Taal en Tongval. Jaargang 33

[p. 19]

Iets in verband met de verwerving van opake fonologische regels

Bij een functionele benadering van fonologische verschijnselen kunnen we transparante en opake fonologische regels onderscheiden. Volgens P. Kiparsky (1971, p. 621), is een regel A → B/C - D opaak o.a. wanneer B ook langs andere kanalen aan de oppervlakte verschijnt, bv. rechtstreeks vanuit het lexicon. In het Nederlands is de regel, die stemhebbende obstruenten stemloos maakt aan het einde van een woord, opaak, in die zin dat bv. een eind -[t] niet alleen het resultaat kan zijn van de verstemlozingsregel (bv. bɛt) maar ook rechtstreeks uit het lexicon kan worden aangevoerd (bv. nɛt). Binnen een functioneel model van taalverwerving en taalverandering kunnen we veronderstellen dat transparante regels gemakkelijker en vroeger verworven worden dan opake regels. Bovendien is het waarschijnlijk dat er eerder herstructurering in het fonologisch systeem zal optreden bij opake regels dan bij transparante regels, opaakheid wijst immers op een zwak punt in een taalsysteem.

In het kader van een licentieverhandeling voorgelegd aan Prof. V.F. Vanacker hebben we o.a. een onderzoek ingesteld naar de verwerving van de ‘final devoicing’ bij kinderen in Eke (O 19). De populatie van de proefpersonen was samengesteld uit vijfmaal twaalf personen met de respectieve leeftijd van drie, zes, negen, twaalf en vijftien jaar. In de enquête werd er o.a. gevraagd naar de meervoudsvorm van een aantal Nederlandse substantieven die auslautverscherping vertonen. Onder de enquête-items kwamen er ook fictieve woorden voor waarvan de bouw beantwoordt aan de fonotactische regels van het Nederlands.

De woorden gebruikt voor het onderzoek zijn als volgt in de tabel gerangschikt:

1.	De morfemen met verstemlozing in de auslaut.
2.	Een morfeem zonder verstemlozing in de auslaut (kaars).
3.	Fictieve morfemen (met ^o).

[p. 20]

		3 j.	6 j.	9 j.	12 j.	15 j.
Huis	z	12	12	12	12	12
Paard	d	12	12	12	12	12
Kalf	v	9	12	12	12	12
	f	3
Brood	d	3	10	12	12	12
	t	9	2
Krab	b	4	10	11	12	12
	p	7	2	1
Bed	d		6	12	12	12
	t	12	6
Stad	d		2	8	12	12
	t	12	10	4
Kaars	s	6	12	10	12	12
	z	6		2
^oKlaaf	v	9	8	10	10	10
	f	3	1	2	2	2
^oPof	f	10	12	10	12	12
	v	2		2
^oZaard	d	3	4	11	3	7
	t	9	8	1	9	5

1. De reële woorden

Het juist toepassen van de verstemlozingsregel en het inzicht erin leek ons afhankelijk van de frequentie van het aanbod van de meervoudsvorm in de taal gesproken tot kinderen. Wanneer we de resultaten voor de verschillende woorden nagaan dan zien we procentueel bij driejarigen de volgende scores; huis, paard: 100%, kalf: 75%, kaars: 50%, brood, krab: 30%, bed, stad: 0%. Ook al hebben we geen systematisch frequentie-onderzoek gedaan, wat het taalaanbod bij driejarigen betreft, toch kunnen we bij het vergelijken van de resultaten twee opvallende afwijkingen aanwijzen nl. een te hoge score bij ‘kalf’, dat een laag aanbod kent, en een te lage score bij ‘bed’, dat ondanks een vrij hoge frequentie toch door geen enkele driejarige correct ‘verbogen’ wordt.

[p. 21]

Naast de frequentie moeten dus ook andere factoren een rol spelen. Gaan we nu het verwachtingspatroon na vanuit de fonotactische bouw van het Nederlands, dan zien we in de dissertatie van M. Danneels (1979, bijlage 1, tabel 19) voor [V̄ + s] een verhouding van ongeveer 5% voor de combinatie /V̄ + s/ tot 95% voor de combinatie /V̄ + z/. Zo kunnen we de resultaten van ‘huis’ verklaren vanuit de frequentie en de voorspelling vanuit de fonotactische bouw. Ook de hoge score bij ‘kalf’ is vanuit dat fonotactisch patroon te verklaren. Vergelijken we de woorden met /V̆Lf/ met de woorden met /V̆Lv/ (tabel 30) dan merken we weer een verhouding van ± 5% tot ± 95%. De frequentie van ‘kalf’ is laag maar de verwachting duidt precies in de richting van een meervoud met /v/. Ook de hoge score van bɛtən is te verklaren vanuit de verhouding van /V̆t/: 75% tot /V̆d/: 25%.

De frequentie van de toepassing heeft te maken met de frequentie van het aanbod, maar zeker ook met het feit dat zelfs driejarigen al een zeker inzicht verworven hebben in de morfeemstructuurprincipes van het Nederlands en van daaruit bepaalde verwachtingspatronen, met betrekking tot het al dan niet stemhebbend zijn van de eindmedeklinker van de stam in gelede woorden, opgebouwd hebben.

2. De fictieve woorden

Deze bevindingen hebben we getoetst aan drie fictieve woorden, nl. klaaf, pof, zaard. Een morfeem dat eindigt op [V̄f] kan de realisatie zijn van een onderliggende /V̄f/ of /V̄v/, de verhouding 15% tot 85% verklaart de voorkeur voor de vorm ‘klaven’.

Anderzijds zien we bij [V̆f] een verhouding van /V̆f/: 100% tot /V̆v/: 0%, vandaar de voorkeur voor de vorm ‘poffen’. Tenslotte treffen we bij de combinatie [ā + rt] een verhouding aan van /ā + rt/: 50% tot /ā + rd/: 50%. Het gebruik van de stemloze vorm zārtən kunnen we verklaren vanuit de drang naar ‘paradigmatic coherence’.

3. Conclusie

Het verwerven van een opake fonologische regel heeft niet alleen te maken met de frequentie van het aanbod, maar ook met abstractere fonologische kennis, nl. het inzicht in de fundamentele morfeemstructuurprincipes van een taal. Deze blijken al in hoge mate op driejarige leeftijd verworven te zijn.

Gent, 1981

A. De Gussem.

[p. 22]

Bibliografie

Danneels, M. (1979), Morfeemstructuurcondities in (+ native) Nederlands. Deel 1, Appendix 1. Gent, Lic. Diss. (onuitgegeven).

De Gussem, A. (1980), Een onderzoek naar de verwerving van flexieverschijnselen bij kinderen in Eke. Gent, Lic. Diss. (onuitgegeven).

Kiparsky, P. (1971), ‘Historical linguistics’. In W. Dingwall (ed.) (1971), A Survey of linguistic science, College Park: University of Maryland, 576-649.

Koefoed, G.A.T. (1978), ‘Taalverandering in het licht van taalverwerving en taalgebruik’, in G.A.T. Koefoed en J. Van Marie (red.) (1978), Aspecten van taalverandering. Groningen, Wolters-Noordhoff, 11-70.