Taal en Tongval. Jaargang 33

[p. 118]

Omtrent ‘Vanacker’

Semantisch stelt de naam Vanacker ons voor geen enkel probleem; het is een herkomstnaam met van + den akker, dat aanvankelijk een stuk (gemeenschappelijk) bouwland betekende, maar later - vooral in streken waar akker als soortnaam verdween¹ - makkelijk kon verstenen tot een toponiem voor een wijk (b.v. Den Akker te Maldegem) of een boerderij (b.v. Goed ten Akker te Kortrijk²).

Er rijzen echter wel vragen m.b.t. de grammatikale struktuur van de familienaam Vanacker:

1.	Waarom of waardoor bevat hij niet het (normaal te verwachten) lidwoord den van de datief mann. enk.?
2.	Komt naast Vanacker ook de naam Van den Acker in Vlaanderen voor?

Wij hebben eerst een antwoord op de tweede vraag gezocht. In de recentste Vlaamse telefoongidsen hebben we geen enkele keer Van den Acker(e) aangetroffen, maar in laatmiddeleeuwse bronnen worden we met een totaal tegenovergestelde toestand gekonfronteerd: daarin komt (bijna) uitsluitend Van den Acker(e) voor³. In diachrone zin kan er dus wel sprake zijn van doubletten: van + den + akker naast van + akker (waarbij de eerste vorm ongetwijfeld primair is ten opzichte van de tweede).

Aldus worden we weer naar de eerste, nu ietwat gewijzigde vraag verwezen: hoe is Vanacker uit Van den Acker te verklaren?

Om die te beantwoorden hebben we allereerst gezocht naar meer gelijkaardige doubletten bij herkomstnamen met van + een mannelijk of onzijdig znw. dat als toponiem door een bepaald lidwoord vooraf-

1 Zie M. Devos-H. Ryckeboer, Woordenboek van de Vlaamse dialekten, deel I, afl. 1 (Tongeren, 1979), de kaart op p. 164.

2 Zie F. Debrabandere, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk (1350-1400) (Handzame, 1970), p. 45.

3 Zie o.a. F. Debrabandere, o.c., p. 43-45 en W. Beele, Studie van de Ieperse persoonsnamen uit de stads- en de baljuwsrekeningen 1250-1400 (Handzame, 1975), deel 2, p. 8-9.

[p. 119]

gegaan wordt: dus van de(n) + toponymisch znw. naast van + toponymisch znw.¹.

In de recentste Vlaamse telefoongidsen troffen we er heel wat aan, o.a.:

Van den Eeckhout(e)	- Van Eeckhout(e)
Van den Aerde	- Van Aerde
Van den Haute/Houtte	- Van Haute/Houtte
Van den Hende	- Van Hende
Van den Thuyne	- Van Thuyne
Van den Daele	- Van Daele
Van den Driessche	- Van Driessche
Van den Bogaert	- Van Bogaert
Van den Brem(p)t	- Van Brem(p)t
Van de Cauter	- Van Cauter.

Opvallend aan de gevonden doubletten is dat - met uitzondering van het laatste voorbeeld - het toponymisch znw. steeds begint met een vokaal (V), h, t, d of b (fonetisch: V, t, d of b).

Wie enigszins met de morfonologie van de Vlaamse dialekten vertrouwd is, weet ook dat dit precies de kontekst is waarin de buigings-n van voorbepalende woorden (o.a. het bepaald lidwoord en het adjektief) behouden blijft²:

Vgl. den aap	tegenover	de pauw
den tak		de smid
den dag		de kam
den boom		de liter
		de weg

1 Doubletten als Van den Hoeck(e) - Van Hoeck(e), Van de Kerckhove - Van Kerckhove en Van de Steene - Van Steene kwamen dus in principe niet in aanmerking omdat de toponiemen Hoeke, Kerkhove en Stene ook zonder bepaald lidwoord voorkomen (in casu drie Vlaamse dorpsnamen).

2 Althans in de meer ‘kontinentale’ Vlaamse dialekten. In de meest westelijke dialekten is de toestand enigszins anders (en eenvoudiger): in de Noordwest-vlaamse kuststreek valt -n altijd weg behalve vóór V; in Veurne-Ambacht, het Ieperse en Frans-Vlaanderen is er een tendens om -n overal te behouden. Zie de kaart bij: J. Taeldeman, Inflectional Aspects of Adjectives in the Dialects of Dutch-speaking Belgium, in: W. Zonneveld-F. Van Coetsem-O.W. Robinson (eds.), Studies in Dutch Phonology (Den Haag, 1980), p. 223-245.

[p. 120]

Met uitzondering van het vrij koerante doublet Van de Cauter - Van Cauter en enkele andere waarvan de vorm zonder de uiterst zelden voorkomt (b.v. Van de Walle - Van Walle), zijn konkurrerende vormen - dus met of zonder bepaald lidwoord - volkomen afwezig als het toponymisch znw. van de herkomstnaam begint met een konsonant waarvóór de buigings-n van het bep. lidw. wegvalt¹:

Cfr. Van de Pitte	-	*Van Pitte
Van de Casteele	-	*Van Casteele
Van de Sompel	-	*Van Sompel
Van de Velde	-	*Van Velde
Van de Meersche	-	*Van Meersche
Van de Weghe	-	*Van Weghe

Dat alles impliceert bijgevolg een kausale samenhang tussen het behoud van de buigings-n in en de potentiële deletie van het bepaald lidwoord bij familienamen van het onderzochte type: nl. van + een toponymisch znw. dat als toponiem door een bepaald lidwoord voorafgegaan wordt. Deze konstatatie dient uiteindelijk vertaald te worden tot de volgende ultieme vraag: hoe kan een bepaald lidwoord verdwijnen in de sekwentie van + den + znw. maar niet in de sekwentie van + de + znw.?

