Taal en Tongval. Jaargang 42

[p. 61]

Een voegwoordraadsel: lat ‘dat’^*
P.C. Paardekooper

1. Afrikaans lat/laat en -lat

Misschien heeft Mansvelt als eerste melding gemaakt van een merkwaardig vw in het Afrikaans: ‘LAT, dat (vw.), b.v. ek sê ver jou, lat hij siek is’ (1884: 94). Het gaat niet om een incidenteel en beperkt verschijnsel, want ruim een kwart eeuw later vermeldt le Roux lat eveneens, maar met een variant laat. Bovendien: ‘In de samengestelde vgw. vindt men gewoonlijk alleen de korte vorm lat naast dat: foor-, om-, na-, eer-, deur-, oor-, sodat naast -lat’. In een opmerking daarbij lezen we: ‘Ik geloof dat men lat, laat zelfs nog meer gebruikt dan dat’ (1910: 107).¹

Zo verbaast het ons niet dat we in een uitspraakwoordenboek van ruim een halve eeuw later dɑt, lɑt nog als varianten naast mekaar zien staan, ook in alle samenstellingen van 1910 (behalve in oordat) (le Roux en Pienaar 1976: 36 enz.), maar dat we - taalpolitiek volkomen terecht - lat niet vermeld vinden in het NW (de Villiers enz. 1985⁶) en het HAT (Odendal 1985⁵).

Ook het WAT (1956: 53) lijkt zich meer op taalpolitiek als op taalkundig standpunt te stellen: onder het vw dat volstaat het met lat even te noemen, bij deurdat en eerdat zwijgt het over deurlat en eerlat, en aan de L zelf is het nog niet toe. Daarom vroeg ik aan de WAT-redakteur prof. L. Dekkers of er in het materiaal misschien waardevolle inlichtingen over lat zaten. Hij was zo vriendelijk om me een reeks vrij moderne citaten van lat te sturen (uit taal en tekst), en bovendien een fragment uit Malherbe (1966: 36vv) dat een hyperkorrekt dat na moenie laat zien:

Moenie laat die kers doodgaan nie (korrekte vorm)

Moenie dat die kers doodgaan niet (hyperkorrekte vorm)

Hij verwijst hier naar Smith (1962: 16) die dat hyperkorrekte karakter van dat al aangetoond heeft.

Dat komt ook buiten moenie wel voor:

Kom, [...] laat ons gaan kyk

Kom dat ons gaan kyk (Malherbe 1966: 137)

* M'n hartelijke dank aan de kollega's Dekker en Leys voor hun belangrijke aanvullende gegevens. Dit artikel verschijnt bovendien in Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, jaargang 7 (1990).

1 17 jaar later drukt ie zich nog krasser uit; hij zegt dan van dat dat het ‘behalwe by besonder nadruk, deurgaans die vorm lat aanneem’ (le Roux en Pienaar [1927]: 92).

[p. 62]

Het gebruik van l-varianten is dus scherp te beperken:

1.	bij het aanw vn dat komt het niet voor^2;
2.	lat is als woord dus hoogstens vw-variant; als woorddeel verschijnt het in een reeks andere vw's (deurlat enz.);
3.	als woord kent het een variant laat;
4.	buiten zware nadruk is het in omgangstaal de normale vorm;
5.	na moenie en in sommige aansporende zinnen wordt laat hyperkorrekt soms door dat vervangen;
6.	dat is een gevolg van het feit dat de mensen de l-vormen als minderwaardig beschouwen.

2 Het WAT geeft een voorbeeld van dat beperkte (vooral emfatisch voorkomende) woord: ‘Soe, maar dat vroumens kan lieg!’ (1956: 53).

2. Herkomst

2.1. Fonologische verandering?

Le Roux en Pienaar (1927: 92) wijzen terecht op de grote fonetische verwantschap tussen d en l. Er zou nog altijd een grote revolutie (tweedetaalverwerving bv.) nodig zijn om alle d's van een taal in l's te veranderen, maar het spreekt vanzelf dat een fonetische verklaring uitgesloten is in ons geval waarin zelfs niet alle d's aan het begin van een wóórd / geworden zijn, zelfs niet alle d's voor een /ɑ/, en zelfs niet alle d's in ‘het’ woord dat, maar uitsluitend die d's in het vw met die klankvorm.

Een vergelijking met het Chinese gebruik om lijs, lat, lond enz. te zeggen voor ABN rijst, rat, rond enz. maakt dat nog es ekstra-duidelijk: hier is wél konsekwentie in de vervanging, hier is een ‘klankwet’. Bij de Afrikaanse lat/laat-warianten ontbreekt die: die hebben absoluut niks te maken met fonetische of fonologische reïnterpretatie.

