Taal en Tongval. Jaargang 35

(1983)– [tijdschrift] Taal en Tongval– rechtenstatus

Konditionering en implikaties van de mouillering in het Hofstaads (059)

0. Inleiding.

Tot de merkwaardigste klankfenomenen die we in de Nederlandse dialekten kunnen waarnemen, behoort ongetwijfeld de mouillering. Dat bijzondere karakter heeft zowel met de aard als met de konditionering van het verschijnsel te maken. Hoewel er al vaker over de mouillering geschreven is (o.a. door Carême [1950], Heeroma [1959], Vanacker [1975], Van Ginneken [1934], Van Loey [1961], Verstegen [1953]), ontbreekt nog steeds een monografische studie die dit taalverschijnsel systematisch behandelt. Zo'n monografische beschrijving lijkt mij nochtans een eerste onmisbare stap in de algehele exploratie van dit komplexe fenomeen. Het onderwerp van deze bijdrage is de konditionering en de (feitelijke en theoretische) implikaties van de mouillering in het dialekt van Hofstade (059), dat een vrij centrale positie inneemt in het mouilleringsgebied in de DenderstreekGa naar eind1. Van dit dialekt heb ik systematisch onderzocht:

-	welke C-segmenten mouillering kunnen ondergaan;
-	onder welke voorwaarden en in welke omgevingen die segmenten gemouilleerd worden;
-	in welke posities (monomorfematisch, bimorfematisch, op zinsniveau) mouillering optreedt;
-	welke invloed mouillering kan hebben op voorafgaande en/of volgende segmenten;
-	in welke posities de gemouilleerde klanken allofoonstatus of aparte foneemstatus hebben;
-	in welke mate de mouillering als proces nog produktief is in het synchrone Hofstaads.

I. Konditionering van de mouillering in het Hofstaads.

Het belangrijkste onderscheid dat voor de konditionering van de mouillering gemaakt moet worden - vooral dan m.b.t. de fonologische

dieptestruktuur cf. punt 3 - is dat tussen ongelede en gelede woorden. Over de woordgrens heen is er geen mouillering, tenzij als resultaat van assimilatie van artikulatieplaats. Mouilleringsverschijnselen die echter wel tot het niveau van de zinsfonologie behoren, zijn alternanties bij werkwoordvormen bestaande uit een VF. gevolgd door de pronomina /Tə/Ga naar eind2 (hij), /də/ (gij), /zə/ (zij) en /ənt/ (het).

I.1. Mouillering in monomorfematische positie: mouillering van &CC&.

Voor het optreden van de mouillering in monomorfematische positie moet aan de volgende voorwaarden voldaan worden:

a) De CC-cluster moet opgebouwd zijn uit 2 koronale konsonanten; koronale konsonanten zijn: t, d, s, z, l en r. Verder zijn er nog 2 restrikties op de samenstelling van de CC-cluster nl.

a1) de eerste konsonant moet [-kont.] zijn, waardoor dan de koronalen s, z en r als mogelijke eerste C van de cluster uitgeschakeld worden;

a2) de tweede konsonant moet een koronale obstruent zijn en is dus gekenmerkt door het feature [- son.], wat een uitsluiting van de sonorante konsonanten l, n en r betekent.

We kunnen de CC-cluster die mouillering zal ondergaan bijgevolg als volgt specifiëren:

[C]	[K]
[+ kor]	[+ kor]
[-kont]

Bij het optreden van de mouillering ten gevolge van het op elkaar stoten van een niet-kontinuante koronaal en een koronale obstruent breidt de palatale artikulatieplaats van de eerste konsonant (de mouillerende) zich uit tot het tweede segment van de cluster.

Voorbeelden:

bɪḷṭ	(beeld) < /bɪ̆ld/ → bɪ̆ḷd → bɪ̆ḷḍ
mɪṇṣ	(mens) < /mɪ̆ns/ → mɪ̆ṇs → mɪ̆ṇṣ
muṭʃ	}
muʃ	} (muts) < /my̆ts/ → my̆ṭʃ → mŭṭʃ of mŭʃ
ɛṇə	(einde) < /ɛ̆ndə/ → ɛ̆ṇdə → ɛ̆ṇḍə → ɛ̆ṇə ten gevolge van deletie van *d tussen n, l, r en ə.
kiṇṭ	(kind) < /kɪ̆nd/ kɪ̆ṭd → kɪ̆ṭḍ

b) De voorafgaande vokaal

- moet kort zijn;

- mag geen ɑGa naar eind3 of o zijn, tenzij deze laatste vokaal het resultaat is van vroegere vokaalverkorting, een proces dat in monomorfematische positie reeds geleksikaliseerd is. Er is ons slechts één voorbeeld van verkorte /ŏ/ in monomorfematische positie bekend nl.

/moŏND/ →	moṇṭ (maand)
	moṇḍɑΧ (maandag).

Voorbeelden hierbij zijn:

piṇṭ (pint), puṇṭ (punt), kɛḷər (kelder), moṇṭ (maand) met o < Wgm. â, mont (mond) met o < Wgm. ŭ zonder umlautsfaktor, ɑnt (hand).