Mijns inziens heeft ook hier de fonologie een geldig antwoord te bieden. Laten wij uitgaan van de realisatie van de vormen mande (enkv.) en manden (mv.) in de (meeste) Vlaamse dialekten: resp. is dat mɑndə (enkv.) en mɑn̩ː (mv.). Voor de eerste vorm hoeft er geen enkele realisatieregel geformuleerd te worden (onderliggende vorm = oppervlaktevorm); om tot de laatste vorm te komen is er echter een drieledige realisatieregel nodig:

(R 1)	d → ø / Vn - ən
	cfr. ook vɪnː = vinden, ʊn̩ː = honden
(R 2a)	ə → ø / Vn - n
(R 2b)	samensmelting van n + n tot een lange n̩ː met syllabewaarde
	cfr. ook kæn̩ː = kennen, pɑn̩ː = pannen.

1 In de spelling kan die buigings-n nog wel eens voorkomen (b.v. Van den Sompel, Van den Weghe); dergelijke spellingen hebben echter geen enkele fonologische realiteitswaarde, het zijn enkel refleksen van de onderliggende grammatikale status (nl. de oude datief mann. of onz. enkv.).

[p. 121]

Toegepast op sekwenties als van den akker krijgen we dus:

(R 1)	vɑnənɑkər
(R 2a)	vɑnnɑkər
(R 2b)	vɑn̩ːɑkər
		van den daele
(R 1)	vɑnənda▴lə
(R 2a)	vɑnnda▴lə
(R 2b)	vɑn̩ːda▴lə

Door analogie met herkomstnamen als Van Aelst, Van Deijnse, Van Poecke e.d. (steeds zonder lidwoord) zal het - mede door de spreekwoordelijke achteloosheid van vroegere klerken - nog maar weinig voeten in de aarde gehad hebben om van de vormen onder (R 2b) (b.v. vɑn̩ːɑkər) te komen tot vormen zonder enig spoor van het (verbogen) bepaald lidwoord (b.v. vɑnɑkər). In een gelijkaardige familienaam als Van de Sompel is het bepaald lidwoord echter niet weggevallen, omdat de toepassing van het regeltrio (R 1) - (R 2a) - (R 2b) verhinderd werd door toepassing van een hogere regel (R 0), die de buigings-n (o.a.) vóór s doet verdwijnen¹.

De hierboven besproken regel (R 0), die in de meeste Vlaamse (en ook Brabantse) dialekten de buigings-n doet wegvallen vóór alle konsonanten behalve t/d/b geeft aanleiding tot enkele terloopse maar o.i interessante beschouwingen over taalverandering en taalvereenvoudiging (in casu: vereenvoudiging van de regelkontekst). Uitgangspunt is de wijd verbreide opvatting dat interne taalveranderingen op het kommunikatief-kognitieve vlak heel vaak resulteren in taalvereenvoudiging.

In dat kader gesitueerd komt (R 0) met zijn erg onnatuurlijke regelkontekst (waarom b.v. wel deletie vóór p maar niet vóór b?) over als een momentopname van een systeem-in-volle-overgang. Nader onderzoek brengt evenwel aan het licht dat dit laatste helemaal niet het geval is: zowel in de ruimte (cfr. het grote gebied) als in de tijd² vertoont (R 0) een merkwaardige stabiliteit!

Hierboven is er voor de evolutie ^oVan den Acker → Vanacker en voor doubletten als Van den Daele - Van Daele een overwegend fono-

1 Deze verklaring impliceert dus als achtergrond een fonologische teorie die een (althans gedeeltelijk) sekwentiële ordening van realisatieregels aanneemt.

2 Voor een aantal Vlaamse en Brabantse plaatsen heb ik er het bijzonder omvangrijke dialektmateriaal-Willems (ongeveer anno 1885) op nagekeken: die toestand was er een eeuw geleden even ‘labiel’ als nu.

[p. 122]

logische verklaring ontworpen. Graag voeg ik hieraan toe dat ze gebaseerd is op een niet-exhaustief onderzoek van de moderne Vlaamse familienamen en op een vrij sporadische raadpleging van de oude bronnen. Toetsing door de specialisten-naamkundigen is dus gewenst. Verder is ook niet gezegd dat er naast de primaire fonologische ook geen sekundaire afonologische faktoren meegespeeld kunnen hebben in de geschetste evolutie. Zo komt het me voor dat toenemende proprialisering van toponymische substantieven door het verloren gaan van benamingsmotieven (als gevolg van veranderingen in de buitentalige realiteit) wel altijd in zekere mate afstoting van het bepaald lidwoord geïmpliceerd heeft, cfr. het ontstaan van dorpsnamen als Hoeke, Winkel, Hove, Kerkhove e.d.

Het is echter meteen ook duidelijk dat dergelijke faktoren nooit een volwaardige verklaring zullen kunnen bieden voor de distributie van de hierboven beschreven doubletten, noch voor het bereik van de hierboven geschetste overgang. Dat blijft m.i. op de eerste plaats een fonologische aangelegenheid.

Samen met onze hartelijke gelukwensen aan de jarige ‘Vanacker’ spreken wij ook de hoop uit dat hij in zijn verdere vruchtbare loopbaan een ijverig student mag treffen die het aangesneden probleem verder gaat uitdiepen.

Landegem,

Johan Taeldeman, Bevoegdverklaard Navorser N.F.W.O.