2.2. Nederlandse oorsprong?

2.2.1. Oudere teksten

Lat/laat dat zo uitsluitend vw moet zijn en dat bovendien voorkomt in een reeks andere vw's (in een diepe laag van het taalsysteem dus) moet wel haast vanuit het Nederlands meegebracht zijn. Maar om te beginnen ziet lat er als aanw./betr. woord enz. met z'n / (niet-dentaal) allesbehalve Indogermaans uit, en bovendien ontbreekt het volledig - zover ik na heb kunnen gaan - in het WNT en het MNW.

[p. 63]

Nu heeft het WNT de kluchten zeker in de eerste letters nogal verwaarloosd; zijn daar dan misschien gevallen van lat te vinden, als was het maar geïnterpreteerd als ‘drukfout’? Ik heb een steekproef genomen door bij Daan alle drukfouten in kluchten van Bredero te kontroleren, maar er is geen enkel lat (Daan 1971).

2.2.2. Oudere taal

Met ‘oudere taal’ bedoel ik hier ‘dialekt waarop tekst en ABN zo min mogelijk invloed gehad hebben’, ‘taal die de meeste afwijkingen van tekst en ABN bewaard heeft’. Als bv. alle Nederlandse dialekten in 1200 in het woord zaal ‘zadel’ geen d gekend hebben, dan kun je die van 1989 in drieën verdelen: een jonge groep die enkel vormen met een d kent, een wat oudere waarin vormen met en zonder d voorkomen, en de oudste waarin de d helemaal onbekend is.

Het ligt voor de hand dat je in Vlaanderen de oudste dialekten aantreft, omdat daar de ABN-invloed nog maar vrij jong. is. In sterkere mate geldt dat waarschijnlijk voor het West- en Oostvlaams (maar ik kan het niet verklaren), en het allersterkst voor het oudste zuidelijke dialekt waarvan we een beschrijving kennen: die van de Bo van het Westvlaams van ongeveer 1850.

In het boek zelf is geen spoor van lat te vinden, maar na afsluiting van die tekst heeft de Bo blijkbaar een vragenlijst van Poperinge ingevuld teruggekregen, want in het Bijvoegsel lezen we: ‘LAT, voegw. in 't Poperingsche gebruikt voor Dat, fr. que, si. Lat de dokter nu hier ware [...] Hij zegt lat uw broere kommen is’ (1873: 1472). Hij wijst er dan nog op dat de vervoeging zoals alle vw's die in het wvl kennen, ook bij lat normaal is: lanke ‘dat ik’, lamme ‘dat we’ enz.

Dat nieuwe Poperingse feit geeft de Bo meteen aanleiding om een vroegere interpretatie van lanke (in lanke dat doen, lanke dat schrijven ‘dat ik dat doe’, ‘dat ik dat schrijf’) te herzien en doen en schrijven niet meer als ow op te vatten, maar als pv bij ik (zoals ie al had moeten doen in lanke daarbij ware ‘was ik er maar bij’ (609v)). ‘Vooral’ in Frans-Vlaanderen bestonden zeker vijf van dit soort vormen: anke ‘als ik’, danke ‘dat ik’, lanke ‘als ik’, meunke ‘kan ik’ en moenke ‘moet ik’. Lanke verhuist nu van de ww's naar de vw's, van laten naar lat.

Lanke is ook als vaste uitdrukking bekend (enkel met de eerste persoon) in de betekenis ‘wat geeft dat’ (610), maar of dat relikt eveneens tot de Westhoek beperkt is, zegt de Bo niet. Die vraag is natuurlijk van belang voor een rekonstruktie van de vroegere maximale verspreiding van lat ‘dat’.

[p. 64]

Ook Vercouillie vermeldt bij het vw dat ‘in 't Poperingsche ook wel lat’ (1885: 45), maar omdat dit beknopte spraakkunstoverzicht bijna helemaal berust op de spraakkunstfragmenten in de Bo, is hier vrij zeker geen onafhankelijk gegeven.

Toch blijft het van groot belang om zulke bevestigingen te zoeken. In oude West- en Fransvlaamse teksten heb ik ze nergens gevonden: Firmenich (1854), Winkler (1874) en Leopold en Leopold (1882) geven geen van alle een voorbeeld. Blijkbaar is lat dus toen al als erg plat gevoeld.

Zouden de invullers van Willems z'n uitvoerige enquêtelijsten (± 1888) het dan niet gegeven hebben? Hij vraagt (± op blz. 50) een hele reeks woorden die lat of -lat uit hadden kunnen lokken: achterdat, eerdat, dat, totdat, omdat, van dat, opdat, overdat en bij dat. Welnu: geen van de Fransvlaamse lijsten ken ook maar één -lat, en voor de (uitstekende) Poperingse geldt hetzelfde.

