Taal en Tongval. Jaargang 38

[p. 88]

Etymologische invallen 4

Bij het doorlezen van Tilburg dialect, tweede uitgebreide druk, Tilburg, drukkerij Piet Smits 1985, beproefde ik niet alleen de etymologie van het woord vaajig, waarover ik in ‘Etymologische Invallen 3’ schreef, maar kwam mij ook het volgende voor de geest:

ad blz. 81 zimmezètje zn ‘onderkleding, soort halfhemd’. Dit moet een verkleinwoord zijn van een frans leenwoord chemisette.

ad blz. 63 saoke (sòkt) ww. ‘niet bekennen bij het kaartspel’. Dit moet een verkorting zijn van het ww. versaoken, dat in het AB verzaken luidt.

ad blz. 75 verlut bn. ‘gestoord (van 'n vogel die niet meer op zijn nest terugkeert). Het is het voltooid dw., van een ww. dat in het AB verletten luidt. Het WNT XX behandelt dit ww. kolom 824 vlg. en geeft als betekenissen o.a. ‘ophouden’, ‘vertragen’, ‘belemmeren’ en ‘verstoren’, deze laatste betekenis overigens alleen in de regel: Verletten wil ick niet u vreughet met mijn dicht. Semantisch lijkt er mij geen enkel bezwaar tegen. Formeel hebben wij hier te doen met ronding tot u van een e die door umlaut uit a ontstaan is (vgl. Franck-Van Wijk 380), een ronding veroorzaakt door l. Weliswaar komt ronding van zulk een umlauts-e niet veel voor. Men zou kunnen denken aan blussen, maar ten eerste werkt hier ook de b mee en vervolgens zijn er ook andere etymologische mogelijkheden; zie hiervoor Franck-Van Wijk 74 en 380. Maar, zij het met andere consonantische omgeving, ook vinden we zo'n ronding van umlauts-e bv. in Maastrichts humme ‘hemd’ en höbbe ‘hebben’ (cfr. Endepols 138 en 135). En zo kent het Nederrijns šø˕pə ‘scheppen’ (vgl. got. ga-skapjan) en lø̄˕pəl ‘lepel’ (vgl. ags lapjan). Cfr. Hanenberg, § 131, 21.

ad blz. 50 mertuntje zn. ‘sleutelbloem’. Heukels 1907, 199 geeft metuintje voor ‘gewone sleutelbloem’, een woord dat bij Van Dale^10 en in het WNT niet vermeld wordt, maar een doorzichtige vervorming is van betonia,

[p. 89]

een naam voor een andere bloem. De klankontwikkeling is ook hier niet extravagant: umlaut, b > m, invoeging van r in een syllabe vóór het hoofdaccent.

ad blz. 65 van et sèèf ‘de kluts kwijt’. Waarschijnlijk is het laatste woord identiek met het in Mnl. WB, VII, 1025 vermelde ags. sefa ‘gemoed, ziel, hart, geest’. Franck-Van Wijk 54 noemt ook nog os. sëƀo en ono. sëfi ‘geest, gemoed’, maar aarzelt om het verder met nl. beseffen te verbinden. Toch kent Kiliaen seffen ‘comprehendere, simul capere’ zonder prefix. Mnl. WB. VII, 889 denkt dat hij dit alleen uit beseffen heeft afgeleid. In ieder geval moet Tilburgs sèèf dus een zeer oud woord zijn. Het onzijdig geslacht kan wel door assimilatie van d(e) aan de volgende spirant zijn toe te schrijven, vgl. dial. het school, het fabriek.

ad blz. 72 teheuj bw. ‘achterover’ met als voorbeeldzin: De kèèr ging teheuj, ‘de kar ging achterover’. Ik herinner mij verder dat ik meer dan vijftig jaar geleden het woord eens had horen gebruiken door iemand afkomstig uit Reek die een liedje aanhaalde dat ongeveer aldus begon: Sti de kaars (= kar) teheuj, Arjanneke. De etymologie van dit woord vindt men bij Van de Water, blz. 86. Daar staat als voorbeeld ‘dər gonk ən kar vol boerə tə heui en die lāgə in 't zãnd, vurde zə't wiestə’ en dan volgt er ‘Tə heui gaon (uit tə heudə, d.i. te hoofde, gaon) valt te vergelijken met over den kop gaan, vooroverslaan’. Als men denkt aan de gotische datief haubida is de ontwikkeling klaar. Er treedt umlaut op, intervocalische [v] kan uitvallen (vgl. J. Stroop, Een hoofd-stukje in TT, XXI, 228-231), intervoc. d > j en afval van de slot-vocaal. Overigens heb ik de uitdrukking in het WNT niet teruggevonden, noch in dl. VI, 950-952 waar hoofd behandeld wordt in de bet. ‘bovenste of voorste deel van iets’, noch in dl. XVI, 1052-1082, waar de verbindingen van te met een subst. gegeven worden.

ad blz. 73 tuk ‘karaktertrek’. Ook hierover zeg ik eigenlijk niets nieuws. Ik verwijs dan alleen naar WNT, VXII, 4002 waar een Meierijs voorbeeld uit Roothaert wordt aangehaald en verwezen wordt naar De Bont 1958. Het WNT ziet er terecht een afleiding in van tukken en dit is identiek met Duits zucken ‘trekken’.

A. Weijnen