Bij de voorwaarden voor mouillering in ongelede woorden wil ik nog de volgende opmerkingen maken:

-	De vokaal voor de gemouilleerde cluster is nooit y. Deze palatale vokaal werd onder invloed van de mouillering gevelariseerd tot u; bv. muʃ (muts), sΧuḷṭ (schuld) (cf. punt 2: Implikaties van de mouillering). Het proces y → u vóór gemouilleerde konsonant is in monomorfematische positie geleksikaliseerd: er is duidelijk geen alternantie meer.
-	De korte vokalen ɪ, ø, œ en ɔ komen uiterst zelden in monomorfematische positie voor. Ze zijn meestal historische verkortingsprodukten en zijn dus geleksikaliseerd.
-	Leksikalisatie geldt ook voor de mouillering in monomorfematische positie. Aangezien de gemouilleerde konsonanten hier niet alterneren met niet-gemouilleerde (koronale) konsonanten, neemt het leksikon ze als aparte fonemen op.

Rekening houdend met de hierboven geschetste kondities komen we voor de mouillering in monomorfematische positie tot het volgende overzichtelijke schema van gemouilleerde postvokalische CC-clusters:

	ɪ̆	y̆	ɪ̆	ɛ̆
-ts	+	-	0	0
-lt	+	-	+	+
-ld	+	-	+	+
-ls	0	-	0	0
-lz	0	-	0	0
-nt	+	-	0	+
-nd	0	-	0	+
-ns	0	-	+	+
-nz	0	-	0	0

	æ̆	ă	ɔ̆	ŏ	ŭ
-ts	+	-	+	-	+
-lt	0	-	0	-	+
-ld	0	-	+	-	+
-ls	0	-	0	-	+
-lz	0	-	0	-	+
-nt	0	-	0	-	+
-nd	0	-	0	+ (4)	+
-ns	0	-	0	-	+
-nz	+	-	0	-	0

Verklaring van de tekens:

+ duidt aan na welke vokaal de betreffende cluster gemouilleerd wordt;

0 duidt de accidentele leemtes aan;

- duidt de systematische leemtes aan; mouillering van de betreffende cluster is onmogelijk na de aangeduide vokaal, ofwel doordat de kombinatie van de betreffende vokaal met de betreffende CC-cluster niet voorkomt, ofwel doordat die kombinatie wel voorkomt maar dan zonder mouillering.

I.2. Mouillering in bimorfematische positie: mouillering over de morfeemgrens heen: &C + C&.

Voor deze positie zijn de voorwaarden die het mouilleringsproces stelt, de volgende:

a) De CC-cluster moet op de volgende wijze opgebouwd zijn:

[C]	[K]
[+ kor]	[+ kor]
[- kont]

bv.

æ wuṇṭ	(hij woont);	wuṇʃt (woonst) ∼ wuːn̩ː (wonen)
æ smɛṭ	(hij smijt)	< /smɛ̄t + t/
vœḷər	(vuiler)	< /vœ̄l + d + ər/
vœḷʃt	(vuilst)	< /vœ̄l + st/.

Er treedt echter ook mouillering op bij een opeenvolging van onderliggende glijder (/j/ of /w/) + koronale eksplosief (/t/ of /d/), dus bij de cluster:

[G]	[K]
	[+ kor]
	[- kont]

bv.

æ zʋ▴ᵈṭ	(hij zaait)	< /zū^əj + t/
gəzʋ▴ᵈdə	(gezaaide)	< /gə + zū^əj + də/
tsni▴ᵈṭ	('t sneeuwt)	< /snɪ̄^əw + t/
bəsni▴ᵈḍə	(besneeuwde)	< /bə + snɪ̄^əw + də/.

b) De voorafgaande vokaal is:

b1) een oorspronkelijk korte (palatale) vokaal

bv.

stiḷṭə (stilte)	⇹	stilə (stille)
æ zɛṭ (hij zet)	⇹	zɛtn̩ (zetten)

Hierbij moeten we het volgende opmerken:

- /y/ → u of o vóór gemouilleerde konsonant (cluster) ten gevolge van de werking van de volgende F.R.

/y^(ə)/ → [+ achter] / & -	[(L)]	[C]Ga naar eind5	&
	[(+ kont)]	[+ hoog]
		[+ voor]

Het is duidelijk dat de velarisering van /y^(ə)/ onder invloed van het muoilleringsproces optreedt.

bv.

æ sΧuṭ	(hij schudt)	∼ sΧydn̩	(schudden)
æ vuḷṭ	(hij vult)	∼ vyln̩	(vullen)
purṭṇ	(poortje)	∼ py▴ərt	(poort)
groṭər	(groter)	∼ gry▴ᵈt	(groot)
sΧoṇər	(schoner)	∼ sΧy▴ᵈn	(schoon).

- Na de oorspronkelijk korte vokalen ɑ en o is er wel mouillering mogelijk, maar dan uitsluitend bij een cluster bestaande uit 2 koronale eksplosieven (t/d + t).

bv.

æ sΧɑṭ	(hij schat)	∼ sΧɑtn̩	(schatten)
troṭ	(het rot)	∼ rotn̩	(rotten)
tegenover	æ vɑlt	(hij valt)	∼ vɑl̃n̩	(vallen)
	æ jont	(jhi gunt)	∼ jon̩ː	(gunnen).

b2) een korte vokaal die het verkortingsprodukt is van een lange monoftong of een centrerende diftong in een bepaalde morfonologische kontekst.

bv.

briṭə	(breedte)	∼ bri▴ət	(breed)
klæṇər	(kleiner)	∼ klæːn	(klein)
æ wuṇṭ	(hij woont)	∼ wuːn̩ː	(wonen)
æ ræṭ	(hij rijdt)	∼ ræːn	(rijden)
buṇṭṇ	(boontje)	∼ by▴ᵈn	(boon)

b3) een centrerende diftong die in de onderliggende voorstelling gevolgd wordt door /d/, /w/ of /j/.

bv.

