Taal en Tongval. Jaargang 33

[p. 76]

Substraatinvloed in het Nederlands

Een bijzonder boeiend doch schromelijk verwaarloosd onderdeel van de Nederlandse taalkunde is de studie van de substraattaal en van haar invloed op het Nederlands. Deze invloed is zo groot dat het Nederlands gerust de minst Germaanse van alle Germaanse talen mag genoemd worden. Overigens werpt de studie van de Noordwest-Europese substraattalen ook een zijdelings licht op de vroege geschiedenis van het Germaans zelf.

Door de geleidelijke indoeuropeanisering van Noordwest-Europa in de loop van het 3de millennium v. C. ontwikkelde zich hier een regionaal gedifferentieerde Indo-Europese taal met als voornaamste kenmerken:

1^o	behoud van de drie reeksen occlusieven (bh dh gh, b d g, p t k) zonder neiging tot verschuiving, zulks in tegenstelling met het Keltisch waar p evolueerde tot h (die tenslotte wegviel), en met het Germaans waar, in de 2de eeuw v. C. en de daaraan voorafgaande eeuwen, de drie reeksen verschoven met behoud van de onderlinge afstand.
2^o	veelvuldige variatie van stemloze met geaspireerde stemhebbende occlusief, alleszins frequenter dan in de overige Indo-Europese talen. Vergelijk bv. Nl. heffen en Lat. capere uit kap-, Nl. hebben uit kabh-, Nl. geven en Lat. habēre uit ghabh-.
3^o	veelvuldige toevoeging of weglating van mobiele s vóór initiale consonant. Vgl. Nl. sneeuw en Frans neige, Nl. smelten en Engels melt.
4^o	evolutie van o tot a, zoals in het Germaans.
5^o	evolutie van sonantische l r m n tot al ar am an.
6^o	jongere evolutie van a tot o vooral vóór of na l of r, soms ook vóór of na m n w p b.

Denkelijk reeds in de 8ste eeuw v. C. ving de keltisering van Frankrijk, later ook die van Groot-Brittannië aan, en in de 3de-2de eeuw v. C. de germanisering van de Nederlanden en Noordwest-Duitsland, het vroegst in de streek van Utrecht en Deventer.

De substraattaal oefende een bijzonder grote invloed uit op het Nederlands en Nederduits, in een geringer mate ook op het Engels en het Frans, maar zelfs het Hoogduits, Zweeds en Noors vertonen sporen.

[p. 77]

Haast alle waternamen en wellicht de helft van de nederzettingsnamen in de Nederlanden (met inbegrip van Wallonië, Nord en Pasde-Calais) en Noordwest-Duitsland behoren tot de substraattaal.

Een groot aantal persoonsnamen uit de substraattaal zijn tot in de vroege Middeleeuwen, soms zelfs later, in gebruik gebleven, bv. Karol (bij kar- ‘lief’), Poppo (bij papp, ‘vader’).

Vooral in het Nederlands zijn talrijke woorden uit de substraattaal blijven voortleven. Het gemakkelijkst te herkennen zijn die met bewaarde Indo-Europese p t k (vooral anlautende p omdat in het Indo-Europees oorspronkelijk aan het woordbegin nooit b voorkwam). Daar ten tijde van de germanisering van de Nederlanden de langst aanhoudende fase van de consonantverschuiving, namelijk die van p t k tot f þ h, naar haar einde liep, is nu eens p t k bewaard, dan weer verschoven; soms zelfs staan binnen hetzelfde woord verschoven en onverschoven consonanten naast elkaar. Voorbeelden:

pink naast echt Germaans in Nl. vinger, uit IE penkwe ‘vijf’. Onze voorouders telden namelijk op hun vingers en tenen, te beginnen met de duim. Vandaar ook het decimaal stelsel.

plat, plaat bij IEW 805 pelə- ‘breed en vlak’, cf. Grieks platús ‘plat’, naast Engels flat.

plag(ge) bij IEW 831 plək- ‘breed en vlak’, cf. Nl. vlak, On. flaga ‘dunne aardlaag’.

plek naast vlek, denkelijk bij IEW 804 pel-, pel-ko- ‘vaal’; voor de betekenisevolutie cf. Litauws plek-stu ‘schimmelen’.

poel bij IEW 799 pal-, pɑ̄l- ‘moeras’, cf. Gr. pēlós.

puit bij IEW 140 bheu-, 847 peu- ‘opblazen’.

pees, cf. vezel en Russisch pasmo ‘streng garen’, IEW 824.

pad ‘weg’ bij IEW 825 pet- ‘vliegen’, 808 pent- ‘gaan’, cf. Gr. pátos ‘weg’.

pak, pakken bij IEW 787 pak- ‘vastmaken’, cf. vak, vangen en, uit variant bhagh-, Engels bag.

trappen, trappelen bij IEW 1094 trep- ‘trappelen’.

iep ‘taxus, olm’, ook ontleend in Frans ypréau, bij IEW 297 ei-p-‘roodbruin’, cf. met ander wortelsuffix Hd. Eibe, genoemd naar het roodbruine hout.

