants ən, Fries en Limburgs ər) als clitische pronomina en niet als representanten van AGR te beschouwen, is te verbinden met het ook door Zwart (1993: 255-257) besproken feit dat weglating van het element in kwestie alleen maar mogelijk is, op voorwaarde dat er een expliciet subject in de zin staat. Zwart stelt m.i. heel terecht dat ‘referential pro-drop... is related to subject cliticization rather than to complement agreement’ (p.256). Hij stelt dat in verband met het Westvlaams, maar er is geen enkele reden waarom dat in andere dialecten anders zou zijn: er is immers een veel directer structureel verband tussen het (doffe) geclitiseerde subjectspronomen en het (volle) herhalings-pronomen dan tussen dat laatste en het agreement-morfeem. Dat levert voor het Brabants (en ook voor het Oostvlaams) het volgende beeld op: subjectsuitdrukking met (d)ə alléén is te vergelijken met de gevallen waar ək, əm, zə, enz. de dienst uitmaken, cf. voor het Oostvlaams, dat op dit gebied een ruimer toepasbaar systeem heeft dan het Brabants (zie punt 3.2):

[p. 113]

(6)	a. Dan kom-ək (ik) - b. Dan komd-ə (gij/gulder) - c. dan komt-i (ij) - d. dan komt-zə (zij) - e. dan kom('n)-mən (wulder) - f. dan kom'n-zə (zulder)

Het Fries (net trouwens als een aantal Zuidduitse dialecten) vertoont hier, zeker op het eerste gezicht, een afwijkend beeld, cf. (6)

(6)	a. Komst (do) jûn? - b. komt *(er) jûn? (vbn. (22) en (24) bij Zwart).

Theoretisch is zeker mogelijk dat in (6) de combinatie komst als kom+st+t geldt, waarin t nog steeds als gereduceerd (dof) pronomen geldt; diachronisch is dat wel te verantwoorden (cf. ook Zwart 1993: 257), maar of t als encliticum nog tot het hedendaagse taalbewustzijn behoort, is niet zo zeker.

1.3 Conclusie: interactie van AGR en pronomen-incorporatie in C

Als de waarnemingen tot nogtoe correct zijn, impliceert dat, dat in een heleboel dialecten twee regels operationeel zijn, die als output allebei kunnen hebben dat lexicaal materiaal aan de C-vuller wordt aangehecht:

-	AGR-naar-C (kopiëring van AGR in C);
-	incorporatie van het doffe subjectspronomen in C

De beperking tot doffe pronomina wordt voor de hand gelegd door het volgende feitencomplex: volle subjectspronomina zijn in alle Nederlandse dialecten net zo goed aan de plaats onmiddellijk (voor of) na voegwoord of werkwoordvorm in C gebonden; als ze volgen kunnen ze in een groot aantal dialecten wel van het C-element gescheiden worden, maar dan toch alleen door een dof objectspronomen of door dər (b.v. ‘dat ər (h)ij aan dacht’, cf. o.a. Paardekooper 1950, De Schutter 1970, cf. ook punt 2.2 van deze tekst).⁵ De niet-scheidbaarheid van C en pronominale groep kan dus voor ‘doffe’ subjectspronomina een andere basis hebben dan die van hun ‘volle’ broertjes. Haegeman (1993: 146) stelt i.v.m. wat zij ‘clitics’ noemt⁶, dat ze ‘do not occupy A-positions’. Er lijkt alle reden toe te zijn om aan te nemen dat ze in

5 In de zuidelijke dialecten bestaat niet de mogelijkheid om partikels voor hun focusconstituent te plaatsen. Een zin als AN Ik denk dat ook hij komt is in de hier ter discussie staande dialecten onmogelijk.

6 Haegeman (1993: 142) maakt bij de doffe objectsvormen een onderscheid tussen ‘weak pronouns’ en ‘clitics’; tot die laatste categorie rekent zij enkel de 3e p.-vormen. In hoeverre dat voor alle ‘Vlaamse’ (dus niet alleen de Kust-Westvlaamse) dialecten verantwoord is, kan ik niet met zekerheid zeggen. Voor het gemak abstraheer ik dan ook van dat onderscheid: beide reeksen worden hier onder de ‘doffe’ pronomina samengevat, maar in de praktijk beschik ik voor mijn bespreking enkel over materiaal voor de 3e p.-pronomina. Het is dus heel goed mogelijk dat clitisering in C beperkt is tot de 3e p.-pronomina.

[p. 114]

C geïncorporeerd zijn. Volle pronomina daarentegen komen vooraan in IP te staan.⁷

In principe gaat het om twee in se onafhankelijke regels, waarbij echter wel de incorporatie van AGR aan pronomen-incorporatie voorafgaat.⁸

Als wij aannemen dat pronomina ook vooraan in IP kunnen staan, is een vraag bovendien nog: hebben alle dialecten waarbij doffe subjectspronomina onmiddellijk bij C aansluiten, ook de boven voorgestelde incorporatieregel? Ik ga er in wat volgt vanuit dat dat a priori juist niet het geval is, tenzij taalfeiten ons die analyse opdringen. Of anders voorgesteld: mocht uiteindelijk blijken dat toegang tot C voor elementen als AGR en pronomina het gevolg is van een parameterstelling, (cf. Hoekstra-Marácz 1989), dan is negatieve specificatie het ongemarkeerde geval. Zolang geen taalfeiten een analyse met incorporatie opdringen, nemen wij dus aan dat C niet toegankelijk is voor andere dan de kern-elementen voegwoord en persoonsvorm.

7 Voor een voorlopige bespreking van subjectspronomina en -clitica in het kader van de minimalisme-hypothese verwijs ik naar Haegeman (1993)

8 Voor schijnbare en/of reële uitzonderingen op deze regel cf. punt 2.2.

2 C-incorporatie in de Vlaamse dialecten

2.1 West-en Oostvlaamse AGR-naar-C

Het Kust-Westvlaams, dat door Haegeman (o.a. 1990 en 1992) uitstekend beschreven is, heeft een volledig uitgewerkt vervoegingsparadigma zowel bij werkwoorden als bij voegwoorden. Minder duidelijk is de toestand in het Oostvlaams (de dialecten in Oost-Vlaanderen, maar feitelijk ook die van een groot deel van West-Vlaanderen en van Zeeuws-Vlaanderen). Een groot aantal dialecten in Oost-Vlaanderen en oostelijk West-Vlaanderen vertonen duidelijke verschillen naargelang het subject van de zin enkel- dan wel meervoudig is, cf. Vanacker (1949) voor een heel gedetailleerd overzicht, met name ook van de geografische verspreiding. Bij nader toezien verloopt het verschil in het paradigma in z'n geheel echter volledig volgens dezelfde lijnen als in het Westvlaams (voor een argumentatie verwijs ik naar Goeman 1980: 295-296). Het systeem ziet er voor het voegwoord (d)at als volgt uit:

