Taal en Tongval. Jaargang 41

[p. 22]

Het Antwerpse vokaalsysteem:
een synchronische en diachronische schets
Jan Nuyts

0. Inleiding¹

Het is wel geen overdrijving te stellen dat het (stads-) Antwerpse dialekt een zeer stiefmoederlijke behandeling heeft gekregen bij de dialektologen. Ondanks de historisch vrij belangrijke plaats ervan tussen de Zuidnederlandse, en meer specifiek Brabantse dialekten, is er, afgezien van het woordenboek voor het Antwerps van Cornelissen en Vervliet (dat bovendien niet eens het stads-Antwerps op zich, maar veeleer de Kempense èn Antwerpse dialekten vat), slechts één ruimere studie over een bepaald deelaspekt van het Antwerps bekend, nl. Smouts ‘Het Antwerpsch dialect’. Dit werk, dat beoogt een overzicht te zijn van de foniek en bovendien de evolutie van de klanken door de 17de en 18de eeuw heen tracht te schetsen, dateert echter nog van 1905 en is in vele opzichten achterhaald. Recent werk specifiek gewijd aan de systematische behandeling van (aspekten van) het huidige Antwerps of de algemene historische ontwikkeling ervan is klaarblijkelijk niet voor handen (het komt sporadisch wel aan bod samen met andere dialekten b.v. bij de bespreking van ontwikkelingen in het Brabants in het algemeen - cf. b.v. Keymeulen en Taeldeman (1985)).

Het is mijn bedoeling met dit artikel een stukje van die leemte op te vullen. In de eerste plaats wil ik een beschrijving geven van enkele aspekten van de foniek van het huidige Antwerps, nl. een inventarisatie en distributie van de vokalen. Het konsonantensysteem blijft hier buiten beschouwing - dat is ook veel minder interessant dan het vokaalsysteem omdat het, i.t.t. dit laatste, slechts weinig afwijkt van het AN. In de tweede plaats wil ik proberen de historische groei van dit vokaalsysteem na te gaan. Daartoe worden eerst Smouts analyse en de resultaten van een klein prospektief veldonderzoekje onder de loep genomen; en vervolgens wordt een set van regels gepresenteerd dat de evolutie van het vokaalsysteem vanaf het Westgermaans tot heden kan vatten, gebaseerd op de evolutieschets van de Vlaamse en Brabantse dialekten in het algemeen door Taeldeman (1978), en aangevuld met de gegevens

1 Met dank aan G. De Schutter en J. Taeldeman voor kommentaar bij eerdere versies van deze paper, en voor hun hulp en suggesties bij de diachronische aspekten (wat niet betekent dat ik de suggesties altijd gevolgd heb).

[p. 23]

van Smout en het veldonderzoekje. Dit artikel is, wat betreft de distributie en de historische ontwikkeling van de Antwerpse vokalen, enkel wegverkennend, en wil zeker geen aanspraak maken op volledigheid. Daartoe is veel grondiger onderzoek vereist.

I.v.m. de afgrenzing van het in deze studie beschreven Antwerps nog het volgende. Er is vrij grote dialektische variatie ook binnen de grenzen van de huidige stad Antwerpen. In deze studie beperk ik mij tot de variant die in de stadskern gesproken wordt, i.e. binnen het gebied min of meer afgegrensd door de leien (de ‘boulevard’ zoals de Sinjoor ze noemt) en de wijken daar onmiddellijk aan palend, de variant waarvan ik mezelf als moedertaalspreker kan beschouwen. Binnen die zone kan men in feite nog onderscheiden tussen voornamelijk sociolinguïstisch bepaalde varianten, nl. wat men zou kunnen noemen ‘plat’ en ‘geschaafd’ Antwerps met een kontinuum van tussenvormen. Het onderscheid daartussen lijkt evenwel uitsluitend van fonetische aard te zijn (het drukt zich vooral uit in een gerektere en openere uitspraak van de lange vokalen en diftongen in de ‘platte’ varianten), en in deze hoofdzakelijk fonologische studie zal ik er dan ook niet systematisch op in gaan.

1. Een synchronische schets van het vokaalsysteem

1.1. Inventarisatie en beschrijving

In het huidige Antwerps kunnen volgende vokalen onderscheiden worden²:

i	stipt	ɪ:	gier	i^ə	beest
y	durf	y˕:	vuur	e^ə	kaas
u	boek	u˕:	voet	æ^ə	geit
e	spel	ɛ:	beek	ɔ^ə	vuil
œ	kort	œ:	beurt	u^ə	boot
ʊ	stop	o˕:	stoof
a	kat	ɔ:	baan
		ɑ:	mouw	ɔ^u	zout
		æ:	Antwerpen

Naast deze vokalen kent het Antwerps ook nog de [ə] (b.v. arm: [ærəm], wij (in onbeklemtoonde positie): [wə]), maar er zijn argumenten om aan te nemen

2 Bij enkele van de klanken is getracht via diakritische tekens tot een iets nauwkeurigere fonische bepaling te komen: bij die klanken bestaat er geen standaard fonetisch teken dat voldoende dicht de prototypische uitspraak benadert. Daar mijn verdere beschrijving vooral het fonologische niveau beoogt zal ik deze diakritische tekens voortaan weglaten.

[p. 24]

dat die klank een overgangs- en reduktieklank zonder foneemstatus is, net zoals in het AN (voor argumenten m.b.t. het AN, die overdraagbaar zijn op het Antwerps, zie De Schutter (1978)).³ Ik laat hem hier verder buiten beschouwing. Later zal nog blijken dat ook de [æ:] en de [ɑ:] geen duidelijke foneemstatus hebben: het zijn veeleer (gedeeltelijk) kombinatorische varianten van resp. /a/ en /ɔ^u/.

Gesystematizeerd in een vokaalvierhoek levert dit dan volgend beeld op:

korte vokalen			lange vokalen			centrerende diftongen
i	y	u	ɪ:	y:	u:	i^ə	u^ə
e	œ	ʊ	ɛ:	œ:	o:	e^ə
	a		(æ:)	(ɑ:)	ɔ:	æ^ə	ɔ^ə

Verder blijft dus de geïsoleerde niet-centrerende diftong /ɔ^u/. De systemen van lange en korte vokalen blijken zeer evenwichtig te zijn. (Bij de korte vokalen dient overigens opgemerkt dat er nogal wat allofonische variatie bestaat: voor de /ʊ/ naar beneden toe, en voor de /a/ naar voren toe.) De diftongen daarentegen vormen een nogal wankel systeem. In het licht van de theorieën van Martinet (1955) i.v.m. de rol van interne systeemdwang als (mede)bepalende faktor van fonische ontwikkeling in taal, suggereert dit stabiliteit voor de monoftongen, maar labiliteit voor de diftongen. D.w.z., het is niet onwaarschijnlijk dat het systeem van de diftongen in het Antwerps in evolutie is. Cf. sektie 2.

Een beschrijving van deze vokalen in termen van distinktieve kenmerken ziet er als volgt uit.⁴

3 Het gebruik van de [ə] als svarabhaktivokaal in klusters is in het Antwerps veel frekwenter dan in het AN. In het AN bestaat de neiging daartoe in feite alleen als geen van beide konsonanten een obstruent is. In het Antwerps daarentegen bestaat de neiging alleen niet als de obstruent en de andere konsonant een zelfde artikulatieplaats hebben, of als ze allebei gespannen (stemloos) zijn. Zo worden b.v. elk of hulp in het AN zonder, in het Antwerps met een svarabhaktivokaal uitgesproken.

4 In deze matriks zijn ook de (waarschijnlijk) niet-fonemen [æ:] en [ɑ:] opgenomen, hoewel ze hier in feite niet thuishoren (beide fonen moeten op een systematisch-fonetisch niveau geïntroduceerd worden via regels; daarop ga ik hier niet verder in). Dat is omwille van de rol die zij spelen in de evolutie van het Antwerps - hun karakterisering t.o.v. de andere Antwerpse fonen (met foneemstatus) is van belang voor de besprekingen in sektie 2.
In deze matriks zijn de kenmerken die de vokalen van de konsonanten onderscheiden weggelaten. Daarvoor zie Nuyts (1983). Voor het Antwerps gelden daarbij dezelfde kenmerken als voor het AN.

[p. 25]

Deze fonologische matriks is opgesteld volgens het systeem voorgesteld in Nuyts (1983) - zie aldaar voor de principes die er aan ten grondslag liggen, voor een karakterisering van de distinktieve kenmerken, en voor de interpretatie van de specifikaties. Volgende aanvullende opmerkingen zijn van belang.

