Taal en Tongval. Jaargang 37

[p. *6]

P.J. Meertens

[p. 93]

Pieter Jacobus Meertens
6-9-1899 - 28-10-1985

Meertens was geen echte laatbloeier, maar wel een late bloeier. Toen ik hem in 1936 leerde kennen, was hij een wat kleurloze, onzekere man, die naar uiterlijk en innerlijk jonger leek dan hij in jaren was. Hij was een bekwaam en ijverig student geweest, die door zijn leermeester, C.G.N. de Vooys, gewaardeerd werd om zijn nauwkeurigheid en betrouwbaarheid. Na zijn doctoraal-examen werd hij leraar Nederlands, in die tijd de weg die bijna iedereen op ging, maar waarop geen student werd voorbereid. Het bleek voor hem de verkeerde weg, waarover hij zelden of nooit sprak. De benoeming tot secretaris van de Dialectencommissie van de Akademie van Wetenschappen, waarvoor zijn leermeester, die hem als een conscientieus en plichtsgetrouw wetenschapper kende, hem van harte had aanbevolen, gaf hem de mogelijkheid tot een nieuw begin. Maar ook dit was niet gemakkelijk; wie heeft leren neerkijken op dialecten - je zal maar in Middelburg geboren zijn in het einde van de 19de eeuw - en een grote belangstelling heeft voor literatuur, zowel die met een L als die van de volkscultuur, is ook ternauwernood voorbereid op taalhistorisch en taalgeografisch werk. Zijn innerlijke onzekerheid bracht ook mee dat hij de invloed van zijn voorzitter, Jac. van Ginneken, te passief onderging. Dit werd beter toen de Akademie in 1934 overging tot de instelling van een Volkskunde-commissie. Daarbij moet hij vooral de steun gehad hebben van zijn leermeester in deze discipline, Jos. Schrijnen, die ook lid van de Dialecten-commissie was. Op dit terrein voelde Meertens zich heel wat beter thuis, in dit vak was hij opgeleid, de problemen die toen in deze tak van wetenschap gesteld werden, kon hij aan.

In de eerste tien jaren, van 1930 tot het uitbreken van de tweede wereldoorlog, heeft hij geleerd de weg te volgen die hij geleidelijk aan had uitgestippeld, en tegenwerkende krachten in hun tegendeel te veranderen. Deze kennis zou hij nodig hebben in de oorlog en hij heeft toen getoond wat hij op dit gebied wist te bereiken. Hij is wel eens voor nationaal-socialist aangezien, omdat hij het werk bleef voortzetten dat, door de richting die de Duitsers eraan gaven, iemand gemakkelijk ver-

[p. 94]

dacht kon maken. Zijn motief om dat te doen is een goed motief geweest, maar dat alleen door de tact waarmee hij zijn organisatorisch werk deed. ‘Als wij weg gaan, komt alles in handen van de nationaal-socialisten en kunnen we na de oorlog niet weer opbouwen, wat nu wordt afgebroken’. Het belangrijkste dat voor de oorlog opgebouwd was, bestond uit het bestand aan informanten, medewerkers die vrijwilig, zonder enige vergoeding, de vragenlijsten invulden, die dus het materiaal verschaften waarmee het wetenschappelijke werk gedaan moest worden, waarmee de dialectatlas en de volkskunde-atlas samengesteld moesten worden. De tijd heeft hem gelijk gegeven. Het is hier niet de plaats alles op te noemen wat zonder zijn tactisch manupuleren zich tijdens de oorlog in een verkeerde richting zou hebben ontwikkeld; het is voldoende erop te wijzen dat het medewerkersbestand vlak na de oorlog nog vrijwel intact was en dat het werk direct weer voortgezet kon worden.

Na de oorlog is hij verder gegaan op de uitgestippelde weg, toen kwam de naamkunde aan de beurt als tak van wetenschap die ook niet los van de volkscultuur bestudeerd kan worden. In de oorlog had hij een boekje over de betekenis van de Nederlandse familienamen gepubliceerd, in 1947 kwamen de Zeeuwse namen aan de beurt. En toen na de oorlog, in 1948 de Naamkunde-commissie werd ingesteld en het bureau ervan de beschikking kreeg over contrôlestroken van de volkstelling 1947 is het plan gerijpt een repertorium van alle Nederlandse familienamen uit te geven. Het werd in de loop der jaren uitgevoerd en nadert thans zijn voltooiïng. Naast de volkskunde had de naamkunde zijn grote belangstelling; hij stond het meest open voor nieuwe initiatieven op dat gebied.

Van 1945 tot 1965 is onder zijn leiding alles meer en meer uitgebreid en is het instituut voor Dialectologie, Volkskunde- en Naamkunde een begrip in Nederland geworden, dat dan ook terecht zijn naam draagt sedert 1979. Een van de belangrijkste publikatiemogelijkheden werd Taal en Tongval, dat in 1949 voor het eerst verscheen. Het initiatief tot oprichting van een tijdschrift ging uit van Willem Pée, met wie Meertens al sedert 1930 bevriend was. De eerste redactie werd gevormd door de belangrijkste dialectologen van die tijd. Dit jaar verschijnt de 37ste jaargang. Maar ook de tijdschriften voor volkskunde en naamkunde werden als gemeenschappelijke uitgaven van Nederland en Nederlandssprekend België opgericht. De nauwe samenwerking van Nederlanders en Vlamingen was al in de vorige eeuw begonnen, werd voortgezet in de samenwerking van L. Grootaers en G.G. Kloeke en is tot nu toe voortgezet. Ook dat is een van de grote verdiensten van Meertens, wiens grote belangstelling voor Vlaanderen tot uiting kwam in goede vriendschappen

[p. 95]

én wetenschappelijke activiteiten. Op het gebied van de volkskunde heeft hij zelfs samenwerking bereikt in Europees verband.

De laatste jaren werd het stil om hem heen, trouwe vrienden bleven hem bezoeken in het tehuis dat zijn laatste thuis werd, vertelden hem over hun familie en hun bezigheden. Naar allen luisterde hij belangstellend, hij las hun publikaties. Tijdens de verhalen keek hij de spreker aan met heldere ogen, waaruit je kon lezen dat geen woord hem ontging. Hij wilde vooral weten hoe het ging met vrienden van vroeger, of ze nog leefden, wat ze deden. Maar hij kon de bezoekers niet meer deelgenoot maken van wat er in hem omging. In die laatste moeilijke jaren van zijn leven zal de wetenschap dat het werk dat zo bescheiden begon en dat door hem is uitgebouwd tot een instituut met vele contacten over de grenzen, is blijven voortgaan en dat het zich steeds weer heeft vernieuwd, zeker tot troost en steun geweest zijn.

Barchem

Jo Daan