-	1e p.ev. (d)a+k (in het materiaal-Willems komt in het hele gebied maar één keer dat+ək voor, nl. voor Vlierzele, 049); bij 1e p.ev.-subject wordt soms ook verlenging van de a gesignaleerd, cf. De Visser-Goeman (1979: 238-240), waar die verlenging teruggevoerd wordt op een onderliggende ə-uitgang;

[p. 115]

-	de 3e p.ev. (mann., vr. en waarschijnlijk ook onz.^9) en de 2e p. ev. en mv. hebben (d)a(t) + dof pronomen; de t valt voor consonant weg, maar heeft wel altijd verstemlozing van die consonant tot gevolg: datən-dasə-da(tə)t-daxə;
-	de 3e p.mv. heeft in de dialecten met AGR-incorporatie (d)an(+zə), en datzelfde geldt van de 1e p.mv.; de n smelt in die vorm wel samen met het assimilatieprodukt mə(n): damə(n); op heel wat plaatsen is nasalering van de vocaal een residu van de onderliggende nasaal.

Het systeem loopt over heel de lijn parallel met het werkwoordparadigma. In het Oostvlaams hebben eensyllabige werkwoorden als doen-zien immers:

-	een nul-uitgang in de 1e p.ev.; in sommige dialecten blijkt ook ə voor te komen, die bij eensyllabige werkwoordstammen op vocaal met die vocaal kan samensmelten en verlenging veroorzaken, cf. opnieuw De Visser-Goeman (1979: 238-240) en Goeman (1992: 96);
-	(t), dat ook voor consonant wegvalt, eventueel na de stemhebbende consonant verscherpt te hebben, in 3e p. ev. en in 2e p.ev. en mv.;
-	n in 1e en 3e p.mv.

9 Voor veel plaatsen wordt in het materiaal-Willems inderdaad dattet opgegeven, maar voor andere luidt het dat, wat dus eigenlijk op het eerste gezicht een basisvorm da voor de hand legt (dezelfde als voor de 1e p.ev. dus). De RND levert zelfs bijna uitsluitend dat op. Toch hoeft dat geen onoverkomelijk bezwaar te vormen: waarschijnlijk is dat wel door contractie (haplologie) uit dattət ontstaan.

2.2 /n/-epenthese binnen C, en de plaats van doffe objectspronomina

2.2.1 /n/-epenthese bij 3e p.-clitica

Maar daarmee zijn de formele eigenaardigheden van het C-complex in de Oostvlaamse dialecten nog niet volledig beschreven. Vanacker (1949: 8993) brengt een vrij groot aantal opgaven ter sprake van het type dant en dazənt/danzent (resp. met enkelvoudig en meervoudig 3e p.-subject), waarbij t op het einde de consonant van het onzijdige pronomen (ə)t is. Bijzonder opmerkelijk is daarbij dat (ə)t in de combinatie dant zowel de functie van direct object als die van subject kan hebben: dant + X (subject) betekent in het Nederlands dus: ‘dat X het’, maar dant kan ook voor ‘dat het (=subject)’ staan; da(n)zənt ten slotte heeft het onzijdige pronomen weer als object, en betekent dus noodzakelijk: ‘dat ze (= meervoud) het’. Wat maar heel zelden blijkt voor te komen, is de tegenhanger met vr.ev. pronomen: dasnt wordt blijkbaar door sommige sprekers in Lokeren gebruikt, maar is daar, volgens de gegevens van Vanacker, erg zeldzaam; buiten Lokeren zijn er geen opgaven, en uit andere materiaalverzamelingen is de vorm mij ook niet bekend.

[p. 116]

Het zal daarbij waarschijnlijk wel om een analogievorming gaan (veralgemening van n als het subject 3e p. is), die (nog?) niet volledig in de taalstructuur is geïntegreerd.

Er zijn twee indicaties dat n, wat ook zijn oorsprong is, zich in ieder geval in C voordoet. De eerste is evident, als wij tenminste aannemen dat het doffe subjectspronomen in C geïncorporeerd wordt (cf. de boven aangehaalde literatuur); dan is het bestaan van dant voor ‘dat het (=subject)’ al bewijs genoeg. Indirecte evidentie volgt nog uit het feit dat n-epenthese niet voorkomt tussen da of da(n)zə gevolgd door een willekeurige niet-pronominale woordgroep met initiële t (met de functie van subject, object, of wat dan ook), die zich dus heel duidelijk buiten C, in IP bevindt; b.v.:

(7)	da[*n] tante Joke komt - da[*n] tandpijn heel erg is
(8)	danzə[*n] teken deên - danzə[*n] 't (h)uis zien

Uit een en ander volgt onmiddellijk dat het doffe pronomen ət, ook dat met objectsfunctie, in deze dialecten in C geïncorporeerd is.¹⁰ Op het feit dat zowel objects- als subjectsclitica in C geïncorporeerd zijn, wijst ook de onderlinge volgorde van die elementen: meestal is dat weliswaar SU-OB (zoals op basis van de VP-structuur te verwachten is), maar het omgekeerde komt ook voor (De Schutter, 1970: 165), cf.:

(8)	gelijk o(f) (=als) 'k't (ik) wil - gelijk o(f) 't'k (ik) wil

Door aan te nemen dat zowel objects- als subjectsclitica in C geïntegreerd zijn, is meteen ook het goed bekende feit verklaard, dat in vrijwel alle zuidwestelijke (‘Vlaamse’) dialecten doffe pronomina (clitica), met welke functie ook, aan alle volle pronomina (idem) voorafgaan (o.a. Paardekooper 1950, De Schutter 1970), cf. b.v. in (9) en (10) het verschil tussen de a-constructies, die Oostvlaams (en daarbij aansluitend Westvlaams, oostelijk Zeeuws-Vlaams en westelijk Vlaams-Brabants) zijn, en de b-constructies die in Antwerpen (en daarbij aansluitend westelijk Noord-Brabant, centraal en oostelijk Vlaams-Brabant) worden aangetroffen.

