Taal en Tongval. Jaargang 34

[p. 80]

School en dialekt in de Gelderse Achterhoek

De belangstelling voor de problemen rondom school en dialekt zat in het begin van de jaren zeventig in de lucht. In die tijd moeten de besprekingen over het Kerkrade-projekt hebben plaatsgebonden, want dit startte in 1973. In november 1972 begon het overleg in de Achterhoek, waarbij ook Henk Krosenbrink, prof. dr. H. Entjes en als laatste mevr. L.G.J. Bloemink-Rehwinkel (rijksinspectrice van het kleuteronderwijs te Deventer) betrokken werden. De onderlinge diskussies werden gevolgd door gesprekken voor de RONO (Regionale Omroep Noord en Oost), waaraan ook kleuterleidsters, onderwijzeressen en onderwijzers deelnamen.

Waar ging het om en waarom gaat het nog steeds?

De verhouding tussen school en dialekt wordt bepaald door de heersende taaltoestanden in de betreffende streek en door de opvattingen, die de ouders en leerkrachten daaromtrent huldigen. Nu is het een merkwaardig feit, dat over deze toch voor de hand liggende zaken zo goed als geen betrouwbare gegevens beschikbaar zijn. We nemen graag aan, dat er in de Achterhoek nog heel wat dialektsprekers zijn en dat de dagelijkse omgangstaal in veruit de meeste gezinnen het dialekt en niet het Nederlands is. Maar getallen en percentages, waarin zulke aantallen en verhoudingen uitgedrukt worden, zijn niet bekend. Er wordt zo heel gemakkelijk beweerd, dat het gebruik van de dialekten achteruit loopt en dat de dialekten het tegen het Nederlands zullen afleggen. In welk tempo dat gebeurt en of zo'n bewering wel juist is, daarover kan nauwelijks iets zinnigs gezegd worden. Bij veel ouders leeft de gedachte, dat hun dialektsprekende kinderen bij het onderwijs moeilijkheden ondervinden tengevolge van hun geringe vaardigheid in de omgang met het Nederlands. Ook vrezen zij veelal, dat hun kinderen in hun latere leven de nare gevolgen van een blijvend gebrekkige beheersing van het Nederlands zullen ondervinden. Zij worden door de school niet zelden in die opvatting gestijfd. Toch zijn wij er nog altijd niet aan toe, naar het lijkt, zulke overgeleverde meningen op hun werkelijke waarde te toetsen.

De school geeft zich alle moeite ook de dialektsprekende leerlingen een vlotte beheersing van het Nederlands bij te brengen. Terecht natuurlijk,

[p. 81]

omdat onderwijs in de Nederlandse taal één van haar belangrijke taken, zo niet de belangrijkste taak is. Waar het er nu, bij de gegeven taaltoestanden volkomen ten onrechte, de schijn van heeft, dat aanleren van een zuiver gebruik van het Nederlands gelijk staat met het zo snel mogelijk afleren van het dialekt, gaat alom de mening heersen, dat het dialekt minderwaardig is aan het Nederlands. Maar niets is minder waar.

Die onhoudbare mening wordt nog versterkt door het botweg verbieden van het gebruik van het dialekt in de school, wat weliswaar minder lijkt voor te komen dan vroeger, maar nog altijd gebeurt. Geheel te goeder trouw overigens om de opgelegde taak naar beste vermogen te kunnen vervullen en de belangen van het Nederlands en de leerlingen te dienen. Maar de school wekt en stimuleert daarmee de hardnekkig voortwoekerende gedachte, dat het niet passend, dat betekent onfatsoenlijk, is de dialekten in een bepaalde omgeving en omstandigheid te gebruiken. De dialektspreker krijgt nooit sneller een gevoel van minderwaardigheid aangepraat om het feit dat hij dialekt spreekt, dan wanneer hij in zijn schooljaren op deze manier bejegend wordt.