æ wi▴ᵈṭ	(hij wiedt)	∼ wi▴ᵈn	(wieden)	< /wɪ̄^əd + ən/
t lʋ▴ᵈṭ	(het luidt)	∼ lʋɛᵈn	(luiden)	< /lū^əd + ən/
æ zʋ▴ᵈṭ	(hij zaait)	∼ zʋ▴ᵈn	(zaaien)	< /zū^əj + ən/
t sni▴ᵈṭ	('t sneeuwt)	∼ sni▴ᵈn	(sneeuwen)	< /snɪ̄^əw + ən/

Rekening houdend met de geschetste kondities kunnen we de fonologische regel die de gemouilleerde alternanties verklaart, als volgt formuleren:

[C]	→	[+ voor]	/ &	[V{problem}]	-+	[K]	&
[+ kor]		[+ hoog]		[V{problem}^ə		[+ kor]
[- kont]

met	[K]	→ [+ voor]
	{+ kor]

[K]	→	[+ voor]	/ & /G/ + - &
[+ kor]		[+ hoog]
[- kont]

De voorafgaande informatie over mouillering in bimorfematische positie kunnen we vervolgens samenvatten in het volgende schema:

	i	y	ɪ	ø	ɛ	œ	æ	a
t+t	+	-	+	+	+	+	+	+
d+t	+	-	0	0	0	0	+	0
d+d	+	-	0	0	0	0	+	0
l+t	+	-	+	+	+	+	0	-
l+d	+	-	+	+	+	+	0	-
n+t	+	-	0	+	+	+	+	-
n+d	+	-	0	+	+	+	+	-
t+s(t)	+	-	0	0	0	0	0	-
d+s(t)	+	-	0	0	+	0	0	-
l+s(t)	+	-	0	0	+	+	0	-
n+s(t)	+	-	0	0	+	+	+	-
j+t	0	-	0	0	0	0	+	-
j+d	0	-	0	0	0	0	+	-
w+t	0	-	0	0	0	0	0	-
w+d	0	-	0	0	0	0	0	-

	ɔ	o	u	i.^ə	y.^ə	ɛ.^ə	u.^ə	u.^ə
t+t	+	+	+	-	-	-	-	-
d+t	+	0	+	+	-	+	+	0
d+d	+	0	+	+	-	+	+	0
l+t	+	-	+	-	-	-	-	-
l+d	+	-	+	-	-	-	-	-
n+t	+	-	+	-	-	-	-	-
n+d	0	-	+	-	-	-	-	-
t+s(t)	+	-	0	-	-	-	-	-
d+s(t)	+	-	0	-	-	-	-	-
l+s(t)	+	-	+	-	-	-	-	-
n+s(t)	0	-	0	-	-	-	-	-
j+t	0	-	+	0	-	0	+	+
j+d	0	-	+	0	-	0	+	+
w+t	0	-	0	+	-	0	0	0
w+d	0	-	0	+	-	0	0	0

Bij deze tabel moeten we nog opmerken dat ɪ, œ, ø, ɔ, o en u meestal verkortingsprodukten zijn van oorspronkelijk lange monoftongen of centrerende diftongen.

Voor de mouillering in bimorfematische positie moeten we ook nog een lijstje van werkwoorden met stam op vokaal geven. Het merkwaardige aan deze werkwoorden is dat ze bij vervoeging in de 2de pers. enk. en mv. vokaalverkorting en mouillering van de VF-t krijgen, wat echter niet het geval is voor de 3de persoon enk. waar de lange stamvokaal behouden blijft en waar de VF-t niet gemouilleerd wordt.

Het betreft de werkwoorden:

duːn	(doen)	→ gə duṭ; gɛ▴ᵈr duṭ	⇹ æ duːt
stʋ▴ᵈn	(staan)	→ gə stɔṭ; gə▴ᵈr stɔṭ	⇹ æ stʋ▴ᵈt
slʋ▴ᵈn	(slaan)	→ gə slɔṭ; gɛ▴ᵈr slɔṭ	} ⇹ æ slʋ▴ǔt
		maar ook:	} ⇹ æ slʋ▴ǔt
		gə slʋ▴ǔṭ; gɛ▴ǔr slʋ▴ᵈṭ	} ⇹ æ slʋ▴ᵈt
gʋ▴ᵈn	(gaan)	→ gə gɔṭ; gɛ▴ᵈr gɔṭ	⇹ æ gʋ▴ᵈt

Een uitzondering op deze reeks werkwoorden met vokaal als stamauslaut is het werkwoord ziːn (zien). Hoewel de stam van dit werkwoord eindigt op vokaal, treedt hier noch in de 2de pers. enk. en mv., noch in de 3de pers. enk. vokaalverkorting + mouillering van de VF-t op:

gə ziːt, gɛ▴ᵈr ziːt, æ ziːt.

Verder zijn er nog twee werkwoorden waarvan de stam niet eindigt op vokaal, die zich bij vervoeging zoals de werkwoorden van het lijstje gedragen:

- het werkwoord muːtn̩ (moeten); hoewel de stam eindigt op t krijgt de 3de pers. enk. geen mouillering van de VF-t, wat normaal wel het geval zou moeten zijn:

gə muṭ, gɛ▴ᵈr muṭ ⇹ æ muːt

- het werkwoord ɛmən (hebben):

gɪṭ, gɛ▴ᵈrɪṭ ⇹ æ eːt.