(9)	a. da 'k't ik gedaan eb - b. da 'k ik 't gedaan em
(10)	a. dan z'ər zij(lder) aan gedacht ên - b. da zun/zellie d'r aan gedacht emme
(11)	a. dan gaat z't zij wel meebrengen - b. dan zal zij 't wel meebrengen
(12)	a. dan doen we't ər wij(lder) wel in - b. dan doen wij(lie) 't ər wel in

10 C-incorporatie hoeft natuurlijk niet te gebeuren, nl. wanneer het doffe pronomen op een lagere A-plaats blijft hangen, b.v. ‘dat z'n moeder 't 'm gezeid had’, cf. ook ‘veur datte pater 't kost dopen’ (Lokeren), geciteerd door Vanacker 1949: 80; een massa voorbeelden, en een grondige bespreking bij Haegeman (o.a. 1992, 1993).

[p. 117]

In de Oostvlaamse dialecten blijkt n-epenthese helemaal dezelfde verspreiding te hebben in zinnen waarin C door het ww. wordt ingenomen. Die verspreiding wordt weergegeven op kaart 1, waar de verticale streepjes de plaatsen aanduiden die in het RND-materiaal, nr. 136, n-epenthese opgeven.

KAART 1

Zowel voor de 2e p. als voor de 3e p. ev. mann. wordt hier de combinatie doet + het (dat laatste is object) opgevraagd. Voor allebei overheersen in een vrij groot deel van Oost-Vlaanderen vormen met epenthetische n: (ge) du.nt/ du.d(ə)nt (2e p.) en (hij) du.nt/du.d(ə)nt. Dat laatste wordt wel voor iets minder plaatsen opgegeven, maar dat lijkt mij zonder enig belang. Uit een vergelijking met het materiaal voor n-epenthese bij vgw.-C (cf. Vanacker 89-93) blijkt dat het voor beide C-vullers in essentie om hetzelfde verspreidingsgebied gaat. Op kaart 1 is met driehoekjes ook aangegeven voor welke plaatsen in diverse zinnen van de RND (nrs. 80 en 112) of in het materiaal-

[p. 118]

Willems dant, met t in subjectsfunctie is opgegeven. Dat krijgen wij weliswaar voor aanzienlijk minder plaatsen. Een verklaring kan (o.a.) gezocht worden in het feit dat onderliggend de vorm hier [[korte vocaal + t] + ət] heeft (cf. ook voetnoot 9); als de regel op het stadium datət wordt toegepast, heeft hij, vanwege de stemloosheid van de voorafgaande t, uiteraard geen effect. Alleen in die dialecten waar een andere regelordening heerst, met eerst intervocalisch [t>d], is insertie van n te verwachten.

Wat is deze epenthetische n nu eigenlijk? Vanacker heeft natuurlijk overschot van gelijk als hij stelt dat het geen teken voor meervoudigheid is: bij dant zou dat een absurde stelling zijn (óf t is subject, óf dant treedt op, onafhankelijk van het getal van het zinssubject), en ook voor de 3e p.mv. blijkt meervoudigheid, in de dialecten waar die notie bij voegwoorden een rol speelt, in het deel vóór het subjectspronomen gerepresenteerd te worden: danzent tegenover (in de dialecten zonder AGR-incorporatie) dazent.

De eenvoudigste verklaring lijkt mij te zijn, dat n tot het pronomen 3e p.ev. onz. (subject of object) behoort. De regel waardoor n wordt ingevoerd, zou er grosso modo als volgt uitzien: ‘Voeg n in voor de t van het pronomen (ə)t, als dat bij incorporatie in C op een stemhebbende klank volgt’.¹¹ De stemhebbendheid eliciteert dus de eveneens stemhebbende dentale nasaal als een soort van overgangsklank naar de stemloze dentale occlusief. In de grond komt deze verklaring grotendeels overeen met wat Vanacker (1949: 90) voorstelt.

Ik leg er nog eens de nadruk op dat een en ander impliceert dat in deze dialecten niet alleen subjects-, maar ook doffe objectspronomina in C geïntegreerd kunnen worden.

11 De sjwa heeft in de Vlaamse dialecten een erg labiel karakter, en telt hier, zoals in de meeste fonologische regels, niet mee.

2.2.2 Epenthese bij 1e p.mv.: de vorm /mən/

Als de hypothese klopt, dan mogen wij ook in de rest van het paradigma nog een vergelijkbare epenthese verwachten: weliswaar niet in dakə[*n]t (1e p.ev.), dachə[*n]t (2e p.), dasə[*n]t (3e p.ev.vr.), waar aan t een stemloze (van nature scherpe of o.i.v. (t) in da(t) verscherpte) consonant vooraf gaat; maar wel in 1e p.mv. damənt (da+m(ə)+nt): ook in die laatste vorm wordt het onz. pronomen onmiddellijk door een stemhebbende (nasale) klank voorafgegaan. De vorm damənt komt inderdaad in hetzelfde dialectgebied voor, maar of het daarbij om hetzelfde fenomeen gaat is niet (meer) uit te maken. Immers: de subjectsvorm 1e p.mv. in enclise is, althans in een groot deel van

[p. 119]

het gebied in kwestie, altijd mən geworden. Die vorm verschijnt dus ook als C geen objects-ət heeft geïncorporeerd, b.v. ‘da mən da(t) zien’.

Er zijn ten minste twee mogelijke manieren om dit gegeven te verklaren. Een eerste is, dat de gegeneraliseerde vorm mən ontstaan is door infigering van het subjectspronomen. Op die manier gaat het verschijnsel deel uitmaken van een goed geattesteerde reeks fenomenen uit Nederlandse dialecten, cf. o.a. Goeman (1980: 299-300) voor het Zuidhollands.¹² Die visie vinden wij i.v.m. het Aalsterse dialect in essentie al bij Colinet (1896: 145-146). Wij kunnen ons dat zo voorstellen, dat in eerste instantie mə is ontstaan in de gewone enclise na werkwoordvorm op n (zoals dat in de meer oostelijke Brabantse dialecten ook is gebeurd: doen+wə > doe(n)+mə), dat daarna die vorm in C geïncorporeerd is, en daarbij in plaats van achter, voor AGR terecht is gekomen (doen+mə > doe+mə+n). Dat wij dan bij incorporatie van het pronomen 3e p.ev.onz. niet de vorm *mənənt krijgen, zou door samentrekking (haplologie) te verklaren zijn.

Een andere mogelijke verklaring zou juist kunnen uitgaan van de vorm met incorporatie van ət na mə, wat dus, volgens de boven geformuleerde ‘regel’, de vorm mənt zou opleveren. Uit die complexe structuur zou (door metanalyse) mən naar andere gebruikswijzen kunnen zijn uitgebreid. Opgemerkt mag nog worden dat dat zowel bij voegwoord- als bij werkwoordcombinaties gebeurd is. mənt is dus mogelijk in eerste instantie geherinterpreteerd tot mən+(ə)t, en mən zou zich dan, uit de constructie met (ə)t naar alle andere gevallen van incorporatie hebben uitgebreid.

