Taal en Tongval. Jaargang 39

[p. 95]

‘Zijn’-kultuur moet niet wezen
Jo Daan

Onder de titel ‘Wezen en zijn’ heeft De Rooij in Tabu 16 (1986, 295-309) het artikel van Van Haeringen uit 1954, ‘Zijn en wezen’, onderbouwd en aangevuld. Ook Van Haeringen heeft de regionale spreiding in het gebruik van de beide werkwoorden en het verschil in waardering onderkend. Dit laatste heeft indertijd weinig indruk op me gemaakt, vooral doordat zijn enkele voorbeelden niet aan neutrale taal ontleend waren. Enkele jaren later deed zich iets voor dat me beter liet begrijpen waarop hij had gedoeld. Als dochter van een Noordhollandse moeder en een Friese vader moet ik al van huis uit een ‘wezen’-zegger geweest zijn. Mijn leraar Nederlands en mijn hoogleraar Nederlandse taalkunde, beide uit Friesland afkomstig, hebben zover ik me kan herinneren nooit over een statusverschil tussen beide woorden gesproken. Maar in de jaren zestig wees een cursist van een middelbare opleiding, in Rotterdam, me erop dat ik niet beschaafd sprak, omdat ik ‘zo vaak wezen gebruikte’. Met de woorden van Van Haeringen spreek ik dus ‘volkstaal’ of misschien beter gezegd een spreektaal waarin wat regionale resten zijn blijven hangen.

De voorkeur van de jongeren voor ‘zijn’, door Van Haeringen op blz. 169 van zijn artikel vermeld, kan medeverantwoordelijk zijn voor de toename van ‘zijn’, vooral in Zuid-Holland, zoals kaart 2 in het artikel van De Rooij demonstreert. De vraag naar de herkomst van dergelijke voorkeuren intrigeert me telkens weer. Stroop (1970) heeft een aannemelijke verklaring gegeven voor de voorkeur voor de rode volgorde (liever ‘heb gekregen’ dan ‘gekregen heb’), de voorkeur voor ‘zijn’ zou ook ontstaan kunnen zijn door de grotere frequentie in de aanbieding, die door De Rooij met een aantal cijfers aangetoond wordt. Maar wordt dat ook door ‘gezagsdragers’ ondersteund, zoals met de rode volgorde het geval was? Wat zal er straks dan gebeuren met de verschillende Nederlandse woorden voor het begrip ‘met spoed’? Het valt me al enige jaren op dat in de media voorkeur is voor ‘snel’. Tijdens STER-reclames zul je niet horen ‘vlug’ of ‘gauw’, het is altijd ‘snel’. Wat en wie zit achter dergelijke verschijnselen?

Het is ondenkbaar dat we bij ‘zijn’ moeten denken aan een ‘Vlaamse’ expansie. Bewust zal de randstedeling niets ontlenen aan dat kinderlijke taaltje van de Vlamingen, misschien zet hij zich met de keuze voor ‘zijn’ wel af tegen de knauwers van noord en oost. Maar ook dit lijkt niet erg waarschijn-

[p. 96]

lijk. Mijn vraag blijft hoe de Hollander zich bewust is of bewust is geworden van een zijn/wezen konflikt. De Rooij stelt vast dat de laaggekwalificeerde sprekers uit het corpus De Jong een hogere ‘wezen’-frekwentie hebben dan de hooggekwalificeerde, maar over de regionale herkomst van deze sprekers wordt geen informatie gegeven. Bij een beoordeling van de frekwentieverhoudingen van ‘wezen’ en ‘zijn’ verdient een kombinatie van de faktoren ‘stijl’ en ‘herkomst’ de voorkeur, zoals de kaartjes en de literatuuropgaven in dit artikel duidelijk maken.

Het is misschien niet belangrijk de herkomst van voorkeuren als die voor de rode volgorde en ‘zijn’ na te pluizen, maar taalsociologie en -psychologie zouden zich best eens kunnen bezighouden met een onderzoek naar de totstandkoming van dergelijke voorkeuren. Het beginpunt kan belangrijk zijn - als het er is -, maar de wijze van uitstroming in de massa is van het grootste gewicht. Eenvoud en eenduidigheid krijgen de meeste aanhang. Rode boven groene volgorde, zijn boven wezen, kollektieven met een enkelvoudige werkwoordsvorm boven verantwoorde nuancering. Alleen het volk aan de onderkant en de dichters aan de periferie zijn vrij hun eigen voorkeur te volgen, het volk wordt geminacht om zijn onkunde, de dichters verheven om hun kreativiteit.

Een klein probleempje van De Rooij kan ik oplossen, maar hij had het mogelijk ook wel zelf gekund als hij beter had gelezen. Op blz. 301 veronderstelt hij dat Meertens en Kaiser de infinitief ‘wezen’ op Urk over het hoofd gezien hebben. De beide overledenen wisten heel weinig van het Urks en kunnen voor deze omissie niet verantwoordelijk gesteld worden. Op blz. 308, bij het begin van het hoofdstuk, staat dan ook mijn naam, als verantwoordelijk voor dit gedeelte. Maar blz. XII van Inleiding 1 vermeldt dat J.B. Drewes de eerste verantwoordelijke was. Zijn, bijna onleesbaar geschreven en ongeordende, materiaal heb ik met de niet te waarderen hulp van Jan Koffeman tot iets bruikbaars proberen te maken. Het opnemen van ‘zijn’ op blz. 321 is een van de ontsporingen, die ons zijn ontgaan. De Woordenlijst maakt waarschijnlijk dat dit het geval is, want ‘wezen’ is er wel in opgenomen op blz. 488, ‘zijn’ ontbreekt op blz. 493. ‘Wezen’ is dus niet over het hoofd gezien, maar op blz. 321 heeft waarschijnlijk de ‘zijn’-kultuur gewerkt, al vóór 1942.

Barchem

Bibliografie

Stroop, Jan
	1970	‘Systeem in gesproken werkwoordsvormen’, in: J. Stroop, Nederlands dialectonderzoek. Artikelen uit de periode 1927-1982. (1983), 247-264.