De verhouding tussen school en dialekt, ook in de Gelderse Achterhoek, roept aldus een reeks van vragen op, die we helemaal niet of maar zeer ten dele kunnen beantwoorden. Wij mogen er dan al, voorlopig afgaande op onze nog onvolledige kennis, van overtuigd zijn, dat er aan die verhouding het een en ander te verbeteren valt tot heil vooral van het onderwijs het Nederlands en daarmede tot heil van het in onderwijs in het algemeen, we wilden trachten meer complete antwoorden op onze vragen te krijgen in samenwerking met leerkrachten en ouders.

Om dit te bereiken stuurden we de onderstaande vragen aan de hoofdleidsters van de kleuterscholen te Barchem, Harfsen, Harreveld, Lichtenvoorde, Noordijk, Olburgen, Warnsveld, Wichmond en Zutfen en aan de hoofden van de lagere scholen in dezelfde plaatsen. (In de laatste plaats twee scholen van elk type). Daarmede hadden we een behoorlijke dwarsdoorsnede van onze scholen. De vragen waren:

1.	Hoe staan U en de leerkrachten ten opzichte van het dialekt? Kunnen de leerkrachten het zelf spreken?
2.	Is het dialekt een handicap voor de leerlingen?
3.	Wat doet U en wat doen uw leerkrachten om de leerlingen een zuiver beschaafd Nederlands te leren?
4.	Hoe lost U het probleem dialekt-A.B.N. in het contact met de ouders op?

[p. 82]

5.	Acht U het dialekt een waardevol communicatiemiddel in het milieu van het kind?
6.	Wilt U het dialekt als een cultuurbezit voor de streek behouden?
7.	Wilt U en dan vooral de leerkracht van klas 1 nagaan wat U in het begin van het schooljaar doet om het dialekt te benutten in het leerproces, bijvoorbeeld bij het leren lezen, het taalonderwijs, het werkelijkheidsonderwijs, het rekenen, etc.? Ik zou het zeer op prijs stellen als U met de leerkrachten eens de waarde van het dialekt naging voor de ontwikkeling van het kind.
8.	Kunt U met uw leerkrachten enige voorvallen geven, waarin zowel het nadeel als het voordeel van de tweetaligheid van het kind naar voren komt?

Een samenvatting van de antwoorden, zowel die van de vragenlijst als die uit de gesprekken naar voren kwamen, is gepubliceerd in School en dialekt in de Gelderse Achterhoek (1975), een uitgave van het Nedersaksisch Instituut in Groningen (de publikatie is uitverkocht, maar het Staringinstituut in Doetinchem heeft een exemplaar en kan op aanvrage een fotokopie leveren).

De meeste antwoorden lieten waardering blijken voor het dialekt als communicatiemiddel en als middel tot identificatie voor het kind en de gemeenschap. Aan de andere kant blijkt dat het dialekt in het leerproces niet wordt gebruikt en dat velen van oordeel zijn dat jonge mensen uit de dialektgebieden zich geremd zullen voelen wanneer ze in de stad moeten werken.

De volgende fase van het onderzoek richtte zich op de ouders. Aan hen werden deze vragen voorgelegd:

1.	Spreekt U thuis onder elkaar dialekt?
2.	Vindt U het dialekt een handicap voor uw kind op school?
3.	Had U tijdens uw eigen schoolperiode ook moeilijkheden met het Nederlands spreken?
4.	Leest U zelf boeken in het dialekt en luistert U wel eens naar uitzendingen in het dialekt?
5.	Hebben uw kinderen op de kleuterschool en/of de lagere school vooral in de eerste weken moeilijkheden met de taal?
6.	Wat zou U kunnen doen voor het aanleren van een goed gebruik van de Ned. taal?
7.	Zou het gewenst zijn, dat de school meer rekening hield met het dialekt?

[p. 83]

8.	Vind U dat het dialekt spreken een sfeer van vertrouwen schept?
9.	Heeft het dialekt nog toekomst?
10.	Leest U de kinderen wel eens voor en speelt U met ze en dat alles zoveel mogelijk in het dialekt?