Dat dat bij mən wél, bij zən (zoals dat b.v. in anz(ə)nt voorkwam) niet is gebeurd, is ook vrij goed aanvaardbaar te maken, als wij rekening houden met het bestaan in het gebied in kwestie, van gecontraheerde werkwoordvormen van het type (oorspronkelijk) komme, (h)emme, kumme (resp. ‘komen we’, ‘hebben we’ en ‘kunnen we’), naast infinitief komme, (h)emme, kunne, enz., waarin het pronomen de voornaamste (bij komme en hemme zelfs de enige) drager van de informatie 1e p.mv. is geworden; dat daarvoor een ‘verzwaring’ van het pronomen nuttig werd geacht (en dan nog wel met n, dat ook meervoudsteken is), is evident; bij de 3e p.mv. was er van samentrekking geen sprake (hemmenze, kunnenze), en uitbreiding van de nominale subjectsvorm met n lag dus minder voor de hand.

12 In zekere zin zou ook de incorporatie van AGR voor INFL in het Gronings (gesignaleerd door Reker 1987), zoals in ze baknde (= Ndl. ze bak+te+n), vermeld kunnen worden: ook hier wordt een markeerder van dieper in de boom voor een hogere in C aangehecht.

[p. 120]

2.3 Samenvatting: het ‘Vlaamse’ C-systeem

Voor de Vlaamse dialecten (zowel West- als Oostvlaamse) kan nu de volgende systematiek voor C-incorporatie en -aanpassing worden uitgetekend:

i.	Potentieel hebben deze dialecten congruentie (incorporatie van AGR); dat element wordt direct aan het kernwoord (vgw. of persoonsvorm van het ww.) aangehecht. Het systeem is niet algemeen (meer?): vooral in centraal West-Vlaanderen en aangrenzend Oost-Vlaanderen zijn er vrij veel dialecten waarvoor het in geen enkele dialectenquête aan de oppervlakte komt (cf. hiervoor de kaarten bij Vanacker 1949).
ii.	Alle doffe pronomina worden aan C aangehecht; dit systeem is algemeen in alle beschouwde dialecten. Een direct gevolg van deze incorporatie is dat in al die dialecten een dof O-pronomen in de zin aan een vol S-pronomen vooraf gaat. Een indirect gevolg is dat in de Vlaamse dialecten het subject in de IP herhaald kan worden (S-repletie). Eigenlijk loopt die dubbele aanduiding van het subjectspronomen zowat parallel met de dubbele aanduiding van AGR (congruentie) in bijzinnen (zowel aan C als aan V).
iii.	In een vrij groot deel van Oost-Vlaanderen (vooral het oosten van die provincie) is er bij incorporatie een formele opsplitsing van het pronomen 3e p.ev.onz.: dat verschijnt als (ə)nt na voorafgaande stemhebbende klank, als (ə)t in alle andere omgevingen; een speciaal geval is, zoals boven gesignaleerd, de combinatie mənt, met mən als subjectsvorm 1e p.mv.

Het resultaat van al die incorporaties levert één enkel fonologisch woord op. Voor alle drie die verschijnselen gaan voegwoordelijke en werkwoordelijke C-kernen hand in hand; het is evident dat dan ook naar een beschrijving en verklaring wordt gezocht die voor de twee categorieën van dezelfde principes gebruik maakt. Belangrijk in dit verband is wellicht nog dat de associatie van de drie verschijnselen eigenlijk niet beperkt blijft tot de twee nu al goed bekende omgevingen (C met ww.-vorm en C met voegwoord of onderschikkend vragend of relatief woord). De eerste twee leveren ook een verklaring voor de formele ‘uitbreiding’ van de affirmatieve en negatieve antwoordpartikels ja en neen, cf. de Oostvlaamse combinaties ja'k-neen'k, ja'ch-neen'ch, jajE-neenE, ja's-neen 's, ja 'nt-neent, ja 'm(e)-neem(e), ja'ns-neens¹³,

13 De vorm ja'nt (bij zin met impliciet 3e p.ev.onz. subject) heeft de epenthetische /n/ besproken in 2.2.1.

[p. 121]

voor een beschrijving van dit fenomeen en zijn geografische verspreiding door de eeuwen heen, verwijs ik naar Paardekooper (ms.)

3 Incorporatie in de Brabantse¹⁴ dialecten

3.1 Incorporatie van AGR

AGR kan in de Brabantse dialecten alleen maar in C terecht komen als onderdeel van de persoonsvorm. We mogen dus aannemen dat in deze dialecten AGR-V-versmelting eerst gebeurt, en dat het al geflecteerde werkwoord naar C verplaatst wordt (voor het Nederlands wordt dat ook geponeerd door Hoekstra-Marácz 1989: 81).

De Brabantse dialecten behoren dus in het Nederlandse taalgebied kennelijk tot de weinige groepen die absoluut geen AGR-naar-C hebben ontwikkeld, cf. punt 1.1 van deze tekst, met name voetnoot 2. Een mogelijke uitzondering op deze regelmaat zou, zoals boven (punt 1.2) gesuggereerd, maar daar expliciet van de hand gewezen, het complex [d-ə] zijn. Ik merk in dit verband nog op dat dit complex in Brabant wel overal in enclise bij het werkwoord verschijnt, maar bij het voegwoord uitermate zeldzaam is. Uit de literatuur en het mij ter beschikking staand enquêtemateriaal komt enkel het uiterste westen van Noord-Brabant met die combinatie (b.v. daddə) op het toneel voor: Stroop 1987 citeert het voor Bergen-op-Zoom, en ook het materiaal-Willems levert in hetzelfde gebied (Roosendaal) één enkele opgave op.¹⁵

Met de restrictie op het gebruik van enclitisch ə, uitsluitend bij het werkwoord, krijgen wij een asymmetrisch beeld voor het 2e p.-cliticum: proclitisch verschijnt in de meeste Brabantse dialecten (met name al die in het Belgische gebied) gə; dezelfde vorm is er weliswaar bij enclise bij het onderschikkende woord, maar bij het werkwoord luidt het cliticum ə. Voor zover ik het kan

14 In het volgende onderdeel worden de Brabantse dialecten bekeken van de provincies Antwerpen, Vlaams-Brabant, en het westelijke deel van Noord-Brabant. Over de grens in dat laatste gebied wens ik mij hier niet uit te spreken: die loopt niet voor elk verschijnsel gelijk.

