Taal en Tongval. Jaargang 38

[p. 101]

Dialectverlies
Dialectbehoud

Themanummer

[p. 103]

Inleiding

De titel van dit thema-nummer bestaat uit het antoniemenpaar dialectverlies ~ dialectbehoud. In strikte zin verwijzen deze termen naar de verschijnselen dat de individuele taalgebruiker of de taalgemeenschap het oorspronkelijke dialect geheel of gedeeltelijk verliest of loslaat, dan wel behoudt of handhaaft. Tot de ruimere context van de termen behoort dat verlies en behoud zich niet in vacuo voordoen, maar in een situatie waarin het dialect in intensief contact staat met een andere taalvariëteit, die als regel de overkoepelende standaardtaal is. Door deze context onderscheiden de termen dialectverlies en dialectbehoud zich van de term dialectverandering. Deze laatste kan ook slaan op autonome, interne veranderingen binnen het dialect. Dialectverandering is een neutrale term, terwijl dialectverlies de negatieve connotatie heeft van teloorgang en niet bestand zijn tegen de druk van de standaardtaal; dialectbehoud is de positieve tegenpool daarvan.

Het zal duidelijk zijn dat de term ‘behoud’ inderdaad opgevat moet worden als aanduiding voor een pool op een glijdende vitaliteitsschaal en niet als een absoluut begrip. Behoud in strikte zin is niet alleen wetenschappelijk oninteressant, maar lijkt bovendien in de dynamiek van de taalwerkelijkheid niet voor te komen: de grote studie van Fishman (1966) bijv. naar het behoud van de niet-Engelse moedertalen in de Verenigde Staten is niet alleen een studie over language-maintenance maar evenzeer over language-shift. Doorslaggevend voor het gebruik van de term ‘behoud’ lijkt vooral de aanwezigheid van een taalideologie te zijn. In deze bundel past de term beter bij de studie over de vitaliteit van het Maastrichts dan bij die over andere dialectsituaties.

Vanwege de actuele krachtsverhoudingen tussen dialect en standaardtaal en vanuit hun interesse voor veranderingsprocessen in de taal tonen de meeste onderzoekers, ook in deze bundel, een voorkeur voor de term ‘dialectverlies’. ‘Dialectverlies’ kan daarbij zowel betrekking hebben op de functionele reductie van het dialect (ook wel aangeduid als ‘dialectverschuiving’, dialect-shift) als op de structureel-linguïstische reductie (ook wel ‘dialectnivellering’, dialect-levelling).

[p. 104]

Er kan geen misverstand over bestaan dat ook lang voordat de hierboven genoemde terminologie in zwang kwam, velerlei studies verricht zijn die zich feitelijk met het verschijnsel dialectverlies hebben beziggehouden. Als jongere studies zich daarvan onderscheiden, komt dat vooral doordat zij gebruik maken van verworvenheden van de sociolinguïstiek (vgl. ook Mattheier 1986).

De eerste verworvenheid is dat in de sociolinguïstiek geschiktere methodes en technieken beschikbaar zijn gekomen voor het bestuderen van de functionele aspecten van dialectverlies. Naast de taalstructurele aspecten kunnen sindsdien de taalfunctionele aspecten veel systematischer in het onderzoek worden betrokken. Dat is niet onbelangrijk in verband met de veronderstelling dat ‘functieverlies’ en ‘structuurverlies’ elkaar wederzijds beinvloeden en versterken (vgl. Hagen & Münstermann 1985). De meeste studies in deze bundel behelzen een tweezijdige verkenning van dialectverlies.

Een tweede onderscheidend kenmerk van recente studies is dat daarin veelal gewerkt wordt met de in de sociolinguïstiek populair geworden apparent time-methode. Deze houdt in dat op basis van een synchrone bestudering van taalverschillen tussen generaties conclusies getrokken worden over de diachronie van de taalverandering; de schijnbare tijd staat model voor de werkelijke tijd. Deze methode is zeker niet helemaal onproblematisch (zie bijv. Van Bree 1986, De Bot 1985), maar ze heeft het onderzoek van dialectverandering en dialectverlies onmiskenbaar een enorme sprong voorwaarts doen maken. Veel recente dialect-verlies studies, waarvan ook enkele in deze bundel, maken van deze methode gebruik.