De werkwoorden waarvan de stam eindigt op vokaal (met uitzondering van het werkwoord ziːn) en de andere werkwoorden die zich bij de vervoeging op dezelfde wijze gedragen, worden leksikaal gemarkeerd met een (mineur)regelfeature [+ F▴R▴x] waarbij we de betreffende mineurregel kunnen formuleren als volgt

VF-t →	[+ voor]	/ & [V] + - ⋕
	[+ hoog]		[2de pers.].

I.3. Mouillering over de woordgrens heen: & C ⋕ C &.

Eigenlijk is er in het Hofstaads geen mouillering over de woordgrens heen;

bv. igbɛntotiːnyːrntœːs (Ik ben tot tien uur thuis).

In bimorfematische positie echter worden de verbindingen /n + t/ en /t + t/ normaal gezien wel gemouilleerd.

Voorbeelden die op mouillering op zinsniveau schijnen te wijzen, zijn slechts gevallen van assimilatie van artikulatieplaats, een proces dat inderdaad ook op zinsniveau (dus ook over de woordgrens heen) opereert.

bv. ɑʃṭəkomt (als hij komt) < /ăs ⋕ Tə/Ga naar eind(6)

(mouillering in bimorfematische positie)

(assimilatie van artikulatieplaats)

Mouilleringsverschijnselen die op het eerste gezicht wel tot het niveau van de zinsfonologie behoren, betreffen werkwoordsvormen die opgebouwd zijn uit een VF. gevolgd door de pronomina /Tə/ (hij), /də/ (jij), /zə/ (zij) en /ənt/ (het), maar waarbij klitizering optreedt. Het gaat hier om alternanties bij werkwoorden met:

a) stam op /t/ bv. weːtn̩ (weten) < /wēt + ən/

æwɪṭ	(hij weet)
gəwɪṭ	(gij weet)
wɪṭədɑ	(weet gij/hij dat?)
æweːtn̩t	(hij weet het)
wɪṭṇṭGa naar eind(7)	(weet gij/hij het?)

b) stam op /d/ bv. snæːn (snijden) < /snǣd + ən/

æsnæṭ	(hij snijdt)
snæṭə	(snijdt hij?)

snæḍə	(snijd + enkl. pron. 2de pers. enk.)
æsnæṇṭ	(hij snijdt het)
snæṇḍɑfGa naar eind(8)	(snijd het af)
snæṭṇṭ	(snijdt hij het?)
snæḍṇṭ	(snijd + enkl. pron. 2de pers. enk. + het)

c) stam op /n/ bv. kɛn̩ː (kennen) < /kɛ̆n + ən/

ækɛṇṭ	(hij kent)
ækɛn̩ːt	(hij kent het)
kɛṇṭṇṭ	(kent hij het? )
kɛṇʃnt	(kent zij het?)
kɛṇːṭ	(ken + enkl. pron. 2de pers. enk. + het)

d) stam op /l/ bv. wil̃n̩ (willen) < /wɪ̆l + ən/

æwiln̩t	(hij wil het)
wiḷṭṇṭ	(wil hij het?)
wiḷːṇṭ	(wil + enkl. pron. 2de pers. enk. + het)
wiḷədɑtuːn	(wil jij dat doen?)

e) stam op glijder

- op /j/ bv. rujən (gooien) < /rŭj + ən/

æruṭ	(hij gooit)
ærujəntwɪΧ	(hij gooit het weg)
rujəntwɪΧ	(gooi het weg)
ruṭṇṭwɪΧ	(gooit hij het weg?)

- op /w/ bv. sni▴ən (sneeuwen) < /snɪ̄^əw + ən/

tsni▴ᵈṭ	('t sneeuwt)
sni▴ᵈnt	(sneeuwt het?)

f) stam op vokaal bv. gʋ▴ᵈn (gaan) < /gū^ə + n/

ægɔ wɪΧ	(hij gaat weg)
gəgɔṭwɪΧ	(gij gaat weg)
gɔṭəwɪΧ	(gaat hij weg?)
gɔsəwɪΧ	(gaat ze weg?)
gɔjəwiɪΧ	(ga je weg?)
gɔṇṭΧuːt	(gaat het goed?)
gɔṭṇṭuːn	(gaat hij het doen?)
gɔjəntuːn	(ga je het doen?)
gɔsn̩tuːn	(gaat ze het doen?)

De pronomina /ənt/, /Tə/, /də/, /zə/ die in de aangehaalde voorbeelden oorzaak van mouillering zijn, komen als zodanig enkel in postverbale positie (als subjekt en /ənt/ ook als objekt) in de fonologische dieptestruktuur van de zin voor. Het zijn typische enklitische elementen, die we via een klitizeringsregel binnen de grenzen van het fonologische woord kunnen halen; ze vormen dan samen met de VF. één fonologisch woord.

De klitizering is een morfonologisch proces dat we als volgt zouden kunnen beregelen: VF ⋕ [pron.] → VF + [pron.].

Dank zij deze klitizeringsregel kan de mouillering in de gegeven voorbeelden, die op het eerste gezicht over de woordgrens heen opereert, verklaard worden. We zullen dat verduidelijken aan de hand van de volgende vraagzin:

ruḍṇṭwɪΧ (Gooi je het weg?)

Deze zin heeft als fonologische voorstelling:

/rūj + t ⋕ də ⋕ ənt ⋕ wɪ̆g/.