(i)

In dit systeem is het feature-paar lang/kort ingevoerd i.p.v. het paar gespannen/ongespannen dat in Nuyts (1983) voor het AN wordt gehanteerd. Het is moeilijk dit nieuwe paar duidelijk te definiëren gegeven de afwezigheid van een eenduidige fonetische bepaling ervan. In ieder geval is deze bepaling relatief: een klank is lang/kort relatief t.o.v. een andere klank in dezelfde taal. Van een universele bepaling van precieze waarden voor korte en lange vokalen kan er geen sprake zijn. Hoe dan ook, dit feature-paar is zeker in het Antwerps op puur intuïtieve gronden zeer gemakkelijk te specificeren voor de verschillende klanken, en die intuïtieve prominentie is ook de belangrijkste reden voor het gebruik van dit kenmerken-paar i.p.v. het paar gespannen/ongespannen.

(ii)

De zogenaamde ‘centrerende’ diftongen in het Antwerps zijn als [-homogeen/-heterogeen] gekarakteriseerd vanwege het zeer specifieke karakter van deze klanken. Zij zijn in geen geval homogeen volgens de definitie van dat kenmerk, maar zij zijn ook niet echt heterogeen, in dat opzicht dat de artikulatorische verandering die optreedt tijdens de produktie ervan niet echt een overgang naar een andere duidelijk karakteriseerbare en eventueel sterk verschillende artikulatiestand betekent (zoals dat wel het geval is bij de diftongen in het AN, of bij de /ɔ^u/ in het Antwerps), maar veeleer een

[p. 26]

soort van geleidelijke neutralisatie van de klank impliceert, waarbij de juiste richting van die neutralisatie bovendien zeer sterk bepaald is door de fonetische omgeving. Het verschil in bepaling van homogeen/heterogeen voor deze centrerende diftongen t.o.v. de /ɔ^u/ heeft uiteraard, konform de bepalingen in Nuyts (1983), invloed op de interpretatie van de specifikaties van deze klanken in de kenmerken-paren lager in de hiërarchie. De specifikatie [-voor/+achter] b.v. betekent aldus iets heel anders voor de /ɔ^ə/ en de /ʊ^ə/ dan voor de /ɔ^u/. Op de uitwerking van die verschillen, en hoe ze bepaald en geïnterpreteerd worden door de fonetische regels, kan ik hier niet ingaan.

1.2. Distributie

De volgende opsomming van distributiebeperkingen op Antwerpse vokalen is enkel geldig voor monomorfematische woorden. Enkele aspekten van de invloed van morfeemsamenvoeging op de vokaalkwaliteit komen ter sprake in 1.3. Er wordt telkens eerst een set van algemene regelmatigheden gegeven, en individuele uitzonderingen worden behandeld bij de individuele vokalen⁵.

5 Er zijn nogal wat uitzonderingen op de distributiebeperkingen van de Antwerpse vokalen in het algemeen, in leenwoorden uit het AN of uit vreemde talen die aan het Antwerpse klankpatroon aangepast werden (vaak gaat het daarbij om zeer recente ontleningen of om vakterminologische ontleningen). Dergelijke gevallen worden hier niet systematisch onderzocht. Overigens pretendeer ik ook geen ekshaustiviteit voor de individuele uitzonderingen die besproken worden.

1.2.1. Korte vokalen

Voor de korte vokalen gelden volgende algemene beperkingen:

(1)	Korte vokalen komen nooit voor in auslaut.
(2)	Korte vokalen verschijnen nooit voor /w/.
(3)	Korte [+voor]-vokalen verschijnen nooit voor /j/.
(4)	Korte vokalen, behalve /œ/, verschijnen nooit voor ongedekte /r/.^6

Er zijn nogal wat schijnbare uitzonderingen op regel (1), bij woorden uit gesloten klassen. Zo b.v. bij met: [me], naar: [nʊ], dat: [da], wat: [wa], niet: [ni]. Het gaat hierbij echter om oppervlakkige (fonetische) deletie van de eindkonsonant in bepaalde omgevingen (nl. als het volgende morfeem begint met een konsonant), zoals blijkt uit het feit dat hij wel opduikt in omgevingen die niet voldoen aan de deletievoorwaarden, en/of zijn invloed doet gevoelen in andere fonologische/fonetische processen: met de trein: [metəntræ^ən],

6 Met gedekte/ongedekte konsonant bedoel ik een konsonant wel/niet gevolgd door een tweede en eventueel derde konsonant. Het doet daarbij niet ter zake of het kluster fonetisch een svarabhaktivokaal krijgt of niet.

[p. 27]

naar huis: [nʊrɔ^əs], dat is wat anders: [dadiswadæ:ndərs], wat dan: [watan], dat heb ik niet gedaan: [dademəkikniᚷədɔ:n]. Fonologisch moeten we dus wel degelijk de aanwezigheid van /t/ resp. /r/ aan het morfeemeinde veronderstellen (dit type van fenomeen is in de literatuur in het algemeen uiteraard al vaker opgemerkt: cf. b.v. Goyvaerts (1980), Taeldeman (1982)). Nog schijnbare uitzonderingen op regel (1) vinden we bij de voornaamwoorden gij: [γa], hij: [a], zij: [za], wij: [wa], je, jou, jouw / u, uw: [u] (b.v. in hou je vast: [ɔ^uduvast], je vader: [uvɔ:dr], ik zie je: [iksɪ:nu]), en in het partikel nu: [na]. Deze vormen komen echter enkel voor in onbeklemtoonde posities, en zijn m.a.w. fonetische redukties van de fonemen, die in beklemtoonde posities wel degelijk verschijnen: resp. [γæ^ə], [æ^ə], [zæ^ə], [wæ^ə], [ɑ:] of [y:], [næ:]. Er zijn ook een aantal speciale gevallen waarvoor regel (1) effektief niet opgaat, nl. enerzijds een aantal leenwoorden (b.v. villa: [vila], spaghetti: [spaγeti], ragout: [raγu]), en anderzijds nogal wat gevallen uit de wel zeer aparte woordklasse van de interjekties (b.v. [e], [ʊ], [are], [ne], [vala], [ɛ:la]).

Behalve regels (1-4) gelden o.m. volgende individuele beperkingen en uitzonderingen:

(a)	Bij de /i/ zijn er schijnbare uitzonderingen op regel (3), b.v. in viool: [vijo:l] of riool: [rijo:l]. De [j] is hier evenwel geen foneem, maar enkel een overgangsklank.
(b)	Bij de /y/ zijn er schijnbare uitzonderingen op regel (2), met woorden zoals juweel: [ʒywi^əl], truweel: [trywi^əl]. Ook hier is de [w] evenwel geen foneem, maar wel een overgangsklank.
(c)	Bij de /u/ is er een schijnbare inbreuk op regel (2) bij het bezittelijke voornaamwoord jouw/uw: [uwə] (b.v. je jas: [uwəfrak]). Het gaat hier echter weer om een fonetische reduktie in onbeklemtoonde positie, van [y:wə]^7 of [ɑ:wə]. Verder kent de /u/ een aantal idiosynkratische beperkingen. Hij lijkt niet op te treden voor gedekte /p, b, k, f, v/ (behalve dan in de interjektie hops of hopsa: [ups], [upsa]). En hij verschijnt niet voor [n], maar dat is waarschijnlijk weer een fonetische kwestie: de /n/ is geassimileerd tot [ŋ] onder invloed van de artikulatieplaats van [u].
(d)	De /e/ levert één uitzondering op regel (4): weer (opnieuw): [wer]. Het gaat hierbij vanuit synchroon standpunt zeker niet om een reduktiefenomeen.

7 Dit is waarschijnlijk geen oorspronkelijke Antwerpse vorm, maar een relatief recente ontlening aan het AN. Niettemin kan men wel stellen dat hij inmiddels stevig verankerd is in het Antwerps: een onbekende of sociaal hoger geplaatste aanspreken met [ɑ:] of [ɑ:wə] wordt op zijn minst als ongepast ervaren.

[p. 28]

(e)	De /œ/ wijkt systematisch af van regel (4) (b.v. lor: [lœr], knor: [knœr]), en vertoont verder een heel aantal idiosynkratische beperkingen die nauwelijks systematiseerbaar zijn. Die toestand reflekteert het feit dat het hier (om historische redenen - cf.2.3 (viii)) om een marginale klank gaat.
(f)	De /ʊ/ heeft een schijnbare uitzondering op regel (4) in woorden zoals maar: [mʊr], daar: [dʊr]. Dit zijn echter andermaal fonetische redukties in onbeklemtoonde positie, van [mɔ:r], [dɔ:r]. Historisch misschien ook als een fonetische reduktie in onbeklemtoonde positie verklaarbaar, maar synchroon wel als een uitzondering te beschouwen is naar: [nʊr].
(g)	De /a/ vertoont een afwijking op regel (2) in awel: [awel]. Maar waarschijnlijk is dit onderliggend een bimorfematische vorm, waarbij de [a] bovendien een verkorting is van de interjektie [ɔ:] of [ɑ:]. Verder treedt de /a/ schijnbaar niet op voor gedekte nasalen, tenzij de nasaal gedekt is door een dubbele konsonant. Dit is echter het resultaat van fonetische verlenging van de /a/ tot [æ:] in omgeving -nasaalC, verlenging die niet optreedt in omgeving - nasaalCC: cf. b.v. tank: [tæ:ŋk], mv. (en dus bimorfematisch) tanks: [taŋks]. Mogelijkerwijze zijn er enkele uitzonderingen op regel (4) in woorden zoals ver: [væ:r] en kar: [kæ:r], waarin de lange vokaal een fonetische verlenging voor /r/ kan zijn van de fonologische /a/. Hierover, zie 1.2.2 (h).