[p. 78]

kade en katte ‘aarden omwalling’ bij IEW 516 kadh-, 534 kat- ‘behoeden’, cf. Nl. hoed, hoeden.

Waar een woord fonetisch zowel tot het Germaans als tot de substraattaal kan behoren, bv. wanneer het bh dh gh bevat, geeft de geografische verbreiding soms uitsluitsel. Bv. Nl. duin, Engels down, bij dheu-, variant van IEW 1080 teu- ‘zwellen’; ook in Keltisch dūnon ‘versterking op een berg’.

Ook een aantal suffixen zijn uit de substraattaal ontleend in het Nederlands.

Dit is b.v. het geval bij het diminutiefsuffix -ik-, -ak, -uk-, dat weliswaar in alle Germaanse talen overgeleverd, maar toch hoofdzakelijk Nederlands, Nederduits en Engels is.

In de substraattaal bestond ook een stapelsuffix -ikin-, dat diminutieve waarde had blijkens plaatsnaamparen als Mainikinion, nu Mesen, naast Maininion, nu Menen, bij mai-n- ‘lieflijk’ IEW 711, of Kaprikinion, nu Quiévrechain, naast Kaprinion, nu Quiévrain. Insgelijks een stapelsuffix -ilin-, bv. in Maghulinōs, nu Mechelen, Machelen, bij maghu- ‘knaap’. Het suffix -ikin- bleef productief in Gallo-Romeinse tijd, bv. Lupicinus en Ursicinus te Trier. In de vroege Middeleeuwen werd vooral -lin- overvloedig aangewend in persoonsnamen; de veelvuldige romanisering tot -lenus bewijst dat de i kort was: Leudolenus enz. Vervolgens zijn in het Nederlands en het Duits -ikin en -ilin gecontamineerd met het echt Germaanse diminutiefsuffix -ɩ̄, dus -ikɩ̄, -ilɩ̄n. Dit is Nl. -ken, -tje, Duits -chen, -lein geworden.

Het gefeminiseerde suffix -akiɑ̄ werd, met verschuiving van k tot h en verzachting vóór volgende klemtoon, gegermaniseerd tot -agjō, dat in het Nederlands en het Engels vrouwelijke nomina agentis vormt: dievegge enz.

In Gallo-Romeinse tijd ontwikkelde zich een stapelsuffix -i-ako-, dat vooral in nederzettingsnamen overvloedig aangewend werd. De vrouwelijke vorm hiervan: -iaka > -iaga > -ieia, is het Franse suffix -ie geworden. De diftong verschijnt nog in vroege vermeldingen van Lavacquerie (1144-64 Vaccareia) en van Vacquerie-le-Boucq (1079 Vaccaria, 1111 Vaccareia). In de 11de-12de eeuw werd dit suffix uit het Frans in het Nederlands overgenomen: bakkerij enz.

Het suffix -astro-, gefeminiseerd tot -astriɑ̄, werd in het Germaans overgenomen als -astrjō. Het werd in het Nederlands en het Engels productief bij de vorming van vrouwelijke nomina agentis: naaister enz.

[p. 79]

Het collectiefsuffix -ition uit de substraattaal ontwikkelde zich in het Nederlands-Nederduitse taalgebied zonder verschuiving tot -itja-, met verschuiving tot -iþja-. Bv. gebergte, geboomte.

Op fonetisch gebied is de substraattaal wellicht verantwoordelijk voor het vrij conservatieve karakter van de Nederlandse occlusieven. Ook is substraatinvloed niet uitgesloten bij de articulatie van de l, waardoor al tot ol werd vóór dentaal in het Nederlands, Nederduits en Engels, het woord al tot ol in West-Vlaanderen, en l vóór consonant tot u gevocaliseerd in het Limburgs en het Frans.

Afkorting:

IEW: Julius Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern 1959.

Maurits Gysseling.