Taal en Tongval. Jaargang 36

[p. 67]

Nominale derivatie met -es in het Leuvens^*

Het Nederlandse derivatiemorfeem ɛs dat dient om feminina te vormen (meestal van beroepsnamen), komt, in tegenstelling met stər (cf. verkoper ~ verkoopster; werker ~ werkster; kleermaker ~ kleermaakster), enkel voor in een conjunctieve ordening na het mannelijke derivatiesuffix -er ər of na de niet-derivationele uitgang -er. Voorbeelden hiervan zijn:

onderwijzer ~ onderwijzeres

apotheker ~ apothekeres

meester ~ meesteres^1

In het Leuvens zijn de vormen onderwijzer ~ onderwijzeres ɔndərwɔ˕əzər - ɔndərwɔ˕əzəræs en apotheker ~ apothekeres ɑpɔtɛ˕əkər - ɑpɔtɛ˕əkəræs uit de standaardtaal ontleend. Het derde paar echter (meester ~ meesteres), werd door het Leuvens nooit ontleend aan de standaardtaal, en bij deze vormen, die tot de oorspronkelijke kern van het Leuvense dialect behoren, vinden we niet de gebruikelijke conjunctieve ordening -er/-eres (Leuvens -ər/-əræs), maar een disjunctieve relatie:

ʹmi˕stər

mi˕ʹstæs

Een interessant gegeven is dat deze uitgang ook voorkomt na werkwoordelijke stammen²:

əbɑbəlæs ‘babbelaarster’ (t.o.v. ʹbɑbəli˕ər ‘babbelaar’)

ʹlɛ˕əv̥ənæs ‘leugenaarster’ (t.o.v. ʹlɛ˕əv̥əni˕ər ‘leugenaar’)

ʹko˓sæs ‘kuisvrouw’ (t.o.v. ʹko˓sər ‘kuiser’)

Men vindt deze uitgang ook na werkwoordelijke stammen die een typisch vrouwelijke activiteit aanduiden, en waar er dus geen mannelijke tegenhangers in de nominale afleidingen voorhanden zijn³:

ʹnu˕jæs ‘naaister’

vərʹwo˕əræs] ‘vroedvrouw’

* Met dank aan mijn Leuvense informanten, en aan Paul Kiparsky (M.I.T.), met wie ik de hier behandelde gegevens heb kunnen bespreken in het kader van een seminarie over recente ontwikkelingen in de fonologie en morfologie (cf. Kiparsky, in voorbereiding).

1 Voor conjunctieve versus disjunctieve ordening in woordvormingsregels, zie Aronoff 1976 en Kiparsky (in voorbereiding). Onder niet-derivationele -er versta ik elk woordeinde in -er dat niet kan teruggevoerd worden op een Nederlands suffix -er. De hiernavolgende descriptieve opmerkingen zijn geformuleerd vanuit een synchroon perspectief.

2 De infinitivale vormen zijn: bɑbələ, le˕əγə, ko˓sə; de stam van deze werkwoorden is dezelfde, zonder eind -ə.

3 Infinitieven: nu˕ə, vərwo˕ərə.

[p. 68]

Tenslotte heb ik de uitgang -æs, onmiddellijk toegevoegd aan de verbale stam⁴, teruggevonden in een woord dat in het hedendaagse dialect van Leuven niet meer onafhankelijk wordt gebruikt, maar dat nog wel voorkomt in de naamgeving (verwijzend naar een activiteit of beroep uit vroegere generaties). Het woord is ʹwɑsæs ‘wasvrouw, iemand die wast voor anderen’⁵. Deze vorm wordt door een aantal sprekers uitgesproken als wɑʹsæs, met de klemtoon op de derivationele uitgang, dit in tegenstelling met de algemene regel voor de deverbale afleidingen op -æs⁶.

P. Swiggers

Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek

4 De stam is wɑs; infinitief wɑsə.

5 Deze vorm vindt men in het Leuvense nog terug in persoonsidentificerende beschrijvingen (of ‘omschrijvingsnamen’) met de volgende structuur: (voornaam) + genitiefbepaling (in casu vɑn də wɑsæs).

6 De toestand in het Leuvens komt grotendeels overeen met die in het Aarschotse dialect, beschreven door Pauwels 1958: deel I, 423-424, waar mestęs (doch niet wåsęs) de klemtoon op de uitgang heeft. In zijn bewonderenswaardige studie plaatst Pauwels alle gevallen onder de hoofding ‘-es < -erse’: deze diachrone visie is te breed, aangezien Pauwels niet alleen vormen als Aarschots brubəlęs, bę̄dəlęs en lø̄γənęs opneemt, maar ook gevallen als Aarschots nọajęs, vərwo͆ręs, kösęs, en wåsęs, waarvan het woordeinde niet beantwoordt aan het proces -erse > -es. Vermelden we nog dat in de studie van Goemans 1897-1898 geen behandeling van de woordvorming is voorzien.

[p. 69]

Bibliografie

M. Aronoff (1976): Word Formation in Generative Grammar, Cambridge, M.I.T.

L. Goemans (1897-1898): ‘Het dialect van Leuven, een fonetisch-historische studie’, Leuvense Bijdragen 2, 1-76; 103-186; 219-324.

P. Kiparsky (in voorbereiding): Lexical Morphology and Phonology.

J.L. Pauwels (1958): Het dialect van Aarschot en omstreken. Deel I: Tekst. Deel II: Kaarten. Tongeren.