1.2.2. Lange vokalen

Voor de lange vokalen gelden volgende algemene beperkingen:

(5)	Lange vokalen verschijnen nooit voor een konsonantkluster dat niet voldoet aan de voorwaarden voor de (fonetische) introduktie van de [ə] (cf. noot 3), tenzij de eerste konsonant van het kluster een /r/ is.
(6)	Lange vokalen verschijnen nooit voor /w/. (Vgl. regel (2).)
(7)	Lange vokalen, behalve /ɛ:/ en /ɔ:/, verschijnen nooit voor /j/. (Vgl. regel (3).)
(8)	Lange vokalen verschijnen nooit voor /ŋ/.

Verder gelden volgende meer specifieke uitzonderingen en beperkingen:

(a)	Voor de /ɪ:/ geldt regel (5) ook als de eerste C van het kluster een /r/ is.
(b)	De /y:/ is historisch gezien een zeer marginale klank, ontstaan uit Oudgermaans /e^u/ met umlautsfaktor, of uit /u:/, maar telkens (afgezien van individuele uitzonderingen) enkel voor /r/, die als storende faktor heeft gewerkt in de normale ontwikkeling van het hele klankpatroon. De distributie is dan ook nauwelijks te systematiseren. Zo gaat hij b.v. ook

[p. 29]

	systematisch in tegen regel (6) (b.v. duw: [dy:w], schuw: [sχy:w]).
(c)	Bij de /u:/ geldt regel (5) ook in geval de eerste C van het kluster een /r/ is.
(d)	De /ɛ:/ wijkt systematisch af van regel (7) (b.v. verleden: [vərlɛ:jə], beneden: [bənɛ: jə], nee: [nɛ:jə]). Verder is regel (5) ook van kracht voor deze klank als de eerste C van het volgende kluster een /r/ is.
(e)	De /œ:/ is volledig konform (5-8).
(f)	De /o:/ heeft zo te zien als (waarschijnlijk toevallig) aanvullend distributiekenmerk dat hij niet voor nasalen optreedt.
(g)	De /ɔ:/ wijkt systematisch af van regel (7) (b.v. gaai: [γɔ:j], kade: [kɔ: j]). Met maagd: [mɔ:χt] is er ook een uitzondering op regel (5), maar waarschijnlijk gaat het hierbij om een vrij recent leenwoord uit het AN.
(h)	De [æ:] is een vokaal met een zeer beperkt voorkomen, en zoals al gesuggereerd in 1.1 is dit waarschijnlijk een kombinatorische variant van de /a/. Hij komt inderdaad in de eerste plaats voor gedekte nasalen voor (en is dus niet konform regels (5) en (8)), precies de plaats waar (tegen de verwachtingen in) fonetisch geen [a] opduikt (cf. 1.2.1 (g)). En hij verschijnt voor gedekte /r/, maar weer komplementair t.o.v. de [a]: deze laatste verschijnt enkel in fonetische omgeving -[r]C, de [æ:] enkel in fonetische omgeving -[rə]C (vgl. markt: [mart], kerk: [kæ:rək]) (i.v.m. [ə]-insertie, zie noot 3). Er is hierbij evenwel minstens één uitzondering, die bovendien nog een minimaal paar tussen [a] en [æ:] oplevert: hart: [art], hard en erwt (beide): [æ:rt]. Er zijn nog andere aanwijzingen dat de [æ:] toch ook niet voor 100% als een kombinatorische variant van de [a] kan beschouwd worden: hij komt nl. ook in omgevingen voor waar we het foneem /a/ nooit verwachten volgens regels (1-4). Zo treedt hij op in auslaut (in ma: [mæ:], pa: [pæ:], nu: [næ:]), en voor ongedekte /r/ (b.v. in ver: [væ:r], kar: [kæ:r]). Ma en pa zijn natuurlijk ontleningen aan het Frans, en misschien is nu een fonetische differentiatie om te sterke gelijkluidendheid te vermijden, specifiek met na: [nɔ:]. En in principe zouden de vormen voor ongedekte /r/ natuurlijk wel degelijk fonetische verlengingen van de /a/ (geweest) kunnen zijn, waarbij die /a/ dan als uitzondering op regel (4) zou moeten gelden. Als het zo is, dan is de vraag of hierbij nog steeds fonologisch /a/ moet verondersteld worden, dan wel of de [æ:] hier al gefonemiseerd is (in dat geval is ook de /a/ nu konform regel (4)). En tenslotte zijn er nog enkele geïsoleerde gevallen waarin de [æ:] voorkomt, zoals in gas: [γæ:s] en braaf: [bræ:f], maar dat zijn waar-

[p. 30]

	schijnlijk allemaal ontleningen aan het Frans. Kortom, de [æ:] is ongetwijfeld gedeeltelijk een kombinatorische variant van de /a/ geweest, en er zijn verder een aantal aparte ‘verrijkingen’ geweest. Of hij nu nog als fonetische variant aangezien moet worden, dan wel of hij foneemstatus moet krijgen, is niet met absolute stelligheid te beslissen.
(i)	De [ɑ:] tenslotte komt slechts in twee omgevingen voor, en daarin alterneert hij min of meer vrij met de [ɔ^u]: nl. in auslaut (b.v. blauw: [blɑ:], lauw: [lɑ:]), en voor [w] (b.v. ouders: [ɑ:wərs], schouder: [sχɑ:wər]) (daarmee wijkt hij dus af van regel (6)). Op deze klank kom ik terug in 2.2.

1.2.3. Diftongen

Voor de ‘centrerende’ diftongen gelden volgende algemene regels:

(9)	Centrerende diftongen verschijnen nooit voor een konsonantkluster dat niet voldoet aan de voorwaarden voor de fonetische introduktie van een [ə], tenzij de eerste konsonant van het kluster een /r/ is (maar zie regel (13)), of het kluster /st/ is. (Vgl. regel (5).)
(10)	Centrerende diftongen, behalve /i^ə/, treden nooit op voor /w/. (Vgl. regels (2) en (6).)
(11)	Centrerende diftongen komen nooit voor /j/ voor. (Vgl. regels (3) en (7).)
(12)	Centrerende diftongen komen nooit voor /ŋ/ voor. (Vgl. regel (8).)
(13)	Centrerende [+laag]-diftongen komen nooit voor /r/ voor.

Verder gelden volgende specifieke uitzonderingen en beperkingen:

(a)	De /i^ə/ is de enige systematische uitzondering op regel (10), met woorden zoals leeuw: [li^əw], geeuw: [γi^əw]. Verder zijn er uitzonderingen op regel (9) (b.v. eelt: [i^əlt]).
(b)	De /u^ə/ is volledig konform (9-13). Een woord zoals woonst:[wu^ənst] is slechts schijnbaar een uitzondering op regel (9): het gaat hierbij om een bimorfematische vorm.
(c)	De /e^ə/ heeft een zeer beperkte distributie. Behalve beperkingen (9-13) komt deze klank zo te zien (waarschijnlijk puur toevallig) ook niet voor /st/ voor; hij treedt niet op voor /p, b, k/; en hij komt niet in auslaut voor. Zijn overige optreden voor obstruenten is slechts sporadisch: voor /s/ b.v. alleen in kaas: [ke^əs]. En vaak is er vrije variatie met de [ɛ:], b.v. in veeg: [ve^əχ] of [vɛ:χ], meel: [me^əl] of [mɛ:l]. Nochtans is de /e^ə/ zeker geen variant van de /ɛ:/, want er zijn heel wat minimale paren tussen beide (b.v. scheel: (deksel) [sχɛ:l] - (ooggebrek of minachtende bena-

[p. 31]

	ming van vrouw) [sχe^əl], weer: (weersgesteldheid) [wɛ:r] - (1ste pers. enkelv. van weren) [we^ər]. Op deze klank kom ik terug in 2.2.
(d)	De /ɔ^ə/ komt, in het verlengde van regel (9), ook niet voor /st/ voor. Hij kent wel een uitzondering op deze regel met schuins: [sχɔ^əns], maar waarschijnlijk gaat het hierbij weer om een (oorspronkelijke) afleiding van [sχɔ^ən], dat ook nog voorkomt.
(e)	De /æ^ə/ is volledig konform regels (9-13).

