Taal en Tongval. Jaargang 36

[p. 50]

De morfonologie van hoofdtelwoorden in de zuidwestelijke dialekten

Vrij algemeen bekend is het feit dat in een groot zuidwestelijk gebied - Frans-Vlaanderen, West-Vlaanderen, de westelijke 2/3 van Oost-Vlaanderen en Zeeland (behalve het Land van Hulst) - niet-suffigale eind-ə bij een flink aantal overigens monosyllabische woorden bewaard bleef.

Voor een richtinggevend overzicht ga ik uit van de toestand in het dialekt van mijn geboortedorp Kleit (I 154a), dat vrij representatief genoemd mag worden voor het hele gebied:

(a)	Substantieven op -ə:
	-	alle vrouwelijke, behalve broek^1;
	-	een 20-tal mannelijke: as (v.e. wiel), balk, beuk, boog, broer, bult, eik, es, haan, haas, heer, hul (= struik), kin, naam, neus, os, rogge, rug, zoon;
	-	vier onzijdige: bed, einde, hart, hemd.

In historisch opzicht zijn de meeste mannelijke en onzijdige substantieven op -ə oude n-stammen (b.v. boog, haan, hart), oude jă-stammen (b.v. bed, rug) of oude ĭ/ŭ-stammen van het ‘korte’ type (b.v. neus, zoon). Analogiewerking en reduktie van de onbeklemtoonde eindsyllabe hebben de oorspronkelijke verhoudingen echter grondig verstoord.

Dat men de eind-ə in het Kleits en in vele andere zuidwestelijke dialekten toch heel sterk als een aanduiding van het vrouwelijke genus is gaan aanvoelen, blijkt vooral uit een aantal analogische genusveranderingen: enerzijds zijn oog en oor, allebei oorspr. onzijdige n-stammen (dus met eind-ə), vrouwelijk geworden; anderzijds is hand, oorspr. vrouwelijk maar zonder eind-ə, onzijdig geworden.

(b)	Adjektieven op -ə:
	Een 40-tal: blij(de), braaf, bruin, dicht, diep, dik, droog, dun, duur, fijn, gemeen, gewoon, grijs (dia: grijzde), groen, hoog, juist, klein, koel, laag, laat, licht, luid, naakt, nauw, nieuw, recht, rijk, rijp, ros (dia: roste), schoon, stil, streng, vaag (= braak), vast, ver, vlug (v. nest-verlatende vogeljongen), vreemd, zacht, zoet.

1 In vele Vlaamse dialekten is broek door diverse evoluties zijn uitzonderings-status kwijtgeraakt: in Veurne-Ambacht werd het substantief mannelijk (nen broek), in Zele(I 258) en omgeving kreeg het een eind-ə en kon het dus vrouwelijk blijven (een broekə).

[p. 51]

Vooral uit de lijst van adjektieven blijkt ten overvloede dat de aan-of afwezigheid van niet-suffigale eind-ə totaal onvoorspelbaar is op grond van fonologische en/of semantische kenmerken van het woord. Die eind-ə behoort bijgevolg tot de grondvorm van bovengenoemde woorden (die dus ongeleed zijn).

Met betrekking tot het fonologische ‘gedrag’ van die -ə kunnen de volgende regels geformuleerd worden:

(F.R. 1)

Eind-ə valt weg als er aan het grondwoord een suffiks toegevoegd wordt. Voorbeelden (uit het Kleits): (h)ānə + tjə (dim.) → (h)āntjə diepə + st (superl.) → diepst Zoals we al vroeger aangetoond hebben (Taeldeman, 1980: 229), laat deze snoeiregel ons toe een morfonologische eigenaardigheid aan adjektieven als dik, diep, enz. systematisch te verklaren. Het is namelijk zo dat die adjektieven op eind-ə dat eindsegment verliezen wanneer ze attributief gebruikt worden vóór een onzijdig substantief in het enkelvoud: cf. dikΦ stro, een diepΦ water. Ogenschijnlijk gaat fleksie hier dus gepaard met... stamreduktie. Deze ongerijmdheid wordt heel elegant opgelost, als we ervan uitgaan dat er aan een adjektief een nulsuffiks aangehecht wordt wanneer het aan een onz. enkv. substantief voorafgaat (b.v. dĭkə + Φ stro). Door op zo'n sekwentie snoeiregel (F.R. 1) toe te passen, ontstaat de juiste oppervlaktevorm.

(F.R. 2)

Eind-ə valt weg als er onmiddellijk een woord volgt dat met een vokaal begint. Voorbeelden (uit het Kleits): de kătə is ziek → de kătΦ is ziek vĕrə achter → vĕrΦ achter.

Bij een eerste intuïtieve benadering dacht ik dat ook de hoofdtelwoorden twee, drie, vier, vijf, zes, acht, (samenstellingen met) tien, elf en twaalf tot de hierboven besproken reeks van woorden met niet-suffigale eind-ə behoren. Nader onderzoek brengt echter al gauw aan het licht dat eind-ə daar in andere omstandigheden wegvalt dan bij de substantieven en de adjektieven.

