Taal en Tongval. Jaargang 44

[p. 5]

[Themanummer 5
Stadsdialecten]

A. Hagen, J. Goossens, R. van Hout
Inleiding
Onderzoek van stadsdialecten

Dit themanummer van Taal en Tongval over ‘Stadsdialecten’ is wederom tot stand gekomen in het verlengde van een aan dezelfde thematiek gewijd Taal en Tongval-symposium. Dit symposium ‘Stadsdialecten’ had plaats op 19 maart 1993 in de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde te Gent.

De eerste drie bijdragen in dit themanummer vormden de lezingen die op het symposium werden gehouden. Ze benaderen het verschijnsel stadsdialect vanuit verschillende wetenschappelijke perspectieven.

De Pater behandelt Dialecten en stadstalen vanuit een sociaal-geografisch perspectief. Hij licht daarin toe dat sociaal-geografen, na een lange fixatie op het platteland, thans grote belangstelling aan de dag leggen voor de stad. De sociaal-geografische belangstelling voor de taal van de stad blijft daarbij marginaal; uitgebreide aandacht voor het stadsdialect zoals in de studie van de sociaal-geograaf Pred over het 19de eeuwse Stockholm is hoogst uitzonderlijk. De grootste invloed op de studie van stadsdialecten is ongetwijfeld uitgegaan van door sociaal-geografen ontwikkelde theorieën over de diffusie van cultuurelementen en van culturele innovaties. Vooral het in de 50'er jaren door de Zweed Hägerstrand ontwikkelde diffusiemodel is van invloed geweest, onder meer via de aandacht die daaraan geschonken is in het bekende dialectologische handboek van Chambers & Trudgill.

Het taalgeografische perspectief is aan de orde in Goossens' Dialecten in het centrale Zuidnederlandse stedennetwerk. Deze bijdrage concentreert zich op de taalgeografische verhoudingen in het krachtenveld van taalvernieuwing en taalbehoud binnen het stedennetwerk met Brussel, Antwerpen en Gent als belangrijkste knopen. Nagegaan wordt op welke wijze deze centrale knooppunten clusters vormen met omringende steden, waarbij in het proces van aantrekking en afstoting bijzondere aandacht uitgaat naar de sociaalpsychologische karakteristieken van verschillende stadstypen. Zo wordt de primaire dynamiek aangetoond van uitstralingshaarden als Brussel en Ant-

[p. 6]

werpen, tegenover het secundaire karakter van de uitstraling vanuit Gent; zo wordt ook een beeld geschetst van convergentie- en divergentie-bewegingen in relatie tot het taalkundige en sociale bewustzijn in de omringende middelgrote en kleinere steden en de rol van een centralere of meer perifere ligging.

De derde symposium-bijdrage tenslotte van Van Hout, Het sociolinguistisch onderzoek van taalvariatie in stadsdialecten zorgt voor een sociolinguistisch perspectief dat zich concentreert op de begrippen ‘covariatie’ en stijlverschuiving. Op drie niveaus wordt in deze bijdrage uitgewerkt welke factoren ten grondslag liggen aan stedelijke taalvariatiepatronen, in dit geval in het bijzonder de taalvariatiepatronen tussen sprekers in Nijmegen. Zowel op het niveau van de externe verklaring van dergelijke patronen, dat van de interne covariatie als op het individuele niveau van de stijlverschuiving wordt een aantal prikkelende bevindingen en suggesties gepresenteerd. Deze monden uit in een algemenere beschouwing over de verklaarbaarheid van taalvariatie.

Aan deze drie symposium-bijdragen zijn op uitnodiging van de redactie in dit themanummer nog een vijftal andere stadsdialectstudies toegevoegd. Drie daarvan betreffen Nederland en twee Vlaanderen. De gevraagde auteurs zijn allen daadwerkelijk actief in empirisch onderzoek naar stadsdialecten in ons taalgebied. Dat betekent dat in de bijdragen steeds concrete resultaten van empirisch onderzoek kunnen worden gepresenteerd. Ook hier is overigens, evenals bij de symposium-bijdragen, overduidelijk dat onderzoek naar stadsdialecten een variëteit van benaderingen kent, uiteenlopend van (socio)linguistisch en dialectologisch tot meer sociaal-psychologische en taalsociologische benaderingen.

Een gecombineerde sociaal-wetenschappelijke en linguistische benadering wordt door Cornips gekozen voor haar bijdrage Sociologische en taalkundige aspecten van het Algemeen Nederlands in Heerlen. Heerlen heeft zich door de snelle ontwikkeling van de mijnbouw in de 20'er jaren ontwikkeld tot een stad met een uitzonderlijke demografische opbouw met een scherpe sociale en linguistische scheiding tussen arbeiders en leidinggevenden; daarnaast kende de stad een stadsplanning waarin via de zogenaamde ‘kolonies’ een maximale segregatie tussen de mijnwerkers en de autochtone bevolking werd doorgevoerd. Cornips gaat aan de hand van een aantal syntactische verschijnselen na, of het locale dialect niettemin het ‘Heerlens Algemeen Nederlands’ beïnvloedt.