Tenslotte is er nog de geïsoleerde /ɔ^u/. Zijn optreden is uiterst beperkt. Hij komt alleen voor in de omgevingen gevolgd door de ongedekte dentalen /t, d, s, z/ (b.v. kous: [kɔ^us], koud: [kɔ^ut], blauw: [blɔ^ut]) of door /w/ (b.v. ouder: [ɔ^uwər], schouder: [sχɔ^uwər]). Hij komt niet voor in auslaut, of in andere omgevingen in inlaut. In al zijn optredens is er minstens één alternatieve uitspraak. Hierop kom ik terug onder 2.

1.3. Enkele verdere beschouwingen bij de distributie

Opvallend is dat, weinige uitzonderingen niet te na gesproken, geen lange vokalen (monoftongen èn diftongen) voor konsonantklusters opduiken die niet voldoen aan de kondities voor de introduktie van een svarabhaktivokaal. De enige systematische uitzondering daarop vormen dergelijke klusters beginnend met /r/, waarvoor wel lange vokalen optreden, zij het ook niet allemaal. Daarmee zijn meteen twee typische fenomenen in de Antwerpse foniek aangeduid, nl. de verkortingsfaktor van deze konsonantklusters, en de eigenzinnige rol van de kontekst -/r/C in de distributie. De uitzonderlijke positie van de /r/ geldt echter zeker niet alleen in het Antwerps: heel algemeen in het Nederlands, èn daarbuiten, blijkt de /r/ zeer vaak een regelverstorende werking te hebben (gehad) (cf. Schönfeld 1970).

Het niet voorkomen van lange vokalen voor de meerderheid van de konsonantklusters zonder (fonetische) [ə] is waarschijnlijk te verklaren door de veronderstelling dat in het Antwerps op een bepaald moment een ruime vokaalverkorting heeft plaatsgegrepen (en een begeleidende monoftongering van de diftongen) voor nagenoeg al die konsonantklusters in nagenoeg alle omgevingen. (Over het principe van die vokaalverkorting en de diachronie ervan in het Brabants in het algemeen, zie Keymeulen en Taeldeman (1985).) De werking van dat principe van vokaalverkorting is ook nu nog duidelijk merkbaar in geval van morfeemkombinatie. Zo b.v. bij verkleinwoorden, trappen van vergelijking, enz. B.v. kroeg: [kru:χ] -kroegje: [kruχskə], duif: [dɔ^əf] - duifje: [dœfkə], klein, kleiner, kleinst: [klæ^ən], [kleŋdər], [kleŋst]. Bij de verkleinwoorden werkt de verkortingsregel trouwens ook in omgevingen die niet blijken te voldoen in monomorfematische gevallen, b.v. voor-[rə]C: b.v.

[p. 32]

moor: [mu^ər] -moortje: [murəkə], stier: [stɪ:r] -stiertje: [stirəkə]. Bovendien worden de gevallen zonder verkorting voor klusters met initiële /r/ en zonder fonetische [ə] in monomorfematische vormen, toch verkort in geval van morfeemkombinatie resulterend in langere klusters: vgl. baard: [bɔ:rt] - baardje: [bʊrtʃə], poort: [pu^ərt] - poortje: [purtʃə].⁸ Deze regel geldt evenwel niet voor de enkele gevallen zonder verkorting voor /st/ (cf. regel (8)): beest: [bi^əst] - beestje: [bi^əʃə], lijst: [læ^əst] - lijstje: [læ^əʃə]. (Wat toch op een speciale status voor deze gevallen wijst.) Maar dat verkleinwoorden zich apart gedragen is algemeen bekend.

Ook in vervoegde werkwoordsvormen treedt de verkortingsregel in werking, b.v. in de presensvormen 2de en 3de persoon enkelvoud: (ik) geef: [γɛ:f] - (jij, hij) geeft: [γeft], (ik) fluit: [flɔ^ət] - (jij, hij) fluit: [flœt]. Ook in het voltooid deelwoord komt verkorting voor: rapen: [rɔ:pə] -geraapt: [γərʊpt].

Er zijn evenwel toch ook weer een heel aantal uitzonderingen op deze intermorfematische verkortingsregel: b.v. kool (groente): [ku^əl] - kooltje: [ku^əltʃə], grijs, grijzer, grijst: [γræ^əs], [γræ^əzər], [γræ^əst], (ik) beef: [bɛ:f] - (jij, hij) beeft: [bɛ:ft], (ik) wijs: [wæ^əs] - (jij, hij) wijst: [wæ^əst]. Bij de vervoeging van werkwoorden werkt de verkortingsregel systematisch niet bij stammen op (hoe kon het ook anders) -/r/ (cf. (ik) huur: [y:r] - (jij, hij) huurt: [y:rt]). Maar ook met stammen op andere (weliswaar allemaal ongespannen) konsonanten zijn er zeer veel uitzonderingen, naast bovenstaande voorbeelden b.v. ook bij lezen, neuzen, blozen, malen, helen, bedriegen, enz.

In ieder geval is het duidelijk dat het principe van vokaalverkorting voor klusters zeer frekwent van toepassing is in het Antwerps, en op die basis is het mogelijk een heel veld van distributionele beperkingen op de Antwerpse vokalen te verklaren.

8 De [æ:] gedraagt zich apart in dit verband: vgl. kerk: [kæ:rək] - kerkje: [kæ:rəkskə] en kar: [kæ:r] - karretje: [karəkə]. Het eerste geval volgt de versterkte verkortingsregel blijkbaar niet, wat de stelling uit 1.2.2 (h) dat het hier om een (lange) kombinatorische variant van de korte /a/ gaat onderschrijft. Het tweede geval gedraagt zich blijkbaar wel konform de (versterkte) verkortingsregel, wat de hypothese uit 1.2.2 (h) dat ook hier de [æ:] een kombinatorische variant van de /a/ is dan misschien weer in vraag stelt.

2. De evolutie van het Antwerpse vokaalsysteem

2.1. Het Antwerpse vokaalsysteem omstreeks de eeuwwisseling

Smout (1905) biedt een schets van het Antwerps van het einde van vorige eeuw. Met die uiteenzetting is echter de nodige voorzichtigheid geboden, zoals ook Y. Stoops opmerkt in haar inleiding tot de heruitgave ervan. Uiteraard was de linguïstische theorie in die tijd heel wat onvolwassener, zodat heel

[p. 33]

wat observaties en verklaringen op zijn minst erg ruw en onnauwkeurig zijn (het feit dat het principe van distinktieve kenmerken toen nog niet bekend was was een ernstige handikap voor Smout en alle andere dialektologen toen). Ook het transkriptiesysteem was veel minder verfijnd, zodat het vaak moeilijk was de precieze kwaliteit van de klanken weer tegeven. Maar Smout blijkt vaak ook zeer ongenuanceerd tewerk te zijn gegaan. Zo merkt Stoops b.v. terecht op dat het te betwijfelen valt of Smouts î (in diens notatiewijze) inderdaad een lange monoftongische klinker was: uit spellingsvoorbeelden bij Huygens, Conscience, Sleeckx en anderen blijkt dat die klank waarschijnlijk al veel vroeger diftongisch was geworden (cf. ook 2.2, 2.3). (Stoops geeft een uitvoerige beschouwing van meerdere dergelijke ‘slordigheden’ bij Smout.) Maar uiteraard zijn we voor een groot stuk overgeleverd aan deze slordigheden: Smouts uitspraken zijn niet meer kontroleerbaar, en er zijn geen alternatieve studies die ter toetsing gekonsulteerd kunnen worden. Deze wijsheid voor lief nemend, kan volgend overzicht van het Antwerpse vokaalsysteem toen, uit Smout gedestilleerd worden.

Smout bepaalt volgende korte klinkers⁹:

a	wijde middelachterklinker, Ndl. dag, lam; Ant. slag: <slah>
e	nauwe benedenvoorklinker; Ndl. bed; Ant. bed: <bet>
i	wijde bovenvoorklinker; Dts. Fisch, ich; Ant. vis: <vis>
o	half geronde nauwe middelachterklinker; Ndl. hond; Ant. hond: <oŋt>
ö	geronde wijde middelvoorklinker, umlaut van <o>; Dts. wölben; Ant. storm: <störəm>
u	geronde wijde bovenachterklinker; Eng. put; Ant. om: <um>, boek: <buk>
y	geronde wijde bovenklinker, umlaut van <u>; Dts. schützen; Ant. dun: <dyn>
i̡	neusklank van <a>; Ft. fin; Ant. Antwerpen: <i̡twârəpə>
ə	doffe klinker; Ndl. bomen, hoogte; Ant. bomen: <bûmə>

I.v.m. Smouts sjwa kunnen we dezelfde opmerking maken als voor die klank in het huidige Antwerps: hij hoeft geen foneemstatus te krijgen (cf. 1.1). En i.v.m. de <i̡> hoeft er geen twijfel te bestaan over het feit dat het hier om een kombinatorische variant van de <a> gaat, voor onderliggende nasaal (waarbij

9 Ik gebruik in het volgende telkens Smouts notatie, gevolgd door zijn omschrijving, een illustratie die hij geeft van een woord in het Nederlands of een vreemde taal met een klinker met volgens hem vergelijkbare uitspraak, en een Antwerps voorbeeld (ook weer in Smouts notatie). Om Smouts notatie van mijn eigen fonetische of fonologische transkripties te onderscheiden zal ik haar tussen punthaakjes (<...>) plaatsen. Noteer dat Smouts omschrijvingen op het systeem van H. Sweet berusten.