Opdat de fonologische dieptestruktuur tot de fonetische oppervlaktestruktuur kan worden uitgewerkt, moeten de volgende regels opereren:

a) klitizering, zodanig dat de klitika /də/ en /ənt/ binnen het woord gehaald worden, wat een voorwaarde is voor het opereren van de mouillering;

b) deletie van de VF-t; VF-t-deletie treedt in het Hofstaads telkens op als het volgende woord met een konsonant begint, dus ook vóór klitika;

c) mouillering; aangezien de woordgrens ten gevolge van de klitizeringsregel is omgewerkt tot een morfeemgrens, krijgen we hier mouillering in bimorfematische positie: mouillering van de cluster /j + d/ → d;

d) deletie van ə vóór vokaal, waardoor /də + ənt/ → ḍənt;

e) deletie van ə tussen een alveolaire of palatale konsonant en n, zodat ḍənt → ḍnt;

f) assimilatie van plaats: de palatale artikulatieplaats van ḍ wordt assimilatorisch doorgetrokken tot de volgende twee koronale konsonanten, waardoor ḍnt → ḍṇṭ.

Overzichtelijk uitgewerkt krijgen we dan voor deze voorbeeldzin de volgende schematische voorstelling:

a)	klitizering
b)	VF-t-deletie vóór klitika
d)	+ e) ə-deletie
c)	mouillering
f)	assimilatie van plaats

De hierboven aangehaalde voorbeelden van alternanties bij werkwoorden (van a tot f) kunnen op analoge wijze uitgewerkt worden.

Uit de uitwerking van de overgang van het systematisch-fonologische naar het systematisch-fonetische niveau bij de voorbeeldzin ‘Gooi je het weg?’ blijkt hoe belangrijk de minstens partieel extrinsieke regelordening is voor het optreden van de mouillering vóór klitika. Belangrijke regels voor het mouilleringsproces bij enklitische elementen zijn:

a) de klitizeringsregel (= een morfologische regel), zonder welke geen mouillering vóór klitika zou kunnen optreden;

b) de fonologische regel die de delging van de VF-t formuleert. Deze regel is voor het Hofstaads in 3 delen opgesplitst:

b1) delging van de VF-t in de 3de pers. enk. bij werkwoorden waarvan de stam eindigt op vokaal, vóór een C als anlautsegment van het volgende woord

bv.	ægɔwɪΧ (hij gaat weg)
	tegenover gəgɔṭwɪΧ (gij gaat weg)
	ædunit (hij doet niets)
	tegenover gɛ▴ᵊrduṭṇit (jullie doen niets).

Deze regel vindt zijn komplement in de hierboven reeds geformuleerde mineurregel, die de mouillering van de VF-t in de 2de pers. enk. en mv. bij werkwoorden met stam op vokaal (en bij werkwoorden die op gelijkaardige wijze vervoegd worden) formuleert;

b2) VF-t-deletie vóór een C als anlautsegment, indien de stam van het werkwoord niet eindigt op onderliggende /t/, /d/ /j/ of /w/ want in die gevallen is er mouillering van de VF-t, die dus behouden blijft

bv.	ædrɔːgbukən	(hij draagt boeken)
	gɛ▴ᵊrgɪfnit	(jullie geven niets)

tsΧœːfΧuːt	(het schuift goed)
zəkɛṇmæː	(ze kent mij)

Uit deze laatste twee voorbeelden blijkt dat de VT-t-deletie pas na de assimilatie van stem resp. mouillering gebeurt.

Voorbeelden van vervoegde werkwoorden met stam op /t/, /d/, /j/ of /w/ zijn:

æɪṭfeːl	(hij eet veel)
æbluṭṇæːΧ	(hij bloedt erg)
æzv▴ᵊṭæːrə	(hij zaait tarwe)
tsni▴ᵊṭṇoΧ	(het sneeuwt nog)

b3) VF-t-deletie vóór klitika

bv.	æweːtn̩tni	(hij weet het niet)
	speːẽn̩tmɪjɛm	(speelt het met hem?)
gɪvdədɑwɪΧ		(geeft + enkl. pron. 2de pers. enk. + dat weg)
gɪfsn̩twɪΧ		(geeft ze het weg?)
zukṭəmæː		(zoekt hij mij?)

Belangrijk voor de mouillering is dat de b3)-deelregel vóór de b2)-regel opereert, maar deze 2 deelregels zijn niet rechtstreeks geordend: ten minste de vokaalverkortingsregel en de mouilleringsregel moeten tussen die 2 deelregels in ingeschakeld worden.

c) de regel die de vokaalverkorting verantwoordt (= een morfonologische regel). De vokaalverkorting is meestal een konditie voor het optreden van de mouillering; het is namelijk zo dat het al dan niet optreden van de mouillering bijna inherent verbonden is met het al dan niet optreden van de vokaalverkorting (bv. kv▴ᵊtst of kɔṭʃt [kwaadst]), zodat die 2 regels rechtstreeks geordend zijn: R_v̆ > R_mouill.

De opsomming van deze regels houdt al een zekere (soms rechtstreekse) lineaire ordening in: R_klit. > R_VF-t(3) > R_v̆ > R_mouill. > R_VF-t(2) Andere fonologische regels kunnen in deze ordening tussengevoegd worden. Voor de schijnbaar op zinsniveau opererende mouillering is de klitizering een noodzakelijk morfologisch (dus voorafgaand) proces.

Tevens is gebleken dat de onderliggende volgorde van de fonologische en morfo(no)logische regels van groot belang is voor de realisatie van het mouilleringsproces.

II. Implikaties van de mouillering.

II.1. Wisselwerking tussen de vokaalverkorting en de mouillering.