15 Voor de rest levert dit materiaal uitsluitend het asymmetrische beeld op dat ook in het Belgische gebied bestaat: daxə tegenover gadə treffen wij aan in de opgaven voor de volgende plaatsen: Zaltbommel, Heusden, Waalwijk, Zevenbergen, Breda, Oosterhout, Hoeven, Etten, Chaam, Gilze, Tilburg, Oosterwijk, Oorschot, Zundert, Baarle-Nassau en Duizel. A. Weijnen (mondelinge mededeling) is van mening dat het moderne Noordbrabants overal een symmetrisch beeld vertoont: zowel daddə als gadə. Als hij gelijk heeft, dan moet dit dus wel het gevolg van een relatief recente veralgemening zijn, die in het materiaal-Willems nog alleen voor Roosendaal wordt opgegeven.

[p. 122]

overzien is dat het enige geval van asymmetrie tussen voegwoord en werkwoord (in de 3e pers. ev. mann. komt in die dialecten in beide gevallen əm of ən voor). Maar een feit blijft dat voor het voornaamwoordelijk deel van het complex van verschijnselen dat we hier behandelen, dus geen volledige symmetrie tussen de twee typen van C-vullers (voegwoord en persoonsvorm) hoeft te bestaan. Hoe (eventueel zelfs of) dat te verklaren is, is mij allesbehalve duidelijk¹⁶, ik stel gewoon vast dat de discrepantie er is.

16 Wat wel vaststaat is dat de symmetrie, zoals dus in het westelijk Noordbrabants bestaat, alleen maar aan de periferie van het verspreidingsgebied van zowel (d)ə als gə voorkomt (cf. boven). Dat zou kunnen betekenen dat het enclitische gebruik van (d)ə in deze dialecten van buitenaf is binnengedrongen (met overgeneralisering tot gevolg), of dat het zich ten minste heeft veralgemeend onder systeemdruk van naburige (Zeeuwse) dialecten of de standaardtaal, waar een ander systeem bestaat (met name dan het gebruik van jə in alle vormen van enclise).

3.2 Incorporatie van doffe pronomina

Doffe subjectspronomina sluiten, net als in de Vlaamse dialecten, onmiddellijk bij C aan, maar wat die plaatsing betreft is er geen enkel verschil met de volle subjectspronomina: die komen namelijk ook verplicht voor alle objectspronomina te staan (b.v. ‘dan doen zell(i)e/zun ət’). Zoals al geïllustreerd in De Schutter (1970: 181), verloopt de beregeling van de pronomenplaatsing in deze dialecten volledig volgens het volgende geordende regelpaar:

-	Subjectspronomina gaan aan alle andere pronomina vooraf.
-	Doffe pronomina gaan aan volle vooraf.

Wij mogen dus aannemen dat in de Brabantse dialecten (net trouwens als in de Hollandse en in de Nederlandse standaardtaal) alle pronomina door een gelijkaardige regel vooraan in IP verankerd worden. Voor zover ‘merkwaardige’ fenomenen met dat vooraangeplaatste pronomen zijn verbonden, mogen wij die dus ook in combinaties met vergelijkbare woorden verwachten. Die verwachting komt ook uit, cf. de volgende Antwerpse uitdrukkingen:

(13)	a. Doe-g-et zeer? - b. wie doe-g-et? - c. wa(t) doe-g-et volk?
(14)	a. Kom-et eruit? - b. (h)ij kom-et (h)ale - c. dan kom-et volk

De epenthetische g verschijnt in (13) net zo goed bij subjects- en objects pronomen (resp. a en b) als bij het gelijkluidende lidwoord, dat onbetwistbaar tot de NP op de eerste plaats in IP behoort. En een gelijkaardige veralgemening (wegval van de werkwoorduitgang /t/ van de 3e p.ev.) zien wij in (14).¹⁷

17 Een probleem in dit verband vormt enclitisch əm of ən in het zuidelijke Brabants, dat zowel in objects- als in subjectsfunctie een ander assimilatiepatroon vertoont dan b.v. het indefiniete lidwoord ən, cf. z(ə) (h)aalt əm weg - dan gaat əm weg - z(ə) (h)aald əm pakskə (dat laatste is het normale assimilatiepatroon). Verschijnselen zoals dit hebben (o.a.) Pauwels (1953) ertoe verleid als onderliggende vorm voor het 3e p.ev.mann.-pronomen (ook) təm te poneren. Of dat echt verantwoord is voor het hele gebied, kan ik zonder verder onderzoek niet uitmaken. Een alternatieve verklaring zou erin liggen dat het afwijkende assimilatiepatroon een overblijfsel is van een vroeger bestaand (of maar gedeeltelijk ontwikkeld) systeem.

[p. 123]

In het Brabants is er m.a.w. wél clitisering, maar geen incorporatie in C.¹⁸ In principe mogen wij dus ook verwachten dat een van de prominente kenmerken van de Vlaamse dialecten, het facultatieve repletieve gebruik van volle pronomina in zinnen met een dof subject, in het Brabants zal ontbreken. Dat klopt ook grotendeels, in die zin dat 3e p.-pronomina het verschijnsel niet kennen, en dat het ook bij de 1e p. mv. absoluut uitgesloten is.

De 1e p.ev. daarentegen kent in het zuidelijke Brabants vanouds de vorm k+ik¹⁹, en dat zowel met een voegwoord als met een werkwoord in C (resp. da'kik - dan doen'kik). En de 2e p., zowel ev. als mv., heeft op het eerste gezicht repletie als C wordt ingenomen door een werkwoord (nl. in de vorm (d)ə+gij/gellie), maar niet bij een voegwoord.²⁰ Dat lijkt er wel op te wijzen dat de vormen in kwestie de versteende restanten zijn van wat ooit een levend systeem is geweest, misschien een volledig uitgewerkt systeem zoals in het Vlaams, maar eventueel ook een systeem in wording, dat halverwege is blijven steken. Een indicatie voor die status van ‘vaste vorm’ is ook het feit dat (ə)kik niet alleen altijd als een ondeelbare eenheid verschijnt, maar door sprekers van de Brabantse dialecten ook zonder meer als de ‘volle vorm’ tegenover (ə)k wordt gesteld; het is b.v. ook bruikbaar in een vraag als ‘wie moet dat doen, gij of 'kik?’. De oppositie tussen kik en ək is dus

18 Of dat dan betekent, zoals Haegeman (1990: 362) voor het Nederlands suggereert, dat de verdoffing een PF-proces is, moet althans voor de Brabantse dialecten sterk betwijfeld worden: een aantal doffe pronomina (zowel met subjects- als met objectsfunctie) hebben een vorm die fonologische afleiding van de corresponderende volle pronomina uitsluit. Bovendien, zoals al herhaaldelijk gezegd, zijn de doffe vormen ook na voegwoord en na werkwoord niet noodzakelijk gelijk. De doffe vormen behoren dus waarschijnlijk als zodanig tot de syntactische component, en vormen daar een parallel systeem met dat van de volle vormen. In dit verband moet ook weer naar Goeman (1980: 300) worden verwezen.