[p. 34]

die nasaal dan blijkbaar fonetisch geïntegreerd werd in de vokaal). Cf. Smout (1905: 25). Het was dus zeker geen foneem. Noteer dat deze variant nu [æ:] is. (Cf. de bespreking verderop van Smouts <â>.) De overige korte vokalen zijn zonder meer korreleerbaar met de huidige korte vokalen in het Antwerps. Behalve dan dat, als we Smouts aanduidingen i.v.m. de uitspraak mogen geloven, hun juiste fonetische kwaliteiten vroeger en nu niet altijd overeenkomen (dat geldt i.h.b. voor de <a> en de <e>). Het is de vraag in hoeverre dat geen onnauwkeurigheid van de kant van Smout is.

Smout onderscheidt volgende lange klinkers:

â	gerekte variant van <a>; Fr. âme; Ant. kerk: <kârək>
ā	wijde middelachterklinker; Ndl. vlaag, dagen; Ant. nu: <nā>, vrouw: <vrā>
ê	gerekte variant van <e>; geen ekwivalent gegeven; Ant. paard: <pêrt>
ē	nauwe middelvoorklinker; Ndl. leven; Ant. geven: <gēvə>
î	gerekte <i>; geen ekwivalent gegeven; Ant. steen: <stîn>
ɩ̄	nauwe bovenvoorklinker; Ndl. bier, Dts. Sie; Ant. hier: <ɩr>, niet: <nɩ̄t>
ô	gerekte <o>; Eng. taught, caught; Ant. water: <wôtər>
ō	geronde nauwe middelachterklinker; Fr. chose, Dts. Thron; Ant. open: <ōpə>
ȫ	geronde nauwe middelvoorklinker, umlaut van <ō>; Ndl. deur; Ant. deur: <d ȫr>
û	gerekte <u>; geen ekwivalent gegeven; Ant. schoon: <schûn>
ū	geronde nauwe bovenachterklinker; Ndl. boer, Dts. Du; Ant. moeder: <mūdər>
ȳ	geronde nauwe bovenvoorklinker, umlaut van <ū>; Fr. mur, Dts. führen; Ant. schuren: <schȳrə>
a̧	neusklank van <ā>; Fr. ancre; Ant. aambeeld: <a̧belt>

Bij de <â> gaat het ongetwijfeld om de huidige [æ:] voor -/r/C en in gas e.d. (cf. Smout 1905: 13). I.v.m. haar status kan dan ook verwezen worden naar 1.2. Noteer dat Smout twee verschillende klanken onderscheidt die (op zijn minst ten dele) kombinatorische varianten van de /a/ zijn, en die nu beide als [æ:] verschijnen, nl. deze <â>, en de (korte?) <i̡>. Andermaal een slordigheid van Smout? Uit Smouts (1905: 14, 26) bespreking blijkt ook dat de status van de <ā> toen vrijwel identiek is met die van de [ɑ:] nu. Ook daarvoor, zie 1.2; ik kom hierop terug in 2.2. Noteer overigens dat één voorbeeld dat Smout citeert, nu, niet zo direkt in deze reeks past, en nu ook als [næ:] uitgesproken wordt. Verandering of slordigheid? (Cf. echter ook mijn verklaring in dit ver-

[p. 35]

band in 1.2.2 (h).) Verder is Smouts <a̦> duidelijk niets anders dan een fonetische variant voor nasaal, van de /ɔ:/ nu (in Smouts notatie de <ô>). Het lijkt weinig waarschijnlijk dat hij in uitspraak iets te maken heeft met de [ɑ:] (Smouts <ā>), i.t.t. Smouts suggestie.

De <î>, <ê> en <û> zijn voor Smout gewone lange vokalen; nochtans komen ze vrijwel volledig overeen in optreden met de huidige /i^ə/, /e^ə/ en /u^ə/. De <ô> daarentegen, een klank die voor Smout blijkbaar gelijkaardig is met <î>, <ê> en <û>, is nu duidelijk de /ɔ:/, met een beetje goede wil (d.w.z. enige fonetische aanpassing) in uitspraak wel als een gerekte[ʊ] (Smouts <o>) te beschouwen (zoals Smout doet). Het dilemma is dan: is Smouts karakterisering korrekt? In dat geval zijn de <î>, <ê> en <û> sedertdien gediftongeerd. Zoals Stoops in haar inleiding tot de heruitgave van Smouts werk opmerkt zijn er echter redenen om aan te nemen dat Smouts karakterisering fout is (cf. boven), en dat dit ook toen al diftongen waren (en dus van een heel andere natuur dan de <ô>, tenzij die toen ook diftongisch was natuurlijk). In ieder geval is het verdacht dat Smout precies voor deze vokalen geen ekwivalente voorbeelden uit andere talen geeft: centrerende diftongen komen in de talen die Smout gebruikt inderdaad ook niet voor. En cf. tenslotte ook 2.3 (xiii).

De overige lange vokalen kunnen zonder meer gekorreleerd worden aan de huidige lange vokalen in het Antwerps. Noteer echter in een aantal gevallen toch weer een verschil tussen de huidige uitspraak en de uitspraak in de Nederlandse of andere ekwivalenten die Smout ter vergelijking aanhaalt. Zo b.v. bij de <ē> en de <ō>. Fonetische evolutie of slordigheid?

Tenslotte onderscheidt Smout vier diftongen:

ay	verbinding van <a> met <j>; Z-Dts. Stein; Ant. zijn: <zayn>, klein: <klayn>
oy	verbinding van <o> met gerekte <j>; Z-Dts. Beute, Eng. boy; Ant. huis: <oys>
uj	verbinding van <u> met <j>; korter dan Ndl. bloeien; Ant. bloeien: <blujə>
au	verbinding van <ā> met minimale <u>; geen ekwivalent gegeven; Ant. trouwt: <traut>

De <uj> is in feite een onechte diftong, die ook nu nog bestaat in het Antwerps, maar die niet als één foneem kan gelden. Het gaat hierbij veeleer om een vokaal gevolgd door /j/. De <au> is duidelijk identiek met de huidige /ɔ^u/ (cf. Smout 1905: 26). Behalve voor blauw: <blā> en <blaut>, maakt Smout echter geen melding van alternatieve uitspraken voor deze diftong, die nu wél be-

[p. 36]

staan. De <ay> en <oy> daarentegen zijn vokalen die nu duidelijk niet meer bestaan. Uit hun bespreking door Smout (1905: 25-26) blijkt dat ze, op individuele woorden na, overeenkomen in optreden met de huidige /æ^ə/ en /ɔ^ə/. De enige afwijking is dat Smout bij de <oy> ook systematisch die gevallen opsomt waar nu de onechte diftong /ɔ:/ + /j/ voorkomt. Het is maar de vraag of dit ook weer geen onnauwkeurigheid van de kant van Smout is: wellicht ging het hierbij ook in Smouts tijd om onechte diftongen, en het is waarschijnlijk dat er ook toen fonetisch duidelijke verschillen waren tussen deze klanken en de echte diftong <oy>, die nu dus tot /ɔ^ə/ geworden is.

Als we nu afzien van de fonetische nuances en van enkele zeer onwaarschijnlijke bepalingen van Smout (o.m. de stelling i.v.m. de monoftongische natuur van <î>, <ê> en <û>), dan krijgen we volgend foneemsysteem voor het Antwerps van rond de eeuwwisseling (nu ook gevat in de in sektie 1 gebruikte notatie):

korte vokalen			lange vokalen
i	y	u	ɪ:	y:	u:
e	œ	ʊ	ɛ:	œ:	o:
	a		(æ:)	(ɑ:)	ɔ:
centr. dift.			n. cent. dift.
i^ə		u^ə
e^ə
			a^i	ɔ^i	ɔ^ʊ

In vergelijking met het huidige systeem zijn de monoftongen fonologisch niet veranderd, maar de diftongen zijn wel degelijk aan het verschuiven geweest.