Het is te hopen dat de in dit thema-nummer gebundelde studies niet te zeer de beperkingen laat voelen die er in feite wel zijn, nl. dat alle studies Nijmeegse studies zijn en dat het empirische onderzoek geconcentreerd is in de ruimte Limburg - Oost-Brabant.

Geheel toevallig is de Nijmeegse origine van de bijdragen niet. Enkele afdelingen van de Nijmeegse Universiteit - met name het Instituut voor Toegepaste Taalkunde (ITT) en de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde (NCDN) - hebben enkele jaren geleden besloten tot de gezamenlijke keuze van het onderzoeksthema ‘taalverlies’. In oktober 1982 organiseerden zij een tweedaagse workshop, waarop enkele belangrijke initiators van Amerikaans onderzoek op dit gebied aanwezig waren (vgl. Lambert & Freed 1982) en waarop eerste eigen onderzoeksplannen werden ontwikkeld. Op het Nijmeegse Filologencongres van voorjaar 1984

[p. 105]

werd het thema behandeld in een afzonderlijke sectie ‘Taal- en Cultuurverlies’. Op het AILA-congres van augustus 1985 in Brussel kwam het thema weer in internationaal kader aan de orde en werden voorbereidingen getroffen voor een grotere internationale specialistenconferentie. Deze is van 10-14 maart 1986 gehouden in Rolduc (zie voor de handelingen Weltens, De Bot & Van Els 1986). Kort daarop, op 16 mei, volgde het door de NCDN verzorgde symposium ‘Dialectverlies ~ Dialectbehoud’ op het P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam. De redactie van Taal en Tongval had intussen besloten om, in aansluiting aan het symposium, onder dezelfde titel het voorliggende thema-nummer uit te brengen. Kern van dit nummer zouden de bijdragen zijn van de sprekers op het symposium, Henk Münstermann en Herman Giesbers. De open oproep om bijdragen aan het thema-nummer heeft tot geen andere dan Nijmeegse bijdragen geleid. Dat een ruim potentieel in deze hoek bestond is in het licht van het bovengezegde niet verwonderlijk. Dat geen bijdragen van elders werden aangemeld, mag niet worden toegeschreven aan het elders ontbreken van onderzoek naar dialectverlies, maar moet te maken hebben met de omstandigheid dat de laatste tijd in andere tijdschriften en publicaties druk over dit onderzoek is gerapporteerd.

Buiten Nijmegen heeft de laatste jaren vooral in Groningen en Leiden belangstelling bestaan voor het doen van onderzoek naar dialectverlies.

Initiator van het Groningse onderzoek is Cor Hoppenbrouwers. Hij deed zelf belangwekkend onderzoek naar dialectverlies in Zuid-Oost-Brabantse Westerhoven e.o. (o.a. Hoppenbrouwers 1983, 1985), daarnaast gaf hij de aanzet tot verliesstudies van de Groningse taalsituatie van o.a. Reker, Oosterhof en Wierenga (Reker 1983, Oosterhof, Wierenga & Van Zantwijk 1982, Wierenga 1984, 1986). Het Groningse onderzoek concentreert zich sterk op de taalstructurele component en richt zich op het bewijzen van de stelling dat dialecten zich thans in een hoog verlies-tempo ontwikkelen tot regiolecten.

In Leiden heeft zich een groep onderzoekers gevormd rondom Cor van Bree. Deze voerde zelf een grote vergelijkende dialectverlies-studie uit in Haaksbergen en Enschede (Van Bree 1985). Hamans (1985) plaatste vanuit Leiden een vraagteken achter een veronderstelde achteruitgang van het dialect in Roermond. Van den Berg (1984) deed onderzoek in Sliedrecht en Wald (1984) in Katwijk-aan-Zee. De Leidse groep interpreteert de onderzoeksgegevens minder dan de Groningse in termen van louter dialectverlies; zij ziet ook opvallende tendensen tot behoud en resistentie.