Zoals reeds eerder gesignaleerd werd, bestaat er een wisselwerking tussen het morfonologische proces van de vokaalverkorting en het fonologische proces van de mouillering, waarvan de regels rechtstreeks geordend zijn: R_v̆ > R_mouill. Deze 2 regels opereren praktisch tegelijkertijd, maar doordat de vokaalverkorting op een iets hoger regelniveau staat dan het mouilleringsproces, vormt ze vaak een voorwaarde voor het toepassen van de mouilleringsregel: blijft de vokaal lang, dan treedt er geen mouillering op van de volgende C-verbinding; wordt de vokaal verkort, dan worden de postvokalische C gepalataliseerd; b.v. gəduṭ (je doet) tegenover æduːt (hij doet).

Bij komparatief- en superlatiefvorming krijgt de vokaalverkortingsen de mouilleringsregel vaak een optioneel karakter;

bv.	klæṇər / klæːnər	(kleiner)
	briṭʃtə / bri▴ᵊtstə	(breedste).

Het gebruik van één van de alternerende vormen is waarschijnlijk een kwestie van registerkeuze. Afhankelijk van de spreeksituatie gebruiken de Hofstadenaren de ene keer de gemouilleerde, de andere keer de niet-gemouilleerde vormen, waarbij de gemouilleerde vormen als ‘echt’ (misschien ook wel ‘plat’) Hofstaads beschouwd worden.

II.2. Velarisering van /y^(ə)/ tot u vóór gemouilleerde C(C).

In verband met de mouillering willen we ook het velariseringsproces vermelden waardoor /y̆/ of /ȳ^(ə)/ vóór een gemouilleerde konsonant (cluster) als u of o gerealiseerd wordt. Dit proces spreekt de mouilleringstheorie tegen, waarvan o.a. Van GinnekenGa naar eind9 een voorstander is. Deze mouilleringstheorie poneert een kausaliteit tussen de mouillering van een C-cluster en de palatalisatie van de voorafgaande mediale of velaire vokaal. Volgens deze theorie zou de mouillering ontstaan zijn ten gevolge van de palataliserende invloed van een volgende ON. i. De onder invloed van de palatale i gemouilleerde konsonantcluster zou dan op zijn beurt de voorafgaande beklemtoonde vokaal palataal beɩ̄nvloeden.

Hofstaadse voorbeelden als	by▴ᵊn - buṇṭṇ	(boon - dim.)
	sΧy▴ᵊn - sΧoṇər	(schoon - komp.)
	kyn̩ː - gəkuṇṭ	(kunnen - ge kunt)

waarbij precies het omgekeerde gebeurt, namelijk een palatale vokaal wordt onder invloed van de volgende gemouilleerde konsonant(cluster) gevelariseerd, vormen een tegenindikatie voor deze fysiologisch-mechanische theorie, zodat we de mouillering wellicht beter als een autonoom proces kunnen beschouwen. Het velariseringsproces opereert op monomorfematisch en bimorfematisch niveau:

a) In monomorfematische positie is de velaire vokaal reeds geleksikaliseerd;

bv.	muʃ	(muts)
	puṇṭ	(punt)
	sΧuḷṭ	(schuld)

b) Voor de gelede woorden kunnen we de velarisering van /y̆/ of /ȳ^ə/ tot u of o in de volgende fonologische regel samenvatten:

/y^(ə)/ → [+ achter] / & -	([ L ])	[ C ]	&
	([+ kont])	[+ voor]
		[+ hoog]

bv.	sΧydn̩ - æsΧuṭ	(schudden - hij schudt)
	kyn̩ː - dəkuṇʃt	(kunnen - de kunst)
	py▴ᵊrt - purṭṇ	(poort - poortje)
	gry▴ᵊt - groṭər	(groot - groter)

II.3. Assimilatie van (palatale) artikulatieplaats.

Wanneer de koronale konsonanten t, d, s, z, l, n (met uitzondering van r) gekombineerd worden met een gemouilleerde konsonant, dan nemen ze de palatale artikulatieplaats van de gemouilleerde konsonant over.

Voorbeelden:

a) De gemouilleerde konsonant volgt op de koronale:

tɛʃi▴ᵊp	< tɛs ⋕ ʒi▴ᵊp	(het is zeep)
aṣṭəkomt	< as ⋕ ṭə	(als hij komt)

b) De gemouilleerde konsonant gaat aan de koronale vooraf:

æwiḷʃΧrɛːvən	< wiḷṭ ⋕ sΧrɛːvən met deletie van VF-t (hij wil schrijven)
ɪṭʃəraf	< ɪṭ ⋕ zə (eet ze ervan?)

Voor deze assimilatiegevallen kunnen we de volgende realisatieregel formuleren:

[C]		[+ voor]		[C]
[+ kor]	→	[+ hoog]	/	[+ voor]
(- r)				[- kont]

Deze regel bevat een restriktie: na ʃ (of eventueel ʒ) worden de koronale obstruenten t, d, l en n niet gemouilleerd;

bv. wɪṭʃnt < /wēt + t ⋕ zə ⋕ ənt/ (weet ze het?)

tegenover:

wɪṭṇṭ < /wēt + t ⋕	{Tə}	⋕ ənt/ (weet hij/gij het?)
	{də}

III. Onderliggende voorstelling van de gemouilleerde konsonanten.

Nu de voorwaarden voor en de gevolgen van de mouillering in het Hofstaads duidelijker geworden zijn, wil ik enkele hypothesen voor de onderliggende vorm van de morfemen met mouillering schetsen. Het is namelijk precies in de dieptestruktuur dat het fundamentele verschil tussen mouillering bij ongelede en mouillering bij gelede woorden tot uiting komt. Voor de onderliggende voorstelling kunnen we het best uitgaan van 3 types. Twee daarvan vinden we bij de ongelede woorden, het 3de type heeft betrekking op gelede woorden.