Overigens kunnen sedert de tijd van Smout wel een heel aantal wijzigingen genoteerd worden in de uitspraak van individuele woorden. Enkele van de meest opvallende zijn de volgende. In woorden als kleintje, bijltje, geitje, en het suffix -heid, was de vokaal [a], terwijl hij nu normaal [e] is (hoewel [klantʃə] en [γirəχat] b.v. nog wel te horen zijn). In lijst en ijken was de vokaal vroeger [i^ə], nu [æ^ə]. In woorden zoals vuur, besturen en duur was de vokaal vroeger [ɪ:], nu [y:]. In woorden zoals burger, turf, Turk, kurken lurken was de vokaal vroeger [œ], nu [y]. Enkel bij snurken vindt men af en toe nog wel eens de [œ]. In grimas, slim, gymnastiek, klimmen, timmeren en rimpel had men vroeger [y], nu [i] (enkel bij slim en gymnastiek treedt soms nog [y] op). En verder zijn er heel wat afzonderlijke woorden van uitspraak veranderd, o.m.: bezem: [besəm] → [bɛ:zəm]; tin: [ten] → [tin]; laars: [le^ərs] → [lɔ:rs]; gaaf: [γe^əf] → [γɔ:f]; meel: [me^əl] → [mɛ:l], [mi^əl]; diamant: [dɛ:jamãt] (?) → [dijamæ:nt]; ging/ving: [γuŋ]/[vuŋ] → [γiŋ]/[viŋ] (sporadisch hoort men hiervan ook nog de oudere vormen); niet: [nɪ:t] → [ni]; ijver: [ɪ:vər] → [æ^əvər]; vlijm: [vlɪ:m] → [vlæ^əm]; loten: [lʊtə] → [lo:tə]; maand: [mœ:ŋt] → [mœŋt]; Spaans: [spœ:ŋs] → [spɔ:ns] (de uitspraak van deze laatste twee woorden

[p. 37]

volgens Smout is echter alleen al op puur fonetische gronden zeer onwaarschijnlijk); buit: [by:t] → [bɔ^ət]; beuk: [by:k] → [bœ:k] (hoewel de oudere vorm soms nog te horen is). De grote meerderheid van deze veranderingen is verklaarbaar op basis van AN-invloeden.

2.2. Wijzigingen sedert Smout

Om verheldering te krijgen i.v.m. enkele veranderingen die opgetreden zijn in het Antwerps sedert Smout, en i.v.m. enkele veranderingen die nu gaande zijn, heb ik een klein en min of meer fragmentarisch onderzoekje gedaan naar de uitspraak van een aantal woorden met vokalen die tot de ‘probleemreeks’ behoren, enerzijds bij oudere mensen, die nog min of meer het Antwerps van de eerste helft van deze eeuw spreken (hoewel beïnvloeding van het moderne Antwerps uiteraard niet uit te sluiten is), en anderzijds bij jongere mensen die het moderne Antwerps spreken. Ik heb van elke leeftijdsklasse 6 informanten geraadpleegd. De leeftijd van de senioren lag tussen 58 en 76 jaar, die van de junioren tussen 15 en 24 jaar. Er werd geen rekening gehouden met sociolinguïstische variabelen, maar genoteerd mag worden dat alle informanten (zowel mannen als vrouwen) tot de lagere sociale klasse behoorden (hoewel bij de junioren wel een paar studenten zaten). Alle informanten voldeden aan de eis dat ze binnen de in de inleiding afgebakende zone in Antwerpen geboren zijn en er nu wonen en werken of schoollopen. De senioren mochten bovendien niet langer dan 5 jaar buiten deze zone verbleven hebben, de junioren mochten er in het geheel niet buiten gewoond hebben. Ouders en gezinsleden moesten ook allemaal Antwerpenaars zijn. Hun normale voertaal in het dagelijkse (gezins-)leven moest Antwerps zijn (geen AN dus!). De test werd afgenomen in een rustige omgeving onder vier ogen; de konversatie met de informant verliep volledig in het Antwerps. De onderzoekstechniek verschilde van woord tot woord: in het algemeen was het de bedoeling indien mogelijk invloeden van de schrijftaal te vermijden. Daarom werd voor één reeks van woorden (geel en blauw) een visuele stimulus gegeven (het aantonen van de kleur, met de vraag om die te benoemen). Voor een tweede reeks (meel, regen, ouders, zout, oud, lijster, lijst, beer, en snurken) werd een omschrijving als stimulus gegeven. Indien het antwoord een synoniem van het gezochte woord was werd om een alternatief gevraagd (wat in alle gevallen ook het gezochte woord opleverde). Tenslotte werd een aantal moeilijk volgens deze systemen karakteriseerbare woorden toch via het schriftbeeld aangebracht (turf, burger, beuk, en veeg (subst.)). Daarbij werd het plaatje met het woord erop evenwel slechts zeer kort getoond, en weggenomen alvorens de respons mocht gegeven worden.

[p. 38]

Dit leverde volgende resultaten op: (S = senioren; J = junioren; beide in absolute waarde)

woord	uitspraak	S	J
geel	γe^əl	6	6
beer	be^ər	6	6
veeg	ve^əχ	5	2
	vɛ:χ	1	4
regen	re^əγə	6	1
	rɛ:γə	-	5
meel	me^əl	1	-
	mɛ:l	5	3
	mi^əl	-	2
	mɪ:l	-	1
blauw	blɑ:	4	-
	blo˕:t	1	4
	blɔ^ut	1	-
	blɑ:t	-	2
ouders	ɑ:wərs	5	3
	ɔ^uwərs	1	3
oud	ɔ^ut	6	4
	o˕:t	-	2
zout	zɔ^ut	6	3
	zo˕:t	-	3
beuk	by:k	1	-
	bœ:k	5	6
burger	byrəγər	6	6
snurken	snœrəkə	6	4
	snyrəkə	-	2
turf	tœrəf	1	-
	tyrəf	5	6
lijster	lestər	1	1
	læ^əstər	5	5
lijst	li^əst	1^10	-
	læ^əst	5	6
veel	vœ:l	6	2
	vɛ:l	-^11	4

Geel, beer, veeg, meel en regen zijn allemaal gevallen waarvoor Smout de vokaal <ê> postuleert. Het is opvallend dat, behalve voor meel, de oudere generatie in veruit de meeste gevallen de uitspraak [e^ə] gebruikt (en zelfs bij meel is er nog één senior die deze vokaal kiest). Zeker geen argument dus om geloof te hechten aan Smouts karakterisering van deze vokaal als een monoftong (en waarschijnlijk geldt dan hetzelfde voor <î> en <û>, maar dat zou nader onderzocht moeten worden - vgl. overigens 2.3). Anderzijds valt ook op dat er bij de jongere generatie blijkbaar één en ander aan het verschuiven is bij deze diftong, wat op zich ook niet verbazingwekkend is gelet op de beperkte distributie ervan (cf. 1.2.3 (c)). Enkel in geel en beer heeft hij zich volledig gehandhaafd. In meel is hij zelfs bij de oudere generatie al zogoed als

10 Eigenlijk zijn er hier twee antwoorden: één informant gaf spontaan de twee aangeduide mogelijkheden, evenwel met voorkeur voor [læ^əst].

11 Eigenlijk was er ook hier één informant die spontaan beide mogelijkheden gaf, evenwel met voorkeur voor [vœ:l].

[p. 39]

verdwenen ten gunste van de [ɛ:], en bij de junioren is hij volledig verdwenen. Bij de junioren is hij ook sterk in het gedrang in regen en veeg, ook weer ten gunste van de [ɛ:]. Opmerkelijk is tenslotte dat bij meel ook andere (of verdere) tendensen lijken te bestaan. Waar dat heen leidt behoeft verder onderzoek.

Blauw, ouders, oud en zout hebben alle betrekking op de probleemdiftong /ɔ^u/. Bij de oudere generatie blijkt de uitspraak zogoed als konform te zijn aan Smouts beweringen: normaal [ɔ^u], behalve voor [w] waar hij [ɑ:] wordt (slechts bij één informant ging die regel niet op). Enkel blauw heeft alternatieve uitspraken, en ook dat was bij Smout al het geval. Er lijkt echter een verandering gaande te zijn bij de jongere generatie: bij oud, zout en blauw (d.w.z. als gevolgd door -/t/ of -/d/) is er een duidelijke tendens tot monoftongering, bij ouders is er echter juist een ontwikkeling in de richting van de diftong [ɔ^u]. Invloed van het AN? Of een toevalsfaktor (die in een onderzoekje van dit formaat natuurlijk zeer groot is)?¹² Er is in ieder geval een overweldigende tendens in de richting van de [o:] (of een minimaal opener variant ervan) (enkel bij blauw, dat overigens in alle gevallen een additie van [t] krijgt, is ook nog de [ɑ:] te vinden, maar allicht gaat het daarbij enkel om een overgangsvorm), en een samensmelting in de toekomst is niet uitgesloten.