Meer incidenteel zijn er daarnaast nog publicaties uit andere centra of

[p. 106]

van individuele onderzoekers. Al met al kan vastgesteld worden dat de laatste jaren betrekkelijk veel over dialectverlies gepubliceerd is. Publicatiemedia daarbij zijn, behalve Taal en Tongval, ook Gramma, Tabu, Leuvense Bijdragen en de handelingen van de Belgische sociolinguïstendagen (o.a. Van de Craen & Willemyns 1985, Taeldeman & Dewulf 1985, Creten, Geerts & Jaspaert 1986).

In aansluiting aan het noemen van deze laatste bronnen, moet worden vastgesteld dat in Vlaanderen onderzoek met een specifiek op dialectverlies gerichte vraagstelling zeldzaam is. Nauw verwant is bijvoorbeeld wel een onderzoek als dat van Bultynck (1985) naar de invloed van de verstedelijking in het Gentse op de dialectsituatie in Mariakerke. Maar dat neemt niet weg dat de sociolinguïstische interesse in Vlaanderen zich in hoge mate concentreert op de standaardisatieproblematiek en op de ten opzichte van Nederland divergente en convergente ontwikkelingen daarbinnen. Dialectverlies is in Vlaanderen overduidelijk een minder ver voortgeschreden verschijnsel dan in Nederland. Men kan dit toelichten met behulp van categorieën die innovatieonderzoek pleegt te onderscheiden bij de diffusie van vernieuwingen. Het is gebruikelijk daarbij de volgende categorieën te hanteren: de vernieuwers (innovators), de snelle overnemers (adopters), de vroege meerderheid (early majority), de late meerderheid (late majority) en de achterblijvers (laggards). Als men de verspreiding en aanvaarding van de standaardtaal ziet als de diffusie van een innovatie, zou men mogen vaststellen dat het innovatieproces op dit moment in Nederland diep doorgedrongen is in de ‘late meerderheid’, terwijl het in Vlaanderen pas net de ‘vroege meerderheid’ bereikt lijkt te hebben. De keerzijde daarvan is dat het dialectverlies in Vlaanderen veel minder ver reikt dan in Nederland. In Nederland is de standaardtaal tot in de kleinste taalgemeenschap reeds voelbaar als een ‘interne’ factor, terwijl deze in vergelijkbare situaties in Vlaanderen veelal ervaren wordt als een ‘extern’ gegeven, dat afkomstig is van officiële instanties en van de officiële taalpolitiek.

Als we na deze plaatsbepaling van de bundeling in het kort de daarin opgenomen studies presenteren, kan het beste begonnen worden met het geven van een nadere onderverdeling. Van de zes opgenomen studies doen er vijf verslag van empirisch onderzoek bij informanten uit het eerder genoemde gebied Limburg - Oost-Brabant; één studie is theoretisch van aard. Van de empirische studies richten zich er vier op dialectverlies in de taalgemeenschap (resp. Münstermann over Maastricht, Giesbers over Otter-

[p. 107]

sum, Vousten, Smits & Schroen over Venray en Deurne, en Schumans over Sittard) en één op dialectverlies op individueel niveau (Geelen & De Bot met informanten uit het Leudal). De theoretische bijdrage van Hinskens heeft betrekking op de lexicale component in dialectverliesonderzoek.

De bundel opent met de bijdragen aan het hierboven vermelde symposium over ‘Dialectverlies-Dialectbehoud’.