Ook uit de reakties hierop bleek, dat voor veel ouders het dialekt nog zo'n belangrijke funktie heeft, dat ze het positief waarderen als het maar geen barrière vormt voor het leren van goed Nederlands. De positieve waardering betreft ook het feit dat door het dialekt een sfeer van vertrouwen ontstaan kan.

De laatste fase van het onderzoek werd gevomd door een forumgesprek met leraren en leerlingen van de beide Pedagogische Academies te Doetinchem (1975). Het forum bestond uit: Mevr. Bloemink, Prof. Entjes en de schrijver van dit stuk, die ook de initiatiefnemer van de eerste besprekingen was geweest. In dit gesprek kwam o.a. aan de orde, hoe het dialektsprekende kind zou moeten worden opgevangen en op welke wijze de overgang naar het Nederlands zou moeten geschieden. Een pasklare oplossing werd niet gegeven, maar het gesprek over het dialekt was in ieder geval begonnen. Een daarna gingen we tot daden over.

Op ons verzoek maakten leerkrachten en leerlingen van de R.K. Lagere School te Harreveld 17 scènes uit ‘De Freule van Dorth’, het boek dat door Ben Bekker werd geschreven. De leerlingen van de hoogste klasse voerden deze al improviserend in het dialekt op, de verbindende teksten werden in het Nederlands door een verteller gesproken. Het werd een daverend succes, dank zij de geweldige inzet van leerkrachten en leerlingen. De RONO zond het uit op 21 april 1975 en ieder kon horen dat het dialektsprekende kind zich volkomen en ongeremd kon uiten.

Bijna een jaar later, op 11 maart 1976, werd de Werkgroep ‘School en Dialekt in de Gelderse Achterhoek’ opgericht. Daarin namen de forumleden zitting met leerkrachten, o.a. van de beide Ped. Akademies in Doetinchem en vertegenwoordigers van enkele organisaties, zoals ook de School Advies Dienst in Doetinchem. En in oktober van datzelfde jaar werd een enquête verstuurd naar alle kleuter- en lagere scholen in het gebied voor een eerste inventarisatie van de taalverhoudingen. Daaruit bleek dat ruim de helft van de kinderen van huis uit dialekt spraken, dat ongeveer 2/3 van de leerkrachten belemmeringen ziet bij het aanleren van de standaardtaal en ongeveer een gelijk aantal

[p. 84]

gaf suggesties voor de taak van de werkgroep. Er waren ongeveer dertig suggesties, die varieerden van taalkundig onderzoek, het beleggen van discussieavonden, het oplossen van taalmoeilijkheden tot het vervaardigen van voordrachten in het dialekt. Een ervan was het samenstellen van een woordenlijst.

Wij konden aan de gang en wij zijn aan de gang gegaan. De werkgroep heeft de uitgave ‘Oostgelderse teksten’ samengesteld, waarin leesteksten, een toneelstukje, volksrijmen etc., die binnen de school kunnen worden gebruikt. Er werd een woordenlijst samengesteld van woorden, die in het Nederlands niet voorkomen en voor de leerkrachten verwarrend kunnen werken en tenslotte kwam het boekje uit: ‘Suggesties voor een ouderavond in en over dialekt’.

Voor al deze uitgaven is van de kant van de leerkrachten een redelijke belangstelling.

De werkgroep werd uitgebreid met een schoolarts en een logopedist en zeer recent trad een leraar Nederlands toe, omdat het in de bedoeling ligt ook het voortgezet onderwijs in de werkzaamheden te betrekken. De werkgroep is momenteel onderverdeeld in drie subgroepen:

1.	Leesprojektgroep voor het ontwikkelen van dialektteksten.
2.	Didaktiekgroep, die bezig is een verantwoorde leergang te ontwerpen.
3.	De groep sociolinguïstiek, die bezig is met het onderzoeken van het taalgebruik bij ouders en kinderen.

Het gevolg van dit alles was, dat een aantal dingen in de praktijk werden getoetst, maar hierover meer in twee hierna volgende bijdragen.

D.A. van der Vlis.