[p. 7]

Uitgesproken historisch-sociologisch van aard is de bijdrage van Jonkman, De historische ontwikkeling van de Leeuwarder stadtaal in het licht van de geschiedenis van het Nederlands. De auteur situeert het ontstaan van een als een eigen Leeuwarder stadsdialect onderkende taalvariëteit in de tweede helft van de 18de eeuw. De sociale stigmatisering of ‘sociolectisering’ tot een lage stadsvariëteit vond pas in deze eeuw plaats in de periode tussen de beide wereldoorlogen. Hij stipuleert tenslotte dat bij het tot standkomen van de sociale verdeling tussen het Leeuwardens en het standaard Nederlands nauwelijks enige invloed uitgeoefend is door het Fries.

Maastricht neemt onder de Nederlandse stadsdialecten een bijzondere positie in, zoals wederom blijkt uit de bijdrage van Münstermann, Het Maastrichts een stadsdialect? Münstermann beschrijft een aantal aspecten op grond waarvan het Maastrichts niet beantwoordt aan de standaardopvatting van een stadsdialect. De gepresenteerde empirische gegevens betreffen vooral de taalhouding van de Maastrichtenaars. In een aantal analyses worden de spanningen belicht tussen de ook hier scherp afnemende kennis van het dialect enerzijds en anderzijds de blijvend positieve houding tegenover het plaatselijke dialect. De bijzondere culturele betekenis van het dialect wordt toegelicht met een aantal historische verwijzingen naar de positie van het Maastrichts.

De volgende bijdrage is die van Oosterlinck, Fonologische dialectvariatie in Wondelgem: het verdwijningsproces van het oude plattelandsdialect in een Gentse rand- en deelgemeente. Zij biedt een gedegen studie over de vraag of het Wondelgems in zijn fonologische structuur vooral de invloed ondergaat van het Gents dan wel van het Algemeen Nederlands. Zeer duidelijk komt het beeld naar voren dat het Wondelgems inderdaad sterk onderhevig is aan externe invloeden en dat het voortgaande proces van taalverandering een relatieve afname van de invloed van het Gents laat zien en een krachtige toename van de rol van de Nederlandse standaardtaal. Dit algemene beeld wordt sociolinguistisch genuanceerd naar leeftijd, opleiding en sekse van de informanten en naar enkele overige voor het taalgedrag relevante personalia. De studie wordt verder gecompleteerd met een aantal taalattitudegegevens die op hun beurt de rol van de standaardtaal in Wondelgem extra gewicht geven.

Lexicale vernieuwing wordt waarschijnlijk zeer algemeen ervaren als de krachtigste manifestatie van het teloorgaan van de dialecten. De Schutter gaat in zijn studie Lexicale vernieuwing in stads- en plattelandsdialecten in

[p. 8]

België na hoe het proces van lexicale vernieuwing verloopt in drie verschillende situaties, nl. in een plattelandsplaats als Tessenderlo, in een middelgrote stad als Mechelen en in een grote stad als Antwerpen. Informanten uit deze plaatsen werden allereerst bevraagd over hun kennis van de locale taal en taalsituatie, en wel via de ‘bruikbaarheidsvraag’ over concrete lexicale items uit het dialect, de algemene taal of combinaties van beide. Vervolgens werden zij bevraagd over hun eigen actieve gebruik van deze woorden. De resultaten wijzen onder meer uit dat de standaardtaalbenvloeding in de steden veel verder voortgeschreden is dan op het platteland. Bij de stedelingen bestaan tegenover de standaardtaalbedreiging opvallende verschillen tussen de attitude van de grote en die van de middelgrote stad.

De acht studies in dit themanummer bieden een breed en gevarieerd zicht op de problematiek van de stadsdialecten. Daarmee is niet gezegd dat die breedte en variatie te kust en te keur aanwezig is en dat de redactie bij wijze van spreken slechts te kiezen had uit een ruim aanbod van stadsdialectstudies. De realiteit gebiedt in tegendeel op te merken dat buiten het onderzoek waarvan hier verslag gedaan wordt, op dit moment naar de indruk van de redactie slechts zeer weinig substantieel onderzoek naar stadsdialecten wordt uitgevoerd. Men moet constateren dat na de vroegere traditionele studies over bijv. de stadsdialecten van Culemborg, Gent, Grave, Leeuwarden, Breda, Antwerpen - men zie de handboeken van Goossens en Weijnen - de grotere sociolinguistische stadstaalonderzoekingen - en zeker die waarbij spontane taaldata het uitgangspunt zijn - nagenoeg beperkt zijn gebleven tot een aantal studies over Amsterdam en Nijmegen en slechts enkele andere steden waarover nog studies in uitvoering zijn. Voor Nederland is dat een karige oogst en voor Vlaanderen moet men zelfs constateren dat moderne stadstaalstudies in grotere steden geheel ontbreken. Het best denkbare resultaat van deze bundel zou zijn dat die aan de studie van stadsdialecten in ons taalgebied een nieuwe injectie zou geven.