19 Bredero steekt al de draak met dat Brabantse kik, trouwens zonder enig gevoel voor de reële bruikbaarheid; ook Huygens gebruikt het - wel correct - om zijn Antwerpse personages te karakteriseren.

20 Ik wijs er nog eens op dat die twee omgevingen, net als in het grootste deel van de Oostvlaamse dialecten, ook een verschillend dof pronomen vereisen: resp. is dat gə en (d)ə. Waar bij voegwoorden toch (d)ə voorkomt (dat blijkt dus in een klein gebied in westelijk Noord-Brabant het geval te zijn) is dan ook repletie van het subject mogelijk. Dat feit wijst er wel op dat het verschil tussen de twee enclitische vormen erg fundamenteel is, en zelfstandig de (on)mogelijkheid van subjects-suppletie conditioneert. Of wellicht beter: (d)ə smelt met gij/gell(i)e tot één geheel samen, en dat alterneert, naargelang van de omgeving, met gij/gell(i)e.

[p. 124]

voor het moderne taalbewustzijn volledig equivalent met die tussen b.v. (h)ij en əm. Voor de tweede persoon lijkt dat niet (helemaal?) het geval te zijn, maar dat heeft waarschijnlijk van doen met het feit dat ə+gij/ə+gellie ook gij/gellie naast zich heeft (namelijk in bijzinnen, met een voegwoord in C, en in hoofdzinnen op de 1e plaats). Daarmee is de 2e p.-constructie in het Brabants eigenlijk een eiland in de systematiek geworden, wat meteen impliceert dat het die systematiek ook niet mee bepaalt.

Wat de vormen van de doffe subjectspronomina in enclise-positie betreft, zijn er drie reeksen:

-	Alleen enclitisch bruikbaar is 3e p.ev.m. əm/ən (geen verschil tussen C met vgw. en C met ww.).
-	Zowel pro- als enclitisch bruikbaar zijn (ə)k, (ə)t, zə (ook hier geen verschil vgw.-ww.).
-	Een verschil tussen pro- en enclise bij het ww. hebben wij allereerst bij de 2e p. (ev. en mv.): resp. gə en (d)ə; bij enclise bij het vgw. wordt bijna overal het eerste gebruikt. Veel onregelmatiger is de 1e p.mv.: proclitisch hebben wij wə, enclitisch na een eensyllabig ww. (doen, zien, enz.) en na het voegwoord da(t) vrijwel overal mə, na andere wwn. zowel mə (vooral in het zuiden) als wə (vooral in het noorden), cf. De Schutter (1989a: 36).

Ons besluit kan kort zijn: Wat de geselecteerde vormen betreft, treden in het Brabants vgw.- en ww.-C's in sterke mate verschillend op. Dat is een serieuze indicatie dat er in het Brabants geen regel is die precies C als ‘landingsplaats’ actualiseert: enclise gebeurt gewoon bij het element waar het doffe pronomen, om onafhankelijke structurele redenen, in de buurt belandt.

3.3 Clitisering van pronomina bij ja/neen

Paardekooper (ms.) vermeldt voor het hedendaagse Brabants geen volledig uitgewerkte systemen van het ‘Vlaamse’ type. Voor het oudere Antwerps somt hij, op gezag van Cornelissen-Vervliet, een aantal vormen op, maar of die allemaal onder het hoofdje ‘clitisering’ kunnen vallen, is niet zeker. Uit mijn eigen dialect uit het noordwesten van de provincie Antwerpen, ken ik b.v. wel iets als ja gij, en neent gij, maar daarin is het pronomen niet geclitiseerd, maar juist heel sterk beklemtoond, en de uitdrukking is als ‘emotionele’ variant van het eenvoudige partikel bruikbaar na zowat elke taalhandeling. Merk trouwens op dat de negatieve uitdrukking een epenthetische t heeft.

Die epenthetische t komt, blijkens Paardekoopers gegevens, in zowat het hele westen van het Brabantse dialectgebied, van noord tot zuid, voor als antwoord op een vraag waarvan het subject in een willekeurige persoon staat. Het is zonder enige twijfel ontstaan uit enclise van het pers. vnw. 3e

[p. 125]

p. ev. onz.; en dat, tezamen met sporadische opgaven voor andere personen her en der in het Brabantse gebied, is een sterke indicatie dat het enclisesysteem zich ook daar aan het ontwikkelen is geweest. Wat wel vast lijkt te staan, is dat het systeem nooit het dwingende karakter van in het Vlaams gekregen heeft (cf. voor het Zuidbrabantse Aarschots: Pauwels, 1958: 389). Wat zijn algemene trekken betreft, is het beeld heel goed te vergelijken met dat bij incorporatie van pronomina in C.

4 Subjects-repletie bij proclise

Alle Zuidnederlandse dialecten hebben een verplichte lexicale invulling van P1 (SPEC/CP) in mededelende hoofdzinnen (dat is dus de zgn. V2-systematiek). Als geen andere constituent voor P1-plaatsing in aanmerking komt, moet die plaats door een (in principe dof) pronomen worden ingenomen. Haegeman (1990: 351-354) schetst de theoretische moeilijkheden die met deze specifieke vereiste samenhangen; in dit verband hoeven wij daar niet dieper op in te gaan.

Vlaamse en een deel van de Brabantse dialecten hebben nu een constructie ontwikkeld, waarbij het vooraangeplaatste doffe subject achter het werkwoord herhaald wordt, cf.:

(15)	a. 'k wil ('k)ik dat doen - b. je/ge moet (ə)gij(lie) dat doen

Ook op dit fenomeen gaan wij in dit verband niet dieper in. Te vermelden is wel de alleszins interessante hypothese van De Meersman (1985), die in de herhaling van het pronomen na het werkwoord een ‘VSO-maneuver’ ziet. In deze visie zouden zinnen van het type 'k heb ('k)ik... op dezelfde lijn komen als presentatieve ət/(d)ər-constructies (De Schutter, 1989b): door dummy-invulling van P1 (SPEC/CP) kan het eigenlijke subject op zijn ‘natuurlijke’ plaats in IP blijven staan.