Als lat in de jaren '60 van de vorige eeuw in de Westhoek nog leefde, dan moest het bij oude mensen nog achterhaalbaar zijn. Kollega O. Leys informeerde op mijn verzoek naar lat in de Westhoek. Hij ondervroeg een tiental personen; twee bleken -lat ooit te hebben gehoord: zijn moeder nl. (geboren in 1901 in Oost-Vleteren, op 10 km van Poperinge) beweert lat en -lat zelf nooit gebruikt te hebben, maar het wel gehoord te hebben in zinnen als ‘ik geloof dat ik nog wat zal blijven’ / ‘voordat ik naar huis ga, moet ik nog wat doen’. Een studievriend van Leys, F. Gythiel (geboren in Poperinge in 1925 maar sinds zijn huwelijk woonachtig in Ieper) is er zeker van dat z'n vader Marcel Gythiel (geboren in Poperinge in 1887 en er z'n hele leven woonachtig gebleven) vormen als -lat, lanke, voorlanke, deurlanke (bij gelegenheid) nog gebruikte.

Een volgende bevestiging zou heel misschien de zoveel later uitgegeven Dialektatlas van Pée kunnen geven. Hij maakte z'n opnames tussen 1934 en 1940 in West- en Frans-Vlaanderen (Pée 1946: XXVIII). Al was de kans op sukses uiterst klein, het lot deelde een klein troostprijsje uit: lat ontbrak als woord overal, maar als woorddeel³ kwam het voor in Godewaarsvelde (N 107).

Ook hier vinden we het aanw. vn dat als dat vertaald, het vw dat luidt meestal ɑt enz.: ɑŋk ‘dat ik’ (zin 16), varianten van de al besproken gebruikelijke vervoeging van vw's in o.a. het wvl⁴.

3 Zoals bekend: de laatste fase van uitstervingsprocessen; vgl. Paardekooper (1990: 18) voor soortgelijke reliktgevallen bij Oostendse s-meervouden.

4 Zin 94 wʊ.æŋkn (‘waardat ik hem’) geeft het type -at.

[p. 65]

Maar in twee samengestelde vw's vinden we in telkens twee voorbeelden de vormen met -lat (na een r):

30	vɔrlɑŋk	(‘voordat ik gereed zijn’)
32	dørlɑtn	(‘doordat 'n zeer het in ze kele’)
43	dørlɑtn	(‘doordat 'n kloek is’)
80	fɔrlɑt	(‘voordat het gedoopt had kunnen zijn’)

In z'n woordregister (XXXVvv) geeft Pée lat ‘dat’ en lank ‘dat ik’ niet, evenmin doorlat, eerlat, omlat enz., maar wel voorlank ‘voordat ik’ en voorlat ‘voordat 't’, allebei met de toevoeging N 107. Zulke plaatsvermeldingen geeft ie enkel bij hele zeldzame vormen. Het is dus erg onwaarschijnlijk dat lat of -lat op het ogenblik nog in één Fransvlaamse plaats of in Poperinge bestaat: Pée heeft immers in verband met het dreigende uitsterven van alle Fransvlaamse dialekten, een heel dicht opnamenet gebruikt.

Boven alle twijfel staat de betrouwbaarheid van z'n opnames: hij was een uiterst bekwame en ervaren luisteraar, er was geen enkele reden waarom ie verdacht moest zijn op l's (integendeel!), hij werkte ook hier met twee proefpersonen en het Brugs waarin ie in West-Vlaanderen de zinnen voorzei, kunnen de proefpersonen niet verkeerd verstaan hebben, want in Frans-Vlaanderen moest ie ze in het Frans zeggen om beter verstaan te worden (1946: IX).

2.2.3. Rekonstrukties

1. Een eerste rekonstruktie kan nauwelijks problematisch zijn: binnen het Godewaarsvelds moet er een tijd geweest zijn waarin aan het woorddeel -lat een woord *lat beantwoordde.

2. Het is uiterst onwaarschijnlijk dat één enkele plaats (een paar eeuwen lang) een woord gebruikt dat een unikum is. Bovendien getuigen minstens drie onafhankelijke personen van de aanwezigheid van lat in het Poperings van ± 1880 (Godewaarsvelde ligt in Frans-Vlaanderen, maar ook op 10 km van Poperinge). En ook hier is het verdwenen. Het lijkt dus zeker dat het vroeger op z'n minst in de hele Westhoek gebruikt is, voordat de tekstvorm dat het verdrong. Omdat die Westhoek in veel andere opzichten eveneens een reliktgebied is in West-Vlaanderen, lijkt het vanwege de sterke taaleenheid binnen die provincie waarschijnlijk dat die in z'n geheel lat (en -lat) in vroeger eeuwen als de normale vorm gesproken heeft.

