Taal en Tongval. Jaargang 32

[p. 229]

Gelderland dialectologisch
Naar aanleiding van twee publikaties op het gebied van Gelderse dialecten

1. Johan van Os, Maas en Waals woordenboek. Tweestromenlandreeks, 1. Zutphen, De Walburgpers, 1980. 144 blz. Illustraties. [Prijs: f 19,50].

De heer Johan van Os uit het Gelderse Puiflijk publiceerde onder de vrouwelijke schuilnaam Knil (Van Cornelia, J.B.) van de Kiepelenberg regelmatig verhaaltjes in het dialect van zijn geboortestreek in het regionale dagblad ‘De Gelderlander’. Tevens legde hij als ijverig verzamelaar de taal van zijn geboorteland gedurende meer dan twintig jaar vast. Thans biedt hij een selectie uit zijn verhalen - 22 stuks - en een woordenboek aan.

Maas-en-Waals is de taal, het is het dialect dat gesproken wordt van Heerewaarden tot Wijchen en Weurt. In de zeer beknopte inleiding, slechts drie bladzijden (7-9), zet de auteur uiteen wat hij met dit boek beoogt en hoe hij te werk is gegaan. Het is meteen duidelijk dat het aangeboden woordmateriaal idiomatisch van aard is: ‘Wat naar vorm en inhoud in de maat loopt met het officiële Nederlands’ is weggelaten (blz. 8). Van Os kent zijn gebied, hij weet door welke belangrijke isoglossen het doorsneden wordt, ook de vakliteratuur is hem bekend. Toch ontkomt ook hij er niet aan, zoals zoveel van zijn collegae-amateurs, klank en teken te verwarren, getuige de opmerking dat het Maas-en-Waals alfabet (sic.) slechts 22 letters zou bevatten, omdat de c, q, x en y er niet voorkomen.

Over de verhalen wil ik kort zijn. Misschien is het feit dat ik er meteen na eerste lezing behoefte aan had ze te hóren, een bewijs voor de goede kwaliteit; ze maken een levendige indruk en de gebruikte spelling is doorzichtig. Het is jammer dat het woordenboekgedeelte slechts iets meer dan de helft van het totale aantal bladzijden beslaat en dat er gekozen is voor een idiomatische opzet. Daar zijn twee redenen voor. In de eerste plaats bestaat er voor dit gebied geen bruikbaar en enigszins recent woordenboek, terwijl het door zijn unieke ligging een interessant probleemgebied is. In de tweede plaats, de heer Van Os weet hoe hij een woordenboek moet maken; hij heeft veel verzameld, zijn betekenis-

[p. 230]

toelichtingen en zijn voorbeeldzinnen bewijzen dat hij het echte levende dialect beschrijft. Het is daarom te hopen dat deze eerste uitgave zoveel sukses heeft, dat er nog eens een uitgebreid woordenboek kan volgen.

Naast woorden van lof wil ik toch ook enige kritische geluiden laten horen. Al in de inleiding onderneemt Van Os een uiterst gewaagde poging om de opbouw van zijn ‘streektaal’ kwantitatief in procenten, te beschrijven. Op wat naïeve wijze worden verbindingen gelegd met andere talen, onder andere met het Engels en met het Middelnederlands, soms enkel en alleen op grond van overeenkomst in spelling. Etymologie is een hobby van de auteur, hij geeft veel zeer gewaagde woordverklaringen en het is daarbij duidelijk, dat hij beslist onvoldoende geschoold is in de leer van de historische grammatica. Hij haalt zijn kennis duidelijk uit etymologische woordenboeken.

Het is wat bevreemdend dat een verantwoording voor het gebruikte spellingsysteem ontbreekt. Ernstiger is het feit dat de woorden niet of nauwelijks gelokaliseerd zijn; is het nu Puiflijks of Leeuwens? Ook daarop zou speciaal gelet moeten worden bij een volgende druk.

Het boek is prachtig uitgevoerd. Men kan ook niet anders verwachten van de Walburg Pers.

2. A.H.G. Schaars, Starings gedicht De tuchtiging der Algerijnen op den 27 van oogstmaand 1816. Werken van het Staring Instituut, 1. Zutphen, De Walburg Pers, 1980. 64 blz. 18 kaartjes, Portretten. Illustraties. [Prijs: f 15,00].

In Doetinchem is sedert het begin van dit jaar gevestigd het ‘Staring Instituut’ een instelling die zich bezighoudt met de studie van de regionale cultuur in de ruimste zin van het woord in de Achterhoek en de Liemers. Het Instituut ontvangt financiële steun van Provincie en gemeenten, maar ook van particulieren. Men kan ‘Schaorpaol’ worden voor f 25,00 per jaar en men ontvangt dan op gezette tijden een periodiek, een mededelingenblad dat ‘Den Schaorpoal’ heet; tevens genieten donateurs korting op de publikaties die het Instituut verzorgt.

Als nummer één verscheen het boekje van Schaars. Het is een uitgebreide commentaar bij het enige gedicht dat Staring ooit in dialect schreef. Met behulp van moderne dialectkaarten poogt de schrijver de door Staring gebezigde taal te localiseren. Dat blijkt dan vooral het dialect te zijn van zijn geboortestreek: Gendringen-Doetinchem. Aan het gedicht van 104 regels worden 64 bladzijden druks besteed. Na een uitvoerige inleiding volgt het hoofddeel: de dialectgeografische aspecten;

[p. 231]

vervolgens worden de veranderingen die zijn aangebracht in de verschillende versies besproken, het vierde deel geeft de conclusie. Het is misschien wat cru gesteld, maar toch durf ik me af te vragen: is het sop de kool wel waard? Natuurlijk men heeft voor de gelegenheid verband willen leggen tussen Staring, het naar hem genoemde instituut en het dialect van de streek. Starings dichterschap wordt onrecht aangedaