Taal en Tongval. Jaargang 39

[p. 185]

Etymologische invallen
A. Weijnen

7. Vlings

Vele jaren geleden hoorde ik dit woord voor het eerst in Asten van mijn schoonvader. Later kon ik me de juiste betekenis niet precies meer herinneren, maar navraag bij de heemkundekring De Vonder van Asten-Someren leverde resultaat op. De secretaris, dhr. Jeroen Coppens, schreef me nl. het volgende: ‘Ons medebestuurslid de heer Harrie van Asten weet exact wat het is. Vlings wordt aangetroffen in de vorm van een verharde zandlaag; de kleur ervan is roestbruin. De laag is wat brokkelig en heeft het karakter van zandsteen. Meestal wordt gesproken van de vlingslaag. Uit eigen ervaring weet de heer Van Asten dat de vlingslaag soms boven komt bij iets dieper ploegen op akkergrond, die nog recent ontgonnen werd.’ Dezelfde betekenis zal ook wel bedoeld zijn in een passage bij H.N. Ouwerling, Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden 1933, blz. 8, waar schrijver omtrent de Deurnese bodem opmerkt: ‘Flints (vlijns) en loodzand maken intusschen op sommige plaatsen de ontginning niet altijd aantrekkelijk’. De notitie uit P.N. Panken - A.F.O. van Sasse van IJsselt, Beschrijving van Bergeik (1900) blz. 64: ‘Ook vindt men in die heiden (s.c. van Bergeik) hier en daar, door de geheele gemeente heen, flins of oer, hier ijzermaal geheeten’ geeft hiermee een iets andere betekenis. Ik zou willen concluderen tot ‘door ijzerroest bruinige zandsteenachtige formatie’.

Het woord ontbreekt in het WNT en in het Mnl. Woordenboek. Het is zeker niet volledig identiek met ned. vlint / flint dat door Kruyskamp in WNT XXI 2149-2150 behandeld is, een woord waarvan als eerste betekenis ‘kei, keisteen’ wordt opgegeven en dat in de oostelijke dialecten gelocaliseerd wordt. Maar al verschilt de betekenis, het moet wel identiek zijn met ohd., mhd. vlins, flins ‘Steinsplitter’, dat volgens Kluge-Mitzka²¹ < *flint-sa ontstaan is, van welk woord het eerste deel zeker wel in vlint / flint terug te vinden is.

Hoewel De Vries, Nederlands Etymologisch Woordenboek 171 ten onrechte vlint en vlins volkomen gelijkstelt - tussen t en s kan geen identiteit aangenomen worden -, is zijn afleiding evenals die van Pokorny 1000 uit een ie. wortel *(s)p^hel, waar ook splijten van af wordt geleid, niet onaannemelijk. En wat de betekenis betreft, die is bij deze woordfamilie wel vaker gewijzigd. Naast ned. vlint ‘kei(steen)’ vindt men mnd. vlinte en oe. flint ‘vuursteen’, ohd. flins ‘steensplinter’, ouder Deens flint ‘scherf’, zw. flinte ‘vuursteen’, Oudnoors fletturgrjōt ‘leisteen’ en gr. πλίνϑος ‘tegelsteen’. Men kan dit ten dele aan verschil in aardgesteldheid toeschrijven. Overigens

[p. 186]

wijzen F. Holthausen GRM 1928 blz. 239 en Schröder Zs.f.d.Ph. 37, 394 vlgg., gezien de sterk afwijkende betekenis, de samenhang met dit laatste woord af.

Voor de velarisering van n > ng zij nog gewezen op pènge ‘puinen’ te Nuenen, sköngs ‘schuin’ (met adverbiale s) te Mierlo-Hout en rung ‘ruin’ dat in TNZN afl. 2 krt 10 driemaal in Peelland genoteerd staat en verder zie men Weijnen, Onderzoek par. 73 en Weijnen, Nederlandse dialectkunde² par. 86. De t in de vorm flints van Ouwerling moet als glide tussen n en s verklaard worden.

8. Zeeuws aek ‘foei’

In het Woordenboek der Zeeuwse dialecten van Ha.C.M. Ghijsen, p. 6, staat het woord aek met als enige betekenisomschrijving ‘foei’. Zoals meestal in dit woordenboek ontbreekt de etymologie, maar wel worden als bijvormen aekes en aekedies opgegeven. Verder wordt verwezen naar ek(ke) enz., maar als men naslaat, vindt men dit woord niet.

Nu ken ik dit aek als interjectie ook in westelijk Noord-Brabant: Fijnaart, Roosendaal, Breda, Wagenberg. Het woord dient om, vooral tegenover kinderen, op iets dat organisch vies was attent te maken. In Breda kwam daarnaast aekebah voor. Het woord is ook verder in Brabant en Vlaanderen bekend, vaak echter ook als substantief of althans zonder lidwoord in predikaatsfunctie. Mijn vrouw kent het in Asten als interjectie als aek en met de variant aeks. Cornelissen-Vervliet blz. 96 kent zowel aek als aak, zowel als interjectie als in predikatief gebruik (omschreven als ‘walgelijk vuil’), verder in de uitdrukking aak doen, ‘zijn gevoeg doen’ (kindertaal) en in de uitdrukking er is aak aan de(n) knikker en tenslotte nog in de samenstelling akefoei.