Münstermann presenteert een aantal resultaten uit het door hem uitgevoerde ZWO-projeet over dialectverlies in Maastricht. Het is een onderzoek volgens de eerder genoemde apparent-time methode. Behalve het onderscheid in generaties is bij hem in verband met de steeds benadrukte sociale dialectvariatie binnen het Maastrichts het onderscheid in een ‘hoge’ en een ‘lage’ wijk van belang. Münstermann biedt zowel resultaten die betrekking hebben op de structuur van het Maastrichts (met name de morfologische component), als resultaten betreffende de attitudes tegenover het Maastrichts. Ofschoon ook in Maastricht een tendens tot sociale markering van het dialect te bespeuren valt, wijzen zijn gegevens toch op een opmerkelijke vitaliteit van het dialect.

Giesbers' bijdrage richt zich op code-switching-gedrag bij adolescenten en jonge volwassenen in het dorp Ottersum in Noord-Limburg als manifestatie van dialectverlies. Hij maakt duidelijk dat een groot deel van de taalwisseling van dialect naar standaardtaal berust op een bewuste keuze op basis van situatieve, pragmatische of stilistische motieven. Minder dan 20% zou te beschouwen zijn als een manifestatie van dialectverlies. Zijn studie waarschuwt ertegen vormen van vermengd taalgebruik in huidige dialect-standaardtaal-gemeenschappen al te geredelijk te zien als uitingen van dialectverval.

Vousten, Smits & Schroen doen verslag van hun doctoraal onderzoek bij middelbare scholieren in de regio's Venray en Deurne. Zij delen hun informanten in naar de taalachtergrond van het gezin (dialect, gemengd of standaardtaal). Opmerkelijk, en een teken van behoud is hun bevinding dat ook scholieren met de standaardtaal als thuistaal later massaal kiezen voor een vorm van dialect. Wel vertoont dit novietendialect veel meer verliesvarianten dan dat van de autochtone dialectsprekers. Interessant zijn ook de regiolect-tendensen op streekscholen en het verschil in dialectbewustzijn tussen de beide regio's.

De bijdrage van Schumans biedt een aantal resultaten van zijn doctoraal onderzoek naar dialectverlies in de Sittardse gemeenschap. De studie heeft een klassieke opzet en onderzoekt dus drie generaties naar hun dialectattitude en naar hun kennis van een aantal dialectkenmerken van

[p. 108]

lexicale en morfologische aard. Evenals in Maastricht weet ook hier de kennis van het dialect geen gelijke tred te houden met de uitgesproken positief blijvende dialectattitude. Opmerkelijk is dat de kenniscomponent geen geleidelijke afname vertoont, maar een abrupte breuk bij de jongste generatie.

Zoals gezegd onderscheidt de bijdrage van Geelen en diens begeleider De Bot zich als een studie die zich bezig houdt met dialectverlies op individueel niveau. Opvallend is dat de onderzoekspopulatie bestaat uit dialectsprekers uit het Leudal die tenminste vier jaar geleden deze groene dreven verruild hebben voor de studentenstad Nijmegen; zij worden in hun kennis van het dialect vergeleken met controle-informanten die in hun geboortestreek bleven wonen. Een dergelijke onderzoeksopzet lijkt voor onze ‘mobiele’ maatschappij zeer relevant. Geelen & De Bot stellen een duidelijke achteruitgang van de dialectkennis van de verlies-informantenin vergelijking met de controle-informanten vast. Zij achten ook de hypothese aannemelijk dat dialectverlies op individueel niveau over een korte periode van weerspiegeling biedt van dialectverlies op groepsniveau over een langere periode.

De verzameling wordt besloten met de theoretische bijdrage van Hinskens waarin gepleit wordt voor een bezinning op de gestructureerdheid en op de specifieke kenmerken van processen van lexicaal dialectverlies. Hij beargumenteert de noodzaak daarvan met beschouwungen over het lexicon vanuit achtereenvolgens een psychologisch, algemeenlinguïstisch en methodologisch perspectief. Juist omdat conclusies over dialectverlies op basis van lexicale gegevens zo gemakkelijk getrokken worden, is een theoretische en methodologische verdieping hier zeer gewenst.

We vertrouwen erop dat dit thema-nummer een gewaardeerde bijdrage is aan de studie van dialectverlies en dialectbehoud.

A.M. Hagen