1ste type: geen mouillering in de basisvorm, geen mouillering in de alternerende vormen bv. mont - monː (mond - monden).

Uitgaande van het principe van de natuurlijkheid (de grammatika moet een afschaduwing zijn van de intuɩ̄ties van de taalgebruiker en moet dus een maximum aan psychische realiteit bezitten) poneren we uiteraard een onderliggende voorstelling zonder mouillering: /mŏnd/, /mŏnd + ən/.

2de type: Er is mouillering in de verschillende alternerende vormen

bv.	moṇṭ - moṇː	(maand - maanden)
	wiṇṭ - wiṇː	(wind - winden)

Bijgevolg poneren we een onderliggende vorm met mouillering:

/mŏND/,	/mŏND + ən/
/wĭND/,	(wĭND + ən/

3de type: Er is geen mouillering in de basisvorm, maar wel in de kombinaties met die basisvorm bv. winː - æwiṇṭ - wiṇʃt (winnen, hij wint, winst).

Voor dit laatste type poneren we een onderliggende vorm zonder mouillering. Daaraan koppelen we dan een fonologische regel die de alternanties verklaart (zie de hierboven reeds geformuleerde mouilleringsregel). We krijgen dus als onderliggende vormen: /wĭn + ən/,

De mouillering bij vervoeging van werkwoorden als zʋ▴ᵊn (zaaien, sni▴ᵊn (sneeuwen), lʋ▴ᵊn (luiden) en sΧi▴ᵊn (scheiden) die bijvoorbeeld tot uiting komt in de 3de pers. enk. O.T.T.: æzʋ▴ᵊṭ, tsni▴ᵊṭ, tlʋ▴ᵊṭ, æsΧi▴ᵊṭ wordt verklaard door de fonologische dieptestruktuur van deze werkwoordvormen: /zūəj + ən/ - /zūəj + t/; snɩ̄əw + ən/ - /snɩ̄əw + t/; /lūɛ̆d + ən/ - lūəd + t/; sχɩ̄əd + en/ - /sχɩ̄əd + t/. Opdat de fonologische dieptestruktuur van deze werkwoordvormen tot de fonetische oppervlaktestruktuur kan omgewerkt worden, moeten volgende fonologische regels opereren:

-	op de infinitief:

. met stam op /d/
/d/ →	{j}Ga naar eind(10)	/ & /V̄/ - + ə &
	{ø}
. met stam op glijder
/G/	→ ø	/ & V̄ə - + ə &

-	op de vervoegde werkwoordvormen (2de en 3de pers. enk. en 2de pers. mv. en het voltooid deelwoord) is de mouilleringsregel van toepassing, die we voor de overzichtelijkheid nog even willen herhalen:

. stam op /t/, /d/, /n/ of /l/

[ C ]	→	[+ voor]	/ &	[ V ]	-+	[ K ]	&
[+ kor]		[+ hoog]		[Və]		[+ kor]
[- kont]

met	[K]	→ [+ voor]
	[+ kor]

. stam op glijder

[K]	→	[+ voor]	/ & /G/ + - &
[+ kor]		[+ hoog]
[- kon]

IV. Besluit.

Ik hoop dat ik met deze schets van het mouilleringsproces in het synchrone Hofstaads een andere, nog maar weinig beschreven dimensie van dit komplekse taalverschijnsel belicht heb, die nieuwe inzichten mogelijk zal maken.

Het mouilleringsproces is in de Vlaamse dialekten aan het afnemen, wat ook uit het Hofstaadse klankmateriaal blijkt: de mouillering als proces verliest aan produktiviteit, m.a.w. ze wordt niet konsekwent meer toegepast in nieuwere woorden. Dat wordt bijvoorbeeld duidelijk bij een vergelijking van woordparen als

sɛldər	(selder)	- kɛḷər	(kelder)
tɛnt	(tent)	- vɛṇṭ	(vent)
vlindərGa naar eind11	(vlinder)	- sΧiḷər	(schilder)

In dit verband kunnen we opmerken dat produktiviteitsafname van oorspronkelijk zeer levenskrachtige fonologische processen in het dialekt vaak het gevolg is van een toenemende A.N.-beɩ̄nvloeding. Dergelijke kultuur(taal)dwang manifesteert zich eerder en intenser naarmate het dialektverschijnsel een lokaler karakter heeft.

Lut Keymeulen

Bibliografie

Carême M., ‘De mouillering in de Zuidnederlandse dialekten, Leuvense Bijdragen, 1950, blz. 113-139.

Heeroma K., ‘Nasalering en Mouillering’. Nieuwe Taalgids, 1959, blz. 129-135.

Keymeulen L., Fonologische aspekten van het Hofstaads (059), R.U.G. 1981, niet gepubliceerd.

Vanacker, V.F., ‘Over enkele meervoudsvormen van voegwoorden’. Taal en Tongval 1, 1949, blz. 32-45, 77-93, 108-112.

Vanacker V.F., ‘Nog even over gemouilleerde konsonanten in het Aalsters’. Spel van Zinnen, Album Van Loey, 1975, blz. 280-284.

Van Ginneken J., ‘De consonant-mouillering in een groep Nederlandse dialekten’. Onze Taaltuin, 1934, blz. 185-200.

-	‘De Oudnederlandse umlaut en de mouillering’. Onze Taaltuin, 1935, blz. 212-225.
-	‘De correlatie van harde en weke medeklinkers in het Oud- en Nieuw-nederlands’. Onze Taaltuin, 1935, blz. 302-317.