Een verschil met de enclitische positie is, dat in geen enkel dialect het proclitische pronomen noodzakelijk is: het volle subjectspronomen kan, zoals in de Nederlandse standaardtaal, even goed op de eerste zinsplaats optreden (b.v. naast 'k zal ('k)ik dat doen ook ík zal dat doen). Dat heeft eventueel, mede afhankelijk van intonatie en zinsaccentuering, wel pragmatische consequenties (cf. o.a. Willemyns 1979 en Haegeman 1990: 335, noot 1)), maar die zijn niet zo ingrijpend dat er een fundamenteel verschil in syntactische structuur geponeerd moet worden.

Van belang is wel dat repletie na proclise van dof pronomen veel verder naar het oosten toe verspreid is dan repletie bij enclise: de meeste zuidelijke Brabantse dialecten, in Antwerpen en Vlaams-Brabant, kennen het verschijn-

[p. 126]

sel, zij het meestal fragmentair. Er mag nog op gewezen worden dat het herhalingspronomen voor de 1e p. ev. in het Brabants 'kik is (cf. boven, punt 3.2); voor de 2e p. ev./mv. is er wat geografische, maar blijkbaar ook idiolectische variatie: gij/gellie wisselt er af met əgij/əgellie. Dat feit kan als een verdere indicatie gelden dat de vormen in kwestie niet meer als opeenvolging van dof + vol pronomen gezien kunnen worden, maar in z'n geheel als een realisatie van het volle pronomen moeten gelden (cf. 3.2).

5 Vlaams tegenover Brabants: een oppositie in C

De besproken verschijnselen kunnen, wat hun impact betreft, in een paar woorden worden samengevat. De belangrijkste conclusie is, dat er t.a.v. de C-knoop een fundamenteel verschil bestaat tussen ‘Vlaamse’ en ‘Brabantse’ dialecten.²¹

In de Vlaamse dialecten staat C open voor structureel materiaal van dieper in de boom: zowel congruentie (AGR) als alle doffe pronomina worden uiteindelijk aan C gerepresenteerd of geagglutineerd; bij dat proces hebben in bepaalde dialecten fonologische veranderingen (n-insertie) plaats die afhankelijk zijn van condities die alleen in die complexe C bestaan. Doffe subjectspronomina in C kunnen in de IP door een (repletief) vol pronomen worden aangevuld.

De Brabantse dialecten sluiten in principe C af voor alle niet-kern-elementen. Het produkt van INFL/AGR kan natuurlijk wel in C terechtkomen, maar dan alleen als integrerend onderdeel van de persoonsvorm van het werkwoord (congruentie van de persoonsvorm met het subject). ‘Vervoeging’ van voegwoorden is dus uitgesloten. Pronomina worden weliswaar vooraan in de IP geplaatst, maar daar respecteren ze de normale structureel bepaalde volgorde (o.a. subject voor object). Herhaling van subjectspronomina in zinnen met geïncorporeerd dof pronomen is in principe uitgesloten; resten van een vroegere (aanzet tot) ontwikkeling richting het ‘Vlaamse’ systeem zijn er wel (1e p. ev. en, alleen t.o.v. het ww. in C, ook 2e p.), maar die zijn waarschijnlijk in verregaande mate aan herinterpretatie ten prooi gevallen.

Het geografische spreidingsbeeld kan boeiend zijn voor de vraag hoe verschillende specificatie van parameters tot stand kan komen. Het is duidelijk dat voor de beschreven verschijnselen de Vlaamse dialecten in principe een homogeen beeld leveren: C is zonder meer toegankelijk voor de twee typen van elementen (al bestaat de mogelijkheid van AGR-naar-C bij voeg-

21 Onder de benaming ‘Vlaamse’ dialecten vallen voor dit probleem ook een aanzienlijk aantal dialecten uit het westen van Vlaams-Brabant.

[p. 127]

woorden toch lang niet overal in het gebied, en lijkt het op veel plaatsen waar het nog bestaat, aan afbrokkeling onderhevig). Wat de Brabantse dialecten betreft, daar zijn er een heleboel die principiële blokkering van C hebben. Andere hebben ten hoogste een paar resten (of juist aanzetten); die komen, begrijpelijk, voor herinterpretatie in aanmerking, zoals boven voorgesteld. Een interessant fenomeen in dit verband is ook nog, dat op de grens van de twee gebieden (van oostelijk Zeeuws-Vlaanderen over het Oostvlaamse Land van Waas, Klein-Brabant naar de streek ten noorden en ten oosten van Brussel), een overgangszone loopt: bij bepaalde combinaties van volle en doffe voornaamwoorden heeft incorporatie er wel plaats, bij andere niet. Kaart 2 vat de resultaten samen van vroeger onderzoek naar de onder-

KAART 2

[p. 128]

linge plaatsing van ət enerzijds, hij/zij en ik anderzijds (cf. De Schutter 1970: 109, kaarten I en II): het dubbel gearceerde gebied heeft wél incorporatie van ət bij hij/zij, maar niet bij ik als subject.

6 Conclusies

Uit wat voorafgaat volgen een paar niet onaardige conclusies.

-	Allereerst blijkt dat objects- en subjectspronomina, ook bij verzwakking (verdoffing), fundamenteel gelijk behandeld worden t.a.v. de C-parameter. Daarop wijst, wat de hier behandelde taalfeiten betreft, het fenomeen van de /n/-epenthese voor /t/ in een groot aantal Oostvlaamse dialecten. Uit de gedeeltelijk gelijke, maar grotendeels verschillende behandeling van doffe pronomina in het Vlaams en het Brabants lijkt te volgen dat er twee verschillende regels zijn: enerzijds is er de oppervlakkige, louter fonologische, enclise (aanhechting bij een ander lexicaal item), die in het Brabants en de meeste andere Nederlandse dialecten optreedt, anderzijds de fundamentele, syntactische incorporatie-in-C, die alleen in het Vlaams een (consequent) toepassingsgebied heeft.
-	De COMP-knoop is dus gevoelig voor een parametrische eigenschap, die we kunnen omschrijven als ‘toegankelijkheid voor morfologisch materiaal’. Onder ‘morfologisch materiaal’ moeten wij dan elementen verstaan die wel een plaats in de syntactische structuur bezetten^22, maar die geen ‘zelfstandige’ fonologische vorm hebben: congruentie (AGR) en doffe pronomina (die laatste zonder onderscheid naar syntactische functie).
-	De Vlaamse dialecten nemen onder de Nederlandse streektalen een aparte plaats in, in die zin dat ze de parameter consequent positief hebben ingesteld. In alle andere dialecten is die instelling, globaal genomen, in negatieve zin gebeurd. Merkwaardig is dan wel dat in vrijwel alle grote delen van het taalgebied tenminste bepaalde dialecten toch een aantal verschijnselen vertonen die vrij sterk aan die in het Vlaams herinneren. Meestal betreft dat het element AGR (cf. punt 1.1), maar het Brabants, dat zich voor dát fenomeen volledig heeft afgesloten, vertoont dan weer juist een paar resten van (of aanzetten tot) pronomen-incorporatie. Waarschijnlijk is de consequente systeemvorming in het Vlaams er gekomen doordat de twee fenomenen elkaar ondersteunden. Alle andere dialecten hadden ten hoogste aanzetten voor één van beide fenomenen, en dat volstond kennelijk niet om de parameter uit de ‘neutrale’ (i.e. negatief gespecificeerde) stand te halen.