Voor Oerle geeft De Bont, p. 163, eek als ‘laagje vuil dat zich ergens op vast zet’, maar ook op p. 40 aek als zelfstandig naamwoord. Verder vindt men in L. Goemans, Leuvensch Taaleigen, Woordenboek I (1936) 1 /a:k/, /è:k/, /a:kəfui/, /è:kəfui/, ook weer als tussenwerpsel (vooral in kindertaal) en in predikatief gebruik en wordt aak vermeld door Claes voor het Hagelands als interjectie die walging uitdrukt. Ook Mazereel 152 kent /ę̄k/ als tussenwerpsel van walging.

Voor het Zuidoostvlaams wordt het vermeld bij Teirlinck I, 61 in de vormen ak (doch met gerekte korte a) en akke, zowel als tussenwerpsel (uiting van walg en afkeer) als als predikaat voor iets dat walgelijk vuil is en ook weer in de uitdrukking akke doen ‘zijn gevoeg doen’ en in het metaforische der es ak an de venger. Voor Aalst gaf Colinet in LB I, 204 /ḕke fuj/ als tussenwerpsel van afkeer.

Voor het Westvlaams geeft De Bo 261 het in de vorm ekke, weer als interjectie en als substantief (of althans als predikaat) voor ‘etter, drek of

[p. 187]

andere walgelijke vuiligheid’. Zie voor verdere bijzonderheden De Bo 261. Daar wordt met verwijzing naar het Algemeen Vlaamsch Idioticon ook Holsteins akken, akkefi, akkefu en Bremens akkepu gememoreerd.

Tenslotte vond ik nog de opgave van Grootaers in LB IX, blz. 11 voor Tongeren: /ḕk/ als tussenwerpsel van walging en afschuw. In Cadier en Keer luidt het aeks. De vroegste vindplaats in het Nederlands, voor zover mij bekend, is Kiliaen: ack, eck ‘pus, sanies’.

Steeds heb ik aek versleten voor een klankschilderende interjectie waarbij van walging de mond wijd open gaat met diepliggende tong en met een keelklank die aan kokhalzen doet denken. Maar thans lijkt mij verwantschap met eng. ache, oudeng.ww. acan, oudeng. znw. æce, ece, zoals het WNT Supplement 6 het ziet, aanwezig.

Verder acht ik met E. Seebold, Vergleichendes und etymologisches Wörterbuch der germanischen starken Verba 1970, 75, deze Engelse woord-familie verwant met de bij Pokorny 4 vermelde ie. wortel *aĝ- ‘drijven’, die o.a. aanwezig is in lat. agere, gr. ἄγω, oind. ájati ‘voert’, on. aka ‘voeren’. Nog verdere verbanden en uitvoerige semantische verantwoording vindt men thans bij Raimo Anttila, Deepened joys of etymology, grade a (and ä), in: Journal de la société finno-ougrienne 80 (1986) 15-27. Deze beschouwt bijv. ook het woord akher < ie. aĝros als een afleiding van dezelfde wortel. Wij kennen dit woord thans alleen in agriculturele betekenis maar ouder schijnt te zijn de betekenis ‘plaats waar het vee naar buiten gedreven wordt’. Dat is ook de mening van Pokorny 6, die bijv. wijst op oudindisch ájra-h ‘veld’ (‘ohne Beziehung auf Ackerbau’). En nog eerder moet het volgens Anttila betekend hebben ‘plaats waar men het wild bijeendrijft om het te doden’. Met deze betekenis hangt dan ook gr. ἄγριος ‘wild’ samen en ἄγρα ‘jacht’.

Maar ook komt men van deze betekenis ‘(wild) bijeendrijven om het te doden’ tot eng. ache/ake ‘to smart, hurt’ en verder, daar ‘slaan’, ‘pijn’ en ‘pus’ bijeenhoren, tot Nedersaksisch äken ‘to hurt, to fester’ (voor het Mecklenburgs bijv. noemt hij äken ‘pus’ en acken ‘the eye rheum’). Verder is dit woord in Germaanse vorm naar het Fins-oegrisch gegaan. Het Fins zelf bijv. kent äkämä ‘blister, tumor’. Trouwens, in het Zweeds van de Estlandse westkust vindt men äka ‘yellowish fatty dirt in wool’ en verder äkka/äkki ‘children's doo’ en äkkiä ‘to shit’.

Zo blijkt aek dus uiteindelijk terug te gaan op een ie. wortel die zelfs ouder is dan de cultuurperiode van de landbouw en zelfs van de veeteelt maar al een bloeiend leven leidde ten tijde van de jagerscultuur.

Nog een laatste woord over de klankvorm. Wat het vocalisme betreft, merkt het WNT Supplement blz. 5 aarzelend op: ‘wellicht aak uit *ăkô- (vr.) naast ak uit *ăkă (m). Dan zou bij ek, eek en aek nog aan een i voor de vocaal

[p. 188]

van het suffix gedacht kunnen worden. Overigens denkt ODEE p. 8-9 ten aanzien van (het consonantisme van) oudeng. æće, éce naast eng. ache aan een stamvorm *akiz.