Taal en Tongval. Jaargang 39

[p. 109]

Etymologische invallen
A. Weijnen

5. Zeeuws kikke ‘doodgooien’

Van Engels to kick ‘trappen, schoppen’ geeft The Oxford dictionary of english etymology (504) dat het voorkomt vanaf de 14e eeuw en wijst erop dat het in Keltische talen uit het Engels is overgenomen. Er worden wel enkele mogelijk verwante betekenissen gegeven: ‘fashion’, ‘sixpence’ en in het meervoud ‘breeches’, maar geen verwante woorden uit andere talen. Toch geeft het Woordenboek der Zeeuwse dialecten van Ha. C.M. Ghijsen, 433-434, een werkwoord kikke ‘doodgooien’. Gezien ook in het kader van de opvallende Zeeuws-Engelse overeenkomsten (vgl. A. Weijnen, ‘Oude Engels-Nederlandse parallellen’, in: Algemene en vergelijkende dialectologie, Assen 1975, 173-187) moet dit werkwoord identiek zijn. Terwijl The Oxford Dictionary de oorsprong als onbekend geeft, lijkt mij verband met kik als onomatopoëtische aanduiding voor een geluid (vgl. WNT VII 2906 en in verband daarmee 2902) voor de hand te liggen. Zowel de betekenissen ‘trappen’ als ‘doodgooien’ kunnen uit die van ‘een kik-geluid veroorzaken’ ontstaan zijn. Maar ook afgezien van deze mogelijk dieper liggende betekenis is het verband van de betekenissen ‘doodgooien’ en ‘trappen’ zeer aannemelijk. Zo toch is ndl. smijten ‘werpen’ identiek met eng. to smite ‘slaan, stoten’ en ndl. werpen waarschijnlijk met het lat. verbera ‘slagen’ en ndl. trappen met noorw. dial. trumpa ‘stoten’.

6. Westbrabants lurp

In zijn tweede bundeltje Sprekend een Westbrabander (Amsterdam 1981), blz. 41-42, signaleert Jan Stroop voor het begrip ‘buikziek’, gezegd van peren, een Zeeuws woord lurp, dat hij naar zijn zeggen ‘niet thuis kan brengen’. Het Woordenboek der Zeeuwse dialecten van Ha. C.M. Ghijsen, 561, localiseert het woord praktisch als algemeen-Zeeuws en geeft niet alleen nog een nevenvorm lurk maar ook zijn functie in de uitdrukkingen z'n eige(n) lurp wèrrəke(n), z'n eigen lurp ete en lurp (g)egroe:id.

[p. 110]

Bij het zoeken naar de etymologie ontmoet men zo direct geen adjectieven die er verband mee zouden kunnen houden maar wel verschillende substantieven, die alle een semantisch element ‘los bengelend’ bevatten (vgl. De Vries Nederlands Etymologisch Woordenboek 393), wat niet zover van ‘beurs’ afligt. Ik denk met name aan Zwitsers lärpe ‘hangende onderlip’, Fries larp ‘afgescheurde reep’, Ned. lerp ‘zweep’, Zaans lerp ‘tong’, Noors dial. larp, slarp, lerpa ‘weicher Klumpen’.

Daarnaast vermeldt J. van Os, Maas en Waals woordenboek 1981, blz. 101, lèèrpe ‘eentonig zingen, langgerekt gebeden reciteren, preken met melodramatische uithalen’, een woord dat synaesthetisch zowel met lurp ‘beurs’ als met lerp ‘tong’ te verbinden is.

Misschien horen ook Noorw. dial. slurp (‘Schlamm’, ‘Kot’) en slurpa ‘liederlijke vrouw’ in de groep thuis. We moeten dan overigens aan een s-mobile denken, die we ook trouwens meteen weer ontmoeten.

Terwijl al de genoemde woorden duidelijk op een oerg. p of ie. b wijzen, zijn er achter de r ook andere consonanten mogelijk.

Verschillenden woorden nl. uit dezelfde of een overeenkomstige betekenissfeer vertonen een germ. f (= ie. p): lerf ouder Ned. ‘tong’ (bij Kiliaen larve), Noordzweeds slarf ‘vod’, slarva ‘slungelig heen en weer gaan’, Nnoors slarv ‘slordigheid; gebazel; liederlijk mens’, Nnoors, Nzweeds dial. larv ‘vod, lap’, Nijsl. larfr ‘kapot kledingstuk, schooier’. Deze idg. p ziet men ook nog in Lets slarpata ‘oud vod’ en slarpatât ‘plomp lopen’.

Daarnaast vindt men ook vormen met een dentaal, i.c. oerg. t = ie. d: Noors, Deens, Zweeds lort ‘drek’ (hiervan wel Engels dial. lorty ‘vuil’; Falk Torp I 655).

Maar ook vindt men woorden met een germ. k = ie. g of g^: Noors, Deens larka (slarka)’ slap hangen, (Duits) ‘schlottern’) en verder mhd. slurk ‘keelgat’, slurken ‘slikken’, lat. lurcare ‘zwelgen’. Tenslotte geloof ik dat de hele familie, maar zeker ook Zeeuws lurp terug te voeren is op een ie. wortel sler-, die door Pokorny als ‘Schallwurzel’ gekarakteriseerd wordt.