Bij burger, snurken, en turf, drie woorden die bij Smout de vokaal [œ] krijgen, is er, ook al bij de oudere generatie, maar zeer sterk bij de jongere generatie, een tendens tot substitutie door de [y]. Dit is ongetwijfeld AN-invloed. Evenzeer AN-invloed lijkt de [æ^ə] in lijster en lijst (ten tijde van Smout nog [e] en [i^ə]), de [œ:] in beuk (ten tijde van Smout nog[y:]), en de [ɛ:] in veel (bij Smout nog [œ:]) (van de oudere vormen zijn er nog sporen bij de senioren, maar zelden nog bij de junioren).

Met dit onderzoekje zijn dus drie tendensen in het huidige Antwerps aangeduid: de neiging tot verdwijnen van de geïsoleerde /ɔ^u/; de wankele toestand van de /e^ə/; en de enorme invloed van het AN, die een serieuze bedreiging vormt voor het karakter van het Antwerps, en op langere termijn zou kunnen leiden tot een verdwijning ten gunste van een meer algemene ‘volkstaal’, een verschijnsel dat zich b.v. ook in Randstad Holland heeft voorgedaan. In ieder geval is er een veel uitgebreider onderzoek nodig, zowel in het aantal geteste woorden als in het aantal informanten, om de juiste karakteristieken van deze en eventuele andere evoluties in het hedendaagse Antwerps duidelijker op de voorgrond te brengen.

12 Men zou eventueel kunnen aannemen dat er in ouders ook een monoftong aanwezig is, gevolgd door /w/. De fonologische representatie zou dus /ʊwərs/ kunnen zijn. Dat zou dan impliceren dat het foneem /ɔ^u/ volledig aan het verdwijnen is, wat theoretisch misschien wel de meest plausibele stelling is (systeemdwang). Verder onderzoek is vereist.

[p. 40]

2.3. Een ontwikkelingsschets vanaf het Westgermaans

Het volgende overzicht berust vooral op de schets van de evolutie van de Vlaamse en Brabantse dialekten vanaf het Westgermaans tot de 18de eeuw, door Taeldeman (1978; zie ook Taeldeman 1985).¹³ Taeldeman gaat uit van volgend hypothetisch Westgermaans vokaalsysteem (in het volgende worden telkens achtereenvolgens de systemen van de korte en lange vokalen en van de centrerende en niet-centrerende diftongen gegeven):

i		u	|	i:		u:	|
e		o	|	e:		o:	|
	ɑ		|		ɑ:		|
			|
e^ə			|
			|	aⁱ		ɑ^u

Daarin kunnen we met Taeldeman achtereenvolgens volgende veranderingen veronderstellen:

(i) Monoftongering van de niet-centrerende diftongen /ɑⁱ/ en /ɑ^u/ tot resp. /æ:/ (gedeeltelijk) en /ɔ:/ (volledig).

13 De volgende regelbeschrijvingen zijn aangepast aan het featuresysteem gegeven in 1.1, en zijn bovendien soms uitgebreid of geëkspliciteerd, zo dat binnen het vokaalsysteem op elk ogenblik van de ontwikkeling een unieke karakterisering van de veranderende en/of resulterende vokalen gegeven is. Enkel de regels van toepassing op het Antwerps zijn opgenomen, en hier en daar zijn kleine wijzigingen aangebracht waar dat nodig leek. Ook de notatiewijze van de fonemen is hier en daar aangepast, om de mapping naar de systemen van Smout en van het huidige Antwerps verderop gemakkelijker te laten verlopen. Toch zullen hier en daar notatieverschillen blijven bestaan bij de uiteindelijke mapping, die hier verder geen aandacht zullen krijgen. Vele van deze notatieverschillen geven immers uitdrukking aan min of meer subtiele fonetische variaties bij één foneem en hoe die variaties wijzigen met de foneemverschuivingen is historisch sowieso niet achterhaalbaar, net zoals de juiste fonetische kwaliteit van een foneem op elk ogenblik van zijn historische ontwikkeling niet terugvindbaar is. Het belangrijke is m.a.w. het bestaan van ruwe fonetische kategorieën met foneemwaarde, en detailnotaties hebben daar nauwelijks impakt op.

[p. 41]

(ii) Vorming van centrerende diftongen /i^ə/, /uə/, /eə/ en /oə/ uit resp. /e:/, /o:/, /æ:/ en /ɔ:/ (volledig).

Dit levert volgend systeem op:

i		u	|	i:		u:	|
e		o	|				|
	ɑ		|		ɑ:		|
i^ə		u^ə	|
e^ə		o^ə	|
			|	a^i

(iii) Palatalisatie (umlaut) van de niet-voor vokalen onder invloed van een volgende /i/ of /j/ (volledig).¹⁴ Door deze verschuiving kan men aannemen dat bij de lange vokalen tevens de /ɑ:/ naar achteren geschoven is (waarschijnlijk is dat wel pas gebeurd na de werking van regels (8) en (9) beneden, want de verlengde /a/s zijn daarbij uiteindelijk tot /ɔ:/ geworden). Men zou hetzelfde kunnen postuleren voor de korte /ɑ/, maar een argument om dat niet te doen is de latere verdwijning van de /æ/ (regel (6) beneden). Overigens voldeed de /o/ nooit aan de gestelde kondities, en de /o^ə/ is in Antwerpen waarschijnlijk niet met de algemene regel meegegaan (cf. Goossens 1962).

14 Taeldeman (persoonlijke kommunikatie) zou hier inmiddels, in navolging van Goossens (1980), onderscheiden tussen een primaire umlaut (van de korte vokalen) en een sekundaire umlaut (van de lange vokalen). Maar voor het Antwerps lijkt dat geen konsekwenties te hebben, en daarom beperk ik mij hier tot het formuleren van één regel.

[p. 42]

Dit resulteerde in:

i	y	u	|	i:	y:	u:	|
e		o	|				|
æ	ɑ		|	æ		ɔ:	|
i^ə	y^ə	u^ə	|
e^ə		o^ə	|
			|	æ^i

(iv) Spontane palatalisatie van de /u:/ in alle omgevingen (volledig).

(5)	[+homogeen]		[+homogeen]
	[+lang]		[+lang]
	[+gerond]	→	[+gerond]
	[+achter]		[+voor]
	[+hoog]		[+hoog]

(v) Verschuiving van de /æ/ naar de /e/ (merger), misschien te verklaren door de druk van de /ɑ/ (cf. regel (3)) (die door deze verschuiving waarschijnlijk ook zelf een (eerder fonetische) aanpassing in de richting van /a/ heeft ondergaan). Hoewel deze verschuiving blijkbaar niet in alle Brabantse dialekten volledig is (Taeldeman 1978: 12), is ze dat wel in het Antwerps (op één toevoeging na is met deze regel volgens Taeldeman het finale systeem van korte vokalen bereikt, maar in het huidige Antwerps komt inderdaad geen /æ/ voor).

(vi) Omvorming van /al/ en /ol/ voor /t/, /d/, en (soms) /s/, tot /ɔ^u/ (eventueel in verschillende stappen, maar samengevat in de algemene regel):

[p. 43]

(vii) Verlenging van de korte vokalen in open syllabe, met bovendien een opening van de gesloten korte vokalen.¹⁵ (I.v.m. de /a/, zie ook (iii) hierboven.)

Daarmee zijn we inmiddels tot volgend systeem gekomen:

i	y	u	|	i:	y:		|
e		o	|	e:	ø:	o:	|
	a		|	æ:		ɔ:	|
i^ə	y^ə	u^ə	|
e^ə		o^ə	|
			|	æ^i	œ^y	ɔ^u

(De [œ^y] is afkomstig uit Franse leenwoorden.)

(viii) Ontwikkeling van de /œ/ door afleiding van allerlei omliggende korte klinkers (o.m. de /e/), mogelijkerwijze onder systeemdwang (opvulling van een ‘gat’ in het systeem). Er is geen regel te geven voor deze ontwikkeling. (Cf. 1.2.1 (e).) Daarmee hebben we dan het volledige systeem van korte vokalen zoals het ook nu nog bestaat verkregen.

15 Taeldeman (1978: 16) veronderstelt dat door deze evolutie bij de lange vokalen vier openingsgraden ontstaan zijn, die in een latere fase dan echter weer ongedaan zijn gemaakt (cf. Taeldeman 1978: 24). Voor het Antwerps is het op zijn minst zeer onduidelijk of deze stap nodig is - ik neem hem hier in ieder geval niet over.

[p. 44]

(ix) Diftongering van /i:/ en /y:/ tot /æⁱ/ en /œ^y/, in alle omgevingen behalve voor /r/:

(x) Monoftongering van de gesloten centrerende diftongen tot gesloten lange vokalen (algemeen).