Maar daarmee houden de waarschijnlijkheden voorlopig op. Ik zie geen enkele reden waarom lat en -lat vroeger ook Oostvlaams of Zeeuws⁵ geweest

5 Ghijsen zegt: ‘Ofl. kent de vorm nat: 'k Weet nie, hoe diep nat ze geplant motte’ (1974: 159). Maar Landheer vermeldt nat niet (1954).

[p. 66]

zouden moeten zijn.

3. Als lɑt in het Afrikaans de normale uitspraak is (zonder nadruk; vgl. noot 1), dan moet dat ook massaal in het 17e-eeuwse Hollands zo geweest zijn, misschien zelfs in beperkte mate in het Amsterdams van die tijd, en zeker in het 16e-eeuwse Amsterdams.

Dat het wvl en het holl. lat-gebied eenzelfde oorsprong gehad hebben, staat vast (ook al zou het Zeeuws ze nooit verbonden hebben): het gaat telkens om precies dezelfde groep voegwoorden, telkens zijn andere woorden met da- niet bij de varianten betrokken, en vooral ook: telkens valt het aanw. vn dat erbuiten.

3. Etymologie

Een woord dat in alle gewone Nederlandse woordenboeken ontbreekt, kan moeilijk in een etymologisch woordenboek staan. Maar in de Afrikaanse kunnen ze in beginsel wel voorkomen. Helaas heeft noch Boshoff (1936) noch Boshoff en Nienaber (1967) het.

Voorlopig blijft dit voegwoordraadsel dus onopgelost.

N.B. Inmiddels heb ik ook een Iepers lat ‘dat’ gevonden: ‘Lat hen 't héet. Dat hy het hebbe, laet hem het hebben.’ (Lambin 1837: 403). Er kan geen twijfel zijn: héet is pv, in tegenstelling tot de ow loopen in het voorbeeld er vlak boven: ‘Lat hen loopen. Laet hem weggaen’, waar lat pv is ‘laat’.

Bibliografie

Bo, L.L. de
	1873	Westvlaamsch Idioticon. Gent.
Boshoff, S.P.E.
	1936	Etimologiese Woordeboek van Afrikaans. Kaapstad, Bloemfontein en Pretoria.
Boshoff S.P.E. / G.S. Nienaber
	1967	Afrikaanse Etimologieë. Z.p.
Daan, Jo
	1971	G.A. Bredero's Kluchten. Culemborg.
Firmenich, Joh. Mt.
	1854	Germaniens Völkerstimmen. III. Berlin.
Ghijsen, Ha.C.M.
	1974^4	Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Den Haag

[p. 67]

HAT
	1985	F.F. Odendal e.a., Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Tweede uitgawe, vijfde druk. Doornfontein, Johannesburg.
Lambin, J.
	1837	‘Straettael van Ypre’. In Belgisch Museum 1. Gent.
Landheer, H.C.
	1954	Het dialect van Overflakkee. Assen.
Leopold, J.A. / L. Leopold
	1882	Van de Schelde tot de Weichsel. Eerste deel. Groningen.
le Roux, Thomas Hugo
	1910	Beschrijvende Klankleer van het Afrikaans. Leiden.
le Roux, T.H. / P. de Villiers Pienaar
	[1927]	Afrikaanse Fonetiek. Kaapstad en Johannesburg.
	1976^5	Uitspraakwoordeboek van Afrikaans. Pretoria.
Malherbe, G.H.
	1966	Die gebruik van ‘dat’ as verbindingswoord in Afrikaans. Skripsie ingelewer vir die graad van Magister in Afrikaans-Nederlands aan die Universiteit van Stellenbosch.
Mansvelt, N.
	1884^1	Proeve van een Kaapsch-Hollandsch Idioticon. Kaapstad. Pretoria 1971^2.
NW
	1985	M. de Villiers, J. Smuts, L.C. Eksteen en R. Gouws, Nasionale Woordeboek. Sesde uitgawe, Eerste druk. Goodwood, Kaap.
Paardekooper, P.C.
	1990	‘“Eenlettergrepige”, niet-ontleende Westvlaamse s-meervouden’. In Gramma 14, 1-21.
Pée, Willem
	1946	Dialektatlas van West- en Fransch-Vlaanderen. Antwerpen.
Smith, J.J.
	1962	Op ons taalakker. Pretoria.
Vercouillie
	1885	‘Spraakleer van het Westvlaamsch Dialect’. Onze Volkstaal, 2. 3-47.
WAT
	1956	Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Deel 2, Stellenbosch. Deel 3, Stellenbosch 1956.
Winkler, Johan
	1874	Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. 's-Gravenhage.