Het vocalisme levert geen bezwaren op. Oud ar/er kan vòòr labialen in het Zeeuws na w tot ur leiden; zie bij Ghijsen: wurfel, wurft, wurpe, wurvel. In lurp zal zeker de l medegespeeld hebben. Trouwens Ghijsen 830 vermeldt ook schurvel en schurfje. Tenslotte zou de u nog op een nultrap kunnen teruggaan.

Hoe is nu echter de p van lurp te beoordelen? Een indoëuropees b-suffix is niet bekend. maar er zijn vele parallellen dat een wortel in het germ. met p en soms reeds in het ie. met b ‘erweitert’ of ‘élargi’ wordt: *dhreub- bijvoorbeeld, dat in ndl. druipen, os. driopan, ohd. triofan en oudiers drucht ‘droppel’ zit, wordt door Pokorny 275 uitdrukkelijk gerekend tot de ‘Labial-

[p. 111]

erweiterungen’ van ie. *dhreu-, dat verder met s verschijnt, bijvoorbeeld in got. driusan. Duidelijk spreekt Pokorny 250 ook van ‘Labial-Erw.’ in Zweeds dimpa ‘snel en zwaar vallen’, ndd. dumpen ‘slaan, stoten’ enz. En waar Pokorny 247 vlg. de wortel dhem- behandelt, die bijvoorbeeld in oind. dhámati ‘blaast’ aanwezig is en in Noors daam ‘donker’, geeft hij eerst ‘Gutt.(ural)-Erw.(eiterungen)’, maar vervolgens ook bijv. ohd. dampf (= ndl. damp) ‘mit germ. p’. Verder vormen ags. gielpan ‘praten’ en os. galpon ‘schreeuwen’, waarvan Astens, Oerles galpert ‘hannes’ (vgl. De Bont 184) afgeleid moet zijn, Erweiterungen met germ. p bij ie. ghel- ‘roepen, schreeuwen’, dat bijv. in os., ohd, oe. galan ‘zingen’ en in ned. nachtegaal aanwezig is (Pokorny 428). Van dezelfde wortel leidt De Vries 192 ook het ndl. adjectief gelp af.

Andere voorbeelden nog met Germaanse p-Erweiterung ziet Pokorny in Zweeds dial. kulp ‘slok’ van de wortel gel- ‘verslinden’ (Pokorny 365), die in Ned. keel verschijnt; oudijsl. gipr ‘muil’ - zie ook Ned. gijpen ‘naar adem snakken’ - van een wortel g^hei- (Pokorny 421); Noors dial. grūpa ‘grof malen’, grop ‘grof meel’ van een (zelf reeds ‘erweiterte’) wortel ghrēu-, ghrū- ‘kapot wrijven’ (Pokorny 462); woorden als Ned. klamp, klomp van een wortel gel- die o.a. ‘iets kogelvormigs; zich samenballen’ betekent (Pokorny 357 vlg. spreekt ook hier van Labialerweiterung). Ook Ned. gapen naast bijv. Grieks χαίνω vertoont zo'n uitbreiding met germ. p (cfr. Franck-Van Wijk i.v.). Met De Vries 861 geloof ik dat ook zerp zulk een germ. p bevat. Dat woord komt dan van een wortel ser- (vgl. Lat. sario ‘wieden’) waarbij het ie. ook Erweiterungen met ie. p bezit: Lat. sarpio ‘besnoeien’, Gr. ἁρπη.

Maar er zijn ook verschillende gevallen dat die Erweiterung ook buiten het Germaans, als b geattesteerd is. Men zie mhd. Gimpel naast Gr. ἀϑεμβοῦσα; Oudijsl., ohd. gaman (Pokorny 490); Ned. diep, Gallisch dubne, Lit. dubùs < ie. dheu-b-, waarnaast ook ie. dheu-p- voorkomt (Pokorny 267 vgl.). Zie voor Ned. kruipen, kreupel, krop en Lit. grùbinéti ‘struikelen’ Pokorny 389. Over Oudiers drucht, waarover Pokorny 275, was boven reeds sprake. Als laatste voorbeeld noem ik nog de ie. b-Erweiterungen van de wortel ger- ‘draaien, winden’, die blijkens Pokorny 385-387 niet alleen in het Iraans, het Baltisch en het Slavisch optreden, bijv. in Russ. gorb ‘uitwas’, maar in het Germaans voor IJslands korpa ‘plooi’, ‘rimpel’ en korpna ‘samenschrompelen’ (dus met p < b) gezorgd hebben.

Tenslotte kom ik dan nog even terug op de variant van lurp: lurk. Het zou formeel mogelijk zijn deze op een ie. g^- of g-Erweiterung van de wortel sler- te doen teruggaan, een Erweiterung die door Pokorny 965-966 wel degelijk aangenomen wordt. Maar het lijkt veel raadzamer, hierin alleen een

[p. 112]

onregelmatige ontsporing van de vorm lurp te zien. Onklankwettige ontwikkelingen zijn immers bij linguïstisch geïsoleerde woorden schering en inslag, zoals in A. Weijnen, Verklaren van dialectverschijnselen 1980 blz. 7 uiteengezet is. En geïsoleerd staat lurp voor het volksbewustzijn zeker.

Zie voor de verschillende aangehaalde woorden, voorzover niet reeds gerefereerd werd: De Vries, Nederlands Etymologisch Woordenboek; Falk-Torp I 655, II 1070; Pokorny 965.