Allereerst geven we enkele voorbeelden:

(1)	zelfstandig, vóór pauze: 't zijn (d)er vier[ə]

[p. 52]

(2)	zelfstandig, vóór vokaal: 't zijn (d)er vierΦ over
(3)	zelfstandig, vóór kons.: 't zijn (d)er vier[ə] meer
(4)	bijvoeglijk, vóór vokaal: vier appels
(5)	bijvoeglijk, vóór kons.: vier peren.

Hieruit blijkt dat bij de hierboven opgesomde hoofdtelwoorden de eind-ə bewaard blijft in geval van zelfstandig gebruikt, tenzij er onmiddellijk een woord met vokaalanlaut - cf. (2) - op volgt. Maar in geval van bijvoeglijk gebruik valt eind-ə ALTIJD weg, wat voor anlaut het volgende woord ook heeft.

Een oplossing lijkt te kunnen bestaan in de formulering van de volgende fonologische mineurregel:

(F.R. 3)	ə → / - ø ⋕	[NUM.]	twee, drie, vier, vijf, zes, acht, tien, elf, twaalf)
		[+ attr.]

Erg elegant is dat wel niet wegens het mineurkarakter van de fonologische regel, maar de waarneembare taalfeiten lijken toch korrekt verantwoord te zijn.

Toch is ook dat laatste slechts schijn, want als we nog dieper in de fonologie van de zuidwestelijke dialekten gaan graven, zien we dat we met de hierboven gesuggereerde oplossing (?) op een ander punt in de knoei komen te zitten.

Ter illustratie geven we enkele zinnetjes met de substantieven bŏs en kăsə en het telwoord zĕsə:

(6)	den bŏs is...	→	den bŏ[z] is...
(7)	de kăsə is...	→	de kă[s] is...	(~ F.R. 2)
(8)	zĕsə is...		zĕ[s] is...	(~ F.R. 2)
(9)	zĕsə appels		zĕ[z] appels (!)	(~ F.R. 3)

Volgens (6) opereert er in de zuidwestelijke dialekten een (assimilatie)-regel die stemloze frikatieven stemhebbend maakt als het onmiddellijk volgende woord met een vokaal begint:

(F.R. 4)	[OBS.]
	[+ kont.]	→ [+ stem] /... - ⋕ [VOK.]...
	[- stem]

Cf. ook: 't stŏ is... → 't stŏ[v] is...

tŏch al → tŏ[g] al

Uit (7) en (8) leren we echter dat die regel niet van toepassing is op (onderliggend) stemloze frikatieven die in de auslaut zijn komen te staan

[p. 53]

door apokope van eind-ə (via F.R. 2). In die optiek zouden we ook bij (9) een realisatie zĕ[s] appels mogen verwachten. Dat is echter duidelijk niet het geval: net als in (6) bij het sjwa-loze bos heeft assimilatieregel (F.R. 4) gewerkt!

Uit dit alles kan m.i. alleen maar het volgende gekonkludeerd worden:

(a)	De hoofdtelwoorden twee, drie, vier, vijf, zes, acht, tien, elf en twaalf hebben in geval van bijvoeglijk gebruik een sjwa-loze grondvorm, waardoor de fonologische parallellie tussen (6) en (9) verklaard wordt.
(b)	In geval van zelfstandig gebruik krijgen ze een suffiks-ə, die wegvalt als het onmiddellijk volgende woord met een vokaal begint (cf. voorbeeld 8). De eventueel voorafgaande stemloze frikatief valt echter niet binnen het bereik van de hierboven geformuleerde assimilatieregel (F.R. 4), wat evenmin het geval is bij de andere woorden met suffigale of niet-suffigale eind-ə (cf. voorbeeld 7)^2.

De hierboven voorgestelde oplossing kunnen we nu als volgt formaliseren:

ø → [ə]; /... C + - ⋕	[NUM.]
	[- attr.]

Tot nog toe hebben we met geen woord gerept over de andere hoofdtelwoorden: zeven, negen, twintig, dertig..., honderd en duizend (dia: duust). Met uitzondering van zeven en negen verschijnen deze telwoorden nooit/nergens met suffiks-ə. Bij zeven en negen komt ‘zelfstandigheids’-ə enkel nog in archaïsch dialekt in ± het noord-westelijke kwart van Oost-Vlaanderen voor. Even abstraktie makend van duust (< duzend) kunnen we grosso modo de volgende fonologische restriktie op de hierboven geformaliseerde morfonologische regel aanbrengen:

Hoofdtelwoorden waarvan de stam niet eindigt op een ‘doffe’ syllabe, krijgen bij zelfstandig gebruik een suffiks-ə. Zoals echter al gesuggereerd werd, is duust hier een vervelend maar onverbiddelijk tegenvoorbeeld. Er zit dan ook niets anders op dan onze morfonologische regel als een mineurregel te beschouwen:

ø → [ə] /... C + - ⋕	[NUM.]	(twee, drie, vier, vijf, zes, acht, tien, elf, twaalf)
	[- attr.]

Johan Taeldeman

Bevoegdverklaard Navorser NFWO

2 Dit impliceert dat de assimilatieregel (F.R. 4) hiërarchisch hoger staat dan de apokoperegel (F.R. 2).

[p. 54]

Literatuur

Taeldeman, J. (1980): Inflectional Aspects of Adjectives in the Dialects of Dutch-Speaking Belgium. In: W. Zonneveld - F. Van Coetsem - O. Robinson (eds.), Dutch Studies. Volume 4: Studies in Dutch Phonology.