22 Voor een heel recente kritische evaluatie van deze hypothese cf. J.W. Zwart (1994).

[p. 129]

-

Het hele feitencomplex i.v.m. de niet-Vlaamse dialecten lijkt erop te wijzen dat een negatief gespecificeerde parameter toch kan ‘lekken’. Het is heel waarschijnlijk dat dat uiteindelijk tot een consequente omstelling van de parameter kan gaan leiden. Aan de andere kant wijzen de gegevens uit Brabantse dialecten erop dat die lekkages wel weer (grotendeels) gedicht kunnen worden. Of met andere woorden: dat een proces van taalverandering regressief kan worden gemaakt.

-

Een toch wel merkwaardige voetnoot bij de hele geschiedenis is, dat incorporatie-in-C een parallel heeft, waarbij bevestigings- en ontkenningspartikels dezelfde rol als de zins-C blijken te vervullen. De overeenkomsten in distributie van de taalfeiten is zowel in Vlaanderen als in Brabant (en trouwens, in negatieve zin, de rest van het taalgebied) zo groot, dat wij hier echt wel van een volledig gelijkaardig complex van fenomenen moeten spreken.

Bibliografie

Bennis, H. & L. Haegeman
	1984	‘On the status of agreement and relative clauses in West Flemish’. In: W. de Geest & Y. Putseys (eds.): Sentential Complementation. Dordrecht, Foris, 33-55
Colinet, Ph.
	1896	‘Het dialect van Aalst - Eene phonetisch-historische studie’, 2e deel. Leuvense Bijdragen 1, 99-206
Cornelissen & Vervliet
		Antwerpsch Idioticon Gent, 1899-1903 en 1936-1938
Goeman, A.
	1980	‘COMP-agreement?’ In: Zonneveld, ed.: Linguistics in the Netherlands 1977-1979. Dordrecht, Foris, p. 291-306
Goeman, A.
	1992	‘Voorbeelden van Paardekooper z'n “vaste aansluiting”: Werkwoordsuffigering in enclise bij monosyllabische werkwoorden, 2e persoon enkelvoud’. In: Hans Bennis & Jan W. de Vries (red.): De binnenbouw van het Nederlands. ICG Publ., Dordrecht, p. 95-106.
Gysseling, M.
	1966	‘Het persoonlijk voornaamwoord tweede persoon, vooral in de 15e eeuw’. Verslagen & Mededelingen KV Academie Taal- en letterkunde. 195-212
Haegeman, Liliane
	1990	‘Subject pronouns and Subject Clitics in West Flemish’. In: The Linguistic Review 7, 333-363

[p. 130]

Haegeman, Liliane
	1992	Generative Syntax: Theory and Description. A Case study of West-Flemish. Cambridge University Press
Haegeman, Liliane
	1993	‘Some Speculations on Argument Shift, Clitics and Crossing in West-Flemish’. In: Werner Abraham & Josef Bayer (Hrsg.): Dialektsyntax - Sonderheft 5 Linguistische Berichte, p. 131-160
Haeringen, C.B. van
	1958	‘Vervoegde voegwoorden in het Oosten’. Driemaandelijkse Bladen 10, 115-124; ook in Gramarie, Utrecht: HES, 1979, 309-318
Hoekstra, E. & L. Marácz
	1989	‘Some implications of I-to-C Movement in Frisian’. In: H. Bennis & A. van Kemenade (eds.): Linguistics in the Netherlands 1989. Dordrecht, Foris.
Meersman, A. de
	1985	‘Een VSO-maneuver in de Zuidnederlandse dialekten?’ In: Hulde-album Prof. dr. Marcel Hoebeke. Gent, p. 123-130
Paardekooper, P.C.
	1950	‘Syntagma's van het type ge moet gij + het/er. Met een kaart’. In: Land van mijn hart, 64-69 en 146-147.
Paardekooper, P.C. ms.
		‘Jaak, neenk’
Pauwels, J.L.
	1953	‘Het enclitische pronomen 3e p.sg.masc. təm/tən - əm/ən in de Zuidbrabantse dialecten’. In: De Nieuwe Taalgids, Vooys voor De Vooys, 86-90
Pauwels, J.L.
	1958	Het dialect van Aarschot en omstreken I. Tekst. Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek.
Reker, S.
	1987	‘Een zwakke verledentijdsvorming in het Gronings morfonologisch beschouwd’. In: Taal en Tongval. Themanummer 1, 54-67
Schutter, G. De
	1970	‘Pronominale problemen in de syntaxis van de Zuidnederlandse dialekten’. In: Taal en Tongval 22, 151-182.
Schutter, G. De
	1989a	Pronominale Clitica in de Nederlandse dialecten. APIL (Antwerp Papers in Linguistics), 58
Schutter, G. De
	1989b	‘Presentatieve constructies in het Nederlands. Een vergelijking van RND en het materiaal-Willems’. In: Taal en Tongval, Themanummer 2, 83-94
Schutter, G. De
	(in voorb.) ‘Incorporatie-in-C in de Vlaamse en Brabantse dialecten’. Zal verschijnen in: Cahiers van het P.J. Meertens-Instituut, nr. 7, 1995
Stroop, J.
	1987	‘Enclitische verschijnselen in het Westbrabants’. Taal en Tongval 39, 121-140
Vanacker, V.F.
	1949	‘Over enkele meervoudsvormen van voegwoorden’. In: Taal en Tongval 1, 32-45, 77-93 en 108-112

[p. 131]

Visser, M. de - A. Goeman
	1979	‘Voegwoord, relatief partikel en persoonsvorm in een dialect’. Taal en Tongval 31, 222-241
Willemyns, R.
	1979	‘Vorm en functie van de aanspreekvormen in West- en Frans-Vlaanderen’. Handelingen van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie 53, 171-193
Zwart, Jan-Wouter
	1993	‘Clues from dialect syntax: Complementizer Agreement’. In: Werner Abraham - Josef Bayer (Hrsg.): Dialektsyntax - Sonderheft 5 Linguistische Berichte
Zwart, Jan-Wouter
	1994	‘Het ontstaan van I' en C'’ In: Gramma-ttt, 3, 55-70