Van Loey A., ‘Palatalisatie; Mnl. en Zuidnedl. uu, Mechelse a:’. H.C.T.D. XXXV, 1961, blz. 131-219.

Verstegen W., ‘D na N en L in een groep Oostlimburgse dialecten’. Taal en Tongval V, 1953, blz. 164-168.

eind1: Een eerste versie hiervan maakte deel uit van mijn licentiaatsverhandeling (Keymeulen, 1981).

eind2: Gemouilleerde klanken met foneemstatus worden in de fonologische dieptestuktuur met de overeenstemmende hoofdletter voorgesteld bv.  → /T/; ḷ → /L/.

eind3: a is in het Hofstaads nooit het verkortingsprodukt van een historisch lange vokaal.

eind5: Mouillering wordt gekarakteriseerd als een ver doorgedreven palatalisering waarbij het aanrakingsvlak breder wordt, de aanraking minder energisch is en een lichte j uitgesproken wordt. Bijgevolg kunnen we een gemouilleerde klank voorstellen met de features [+voor] en [+hoog]. Een spraakklank heeft namelijk het kenmerk (+ voor + hoog) als het tonglichaam zich hoger en meer naar voren bevindt dan in de neutrale positie. Typische voorbeelden van hoge en voorwaartse segmenten zijn i en j.

eind(6): Overweging verdient ook een onderliggende voorstelling /aăs + t ⋕ Tə/, waarbij de uitgang -t bij het voegwoord aan konguentie met het Vf toe te schrijven zou zijn. Zie Vanacker (1949) over kongruerende voegwoorden.

eind(7)

Om een duidelijk onderscheid te maken tussen de 2de en de 3de persoon enk. en de 2de pers. mv. wordt het beklemtoonde pers. vn. toegevoegd;
bv.

wɪṇṭΧæ:	(Weet gij het?)
wɪṇṭæ: of wɪṇḍæ:	(Weet hij het?)
wɪṇṭΧɛ.ər:	(Weten jullie het?).

eind(8): Met mogelijke varianten: snæṇṭaf, snæ:ndaf, snæ:ntaf die we op de volgende wijze kunnen verklaren: Hofstade ligt aan de oostelijke grens van het Oostvlaamse menggebied met soms stemhebbende d of ḍ, soms stemloze t of ṭ na nasaal of likwied en vóór anlautvokaal. Op die manier vormt het Oostvlaams een overgang tussen het Westvlaams waar het anlautsegment na nasaal of likwied en voor vokaal altijd stem heeft, en het Brabants waar de auslaut-t of ṭ in die positie steeds stemloos blijft; bv. Wvl. het paard is oud; het kind is ziek tegenover Brab. het paart is oud; het kint is ziek.

eind9: Zie Van Ginneken, 1935

eind(10): De keuze tussen /d/ → j en /d/ → ø gebeurt op grond van de voorafgaande vokaal. Is de voorafgaande vokaal /ū/ of /ē/ dan wordt /d/ → j; ten gevolge van de j wordt de voorafgaande /ū/ of /ë/ dan verkort tot u resp. ɪ bv. blujən < /blūd + ən/ (bloeden); bənɪjən < /bə + nēd + ən/ (beneden). Bij elke andere voorafgaande lange vokaal of diftong wordt /d/ gedelgd bv. ræ:n < /rǣd + ən/ (rijden); bi.ən < /bɩ̄əd + ə/ (bieden). Men kan de historische evolutie van intervokalische *d als volgt voorstellen: *d → j → ø. De d-syncope is m.a.w. hoogst waarschijnlijk via een j-stadium verlopen in het Hofstaads; de j bleef echter enkel na de verkorte vokalen u en ɪ in de fonetische oppervlaktestruktuur bewaard.

eind11: Het oude dialektwoord voor vlinder is ‘pemel’.

Vorige Volgende

Taal en Tongval. Jaargang 35

Konditionering en implikaties van de mouillering in het Hofstaads (059)

0. Inleiding.

I. Konditionering van de mouillering in het Hofstaads.

I.1. Mouillering in monomorfematische positie: mouillering van &CC&.

I.2. Mouillering in bimorfematische positie: mouillering over de morfeemgrens heen: &C + C&.

I.3. Mouillering over de woordgrens heen: & C ⋕ C &.

II. Implikaties van de mouillering.

II.1. Wisselwerking tussen de vokaalverkorting en de mouillering.

II.2. Velarisering van /y^(ə)/ tot u vóór gemouilleerde C(C).

II.3. Assimilatie van (palatale) artikulatieplaats.

III. Onderliggende voorstelling van de gemouilleerde konsonanten.

IV. Besluit.

Bibliografie

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

plaatsen

taalkunde

Konditionering en implikaties van de mouillering in het Hofstaads (059)

0. Inleiding.

I. Konditionering van de mouillering in het Hofstaads.

I.1. Mouillering in monomorfematische positie: mouillering van &CC&.

I.2. Mouillering in bimorfematische positie: mouillering over de morfeemgrens heen: &C + C&.

I.3. Mouillering over de woordgrens heen: & C ⋕ C &.

II. Implikaties van de mouillering.

II.1. Wisselwerking tussen de vokaalverkorting en de mouillering.

II.2. Velarisering van /y(ə)/ tot u vóór gemouilleerde C(C).

II.3. Assimilatie van (palatale) artikulatieplaats.

III. Onderliggende voorstelling van de gemouilleerde konsonanten.

IV. Besluit.

Bibliografie

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

plaatsen

taalkunde

II.2. Velarisering van /y^(ə)/ tot u vóór gemouilleerde C(C).