(xi) Sluiting van de /e^ə/ en /o^ə/ (algemeen).

Met deze laatste systematische wijzigingen volgens de regels van Taeldeman hebben we tenslotte volgend vokaalsysteem afgeleid, geldig voor het (West-) Brabants in het algemeen, in de 18de eeuw:

i	y	u	|	i:	y:	u:	|
e	œ	o	|	e:	ø:	o:	|
	a		|	æ:		ɔ:	|
i^ə		u^ə	|
			|
			|	æ^i	œ^y	ɔ^u

Als we dit systeem vergelijken met dat van Smout (2.1), en met het systeem nu (1.1), dan is het duidelijk dat er nog een aantal verdere regels gepostuleerd moet worden om tot het huidige Antwerps te komen, tenminste voor de lange vokalen en de diftongen. De korte vokalen zijn verder onveranderd gebleven, tot op de dag van vandaag (misschien afgezien van fonetische wijzigingen). Uiteraard moeten vokaalwijzigingen in individuele woorden (b.v. onder AN-

[p. 45]

invloed) bij die individuele woorden in het leksikon gepreciseerd worden.

(xii) In de eerste plaats is er de vorming van de (blijkbaar optionele) variant [ɑ:] van de /ɔ^u/, een regel die al werkzaam was voor Smouts tijd, maar ook nu nog zijn weerslag heeft, en misschien naar een fonemisering van de lange open middenvokaal zal leiden (wat een opvulling van een open plaats in het systeem zou betekenen).

(xiii) Er is ook één en ander gebeurd met de centrerende diftongen. Noteer in de eerste plaats dat de huidige /i^ə/ en /u^ə/ al bestonden aan het einde van de 18de eeuw, wat de bewering van Smout dat zijn <î> en <û> monoftongen waren nu wel zeer onwaarschijnlijk maakt. Of zijn <ê> ook al /e^ə/ was blijft evenwel onzeker. In ieder geval bestond deze laatste klank volgens Taeldeman nog niet aan het einde van de 18de eeuw, en hij moet sedertdien ontstaan zijn, voor of na Smout (of misschien was de ontwikkeling toen volop aan de gang). Waarschijnlijk is hij ontstaan uit de /æ:/ (b.v. in kaas: [ke^əs]) (noteer dat deze /æ:/ niet identiek is met deze klank in het huidige Antwerps), en door leksikale diffusie uit de /ɛ:/. In ieder geval is deze verschuiving volledig voor de /æ:/, echter slechts zeer gedeeltelijk en onsystematisch voor de /ɛ:/¹⁶.

Nog een evolutie bij de centrerende diftongen is de vorming van /æ^ə/ en /ɔ^ə/

16 Eventueel kan men dit als een argument gebruiken om toch tijdelijk vier openingsgraden bij de lange vokalen te veronderstellen, zoals Taeldeman (persoonlijke kommunikatie) doet. Er zou dan een merger gebeurd zijn van de /ɛ:/ en de /æ:/, en die zijn samen tot de centrerende diftong geworden. Niettemin blijft het onduidelijk waarom ook voor de andere half-open lange vokalen twee openingsgraden aangenomen zouden moeten worden.

[p. 46]

in het huidige Antwerps, uit de <ay> en <oy> bij Smout. De <ay> bestond weliswaar al in het 18de eeuwse systeem (de /æⁱ/ - cf. Keymeulen en Taeldeman (1985)), de <oy> is evenwel op haar beurt ontstaan uit de /œ^y/. Wellicht gaat het hierbij weer om evoluties die volop bezig waren ten tijde van Smout. De /œ^y/ is om één of andere reden naar achter geschoven (misschien onder druk van de /æⁱ/, of vanuit een tendens tot maksimalisering van het fonetische verschil tussen het begin en het einde van de diftong), en daarbij is de [y]-achtige naklank waarschijnlijk vervlakt tot een neutrale naklank, een (door analogie?) gelijkaardig effekt veroorzakend bij de /æⁱ/. De vorm <oy> die Smout postuleert zal wel berusten op observaties tijdens het veranderingsproces, waarbij ongetwijfeld ook reeds enige ontronding van de naklank had plaats gehad, naast een geleidelijke daling. Wat Smout als [j]-achtig element zag zal wel eerder een nog gedeeltelijk gerond en nogal vooraan uitgesproken [ə]-achtig element geweest zijn. Wellicht geldt hetzelfde reeds voor de <ay>. Deze verschillende fasen van verandering geven samengevat de volgende regel:

(xiv) Nog een (evenwel veeleer fonetische) verandering sedert de 18de eeuw, die misschien ook volop aan de gang was ten tijde van Smout, is een veropening van de uitspraak van de gesloten en half-gesloten lange vokalen. Op dit ogenblik bestaat er nog steeds variabiliteit in de graad van openheid van die vokalen, afhankelijk van de (sociolinguïstisch bepaalde) variant van het Antwerps die men bekijkt (cf. de inleiding). Dit heeft evenwel geen impakt op het fonologische niveau.

(xv) Verder is er opnieuw een [æ:] ontstaan, als kombinatorische variant van de /a/. Er is weer reden om aan te nemen dat deze ontwikkeling gaande was ten tijde van Smout, want men zal zich herinneren dat hij twee verschillende kombinatorische varianten van /a/ aangeeft, nl. de <i> en de <â>.

[p. 47]

Het is niet duidelijk of dit proces nog steeds gaande is, dan wel of deze [æ:] inmiddels foneemstatus verworven heeft. Vgl. ook de verschillende toevoegingen bij deze klank uit andere bronnen (1.2.2 (h)).

Tenslotte kunnen we nog een (tentatieve en naar de toekomst verwijzende) regel schrijven voor één van de in 2.2 genoteerde veranderingen die blijkbaar volop aan de gang zijn, nl. die van /ɔ^u/ naar /o:/.

De evolutie van de /e^ə/ valt nog niet in kaart te brengen.

Noteer overigens dat de meeste veranderingen in het Antwerpse vokaalsysteem sedert de 18de eeuw perfekt kaderen in het principe van de systeemdwang. Regels (13) en (16) leiden tot het opvullen van hiaten in het systeem van de lange monoftongen (voorlopig nog fonetisch, later eventueel ook fonemisch); regels (14) en (15) leiden naar een versteviging van het systeem van de centrerende diftongen, terwijl regels (15) en (17?) naar een afbraak van het wankele systeem van de niet-centrerende diftongen voeren. Tenslotte is de wankele toestand van de /e^ə/ nu perfekt verklaarbaar vanuit zijn wankele positie in het systeem van de centrerende diftongen. Maar wat ermee zal gebeuren is nog niet duidelijk: misschien verdwijnt de /e^ə/ weer, of misschien is (17?) slechts een tussenstap op weg naar een nieuwe /o^ə/, die dit systeem, en de positie van de /e^ə/ daarin, zou verstevigen. Wie weet? De wegen van taal zijn even ondoorgrondelijk als die van haar gebruikers.

[p. 48]

Bibliografie

Cornelissen, J., J.B. Vervliet
	1899-1939	Idioticon van het Antwerpsch dialect. Gent: Siffer.
De Schutter, G.
	1978	‘Aspekten van de Nederlandse klankstruktuur’. Antwerp Papers in Linguistics 15.
Goossens, J.
	1962	‘Die gerundeten Palatalvokale im niederländischen Sprachraum’. Zeitschrift für Mundartforschung 29, 312-328.
	1980	‘Middelnederlandse vocaalsystemen’. Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, vol. 2.
Goyvaerts, D.L.
	1980	‘Brabantic sandhi and the abstractness debate’. In: W. Zonneveld, F. Van Coetsem, O.W. Robinson (eds.), Dutch Studies, vol. 4: Studies in Dutch phonology, 55-60. DenHaag: Nijhoff.
Keymeulen, L., J. Taeldeman
	1985	‘Tussen fonologie en morfologie: De vokaalverkorting in een Brabants dialekt’. TT 37/3-4, 124-164.
Martinet, A.
	1955	Economie des changements phonètiques. Bern: Francke. (3de druk 1970.)
Nuyts, J.
	1983	‘A system for phonological language description’. Communication and Cognition 16/4, 413-438.
Schönfeld, M.
	1970	Historische grammatica van het Nederlands (8ste druk). Zutphen: Thieme.
Smout, H.
	1905	Het Antwerpsch dialect. Gent: Van Goethem. (Heruitgave verzorgd en ingeleid door Y. Stoops, Antwerpen: Standaard, 1980.)
Taeldeman, J.
	1978	De vokaalstruktuur van de ‘Oostvlaamse’ dialekten. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Mij.
	1982	‘Regelordening, taalverandering en ruimtelijke taalvariatie’. TT 34/3-4, 120-132.
	1985	De klankstruktuur van het Gentse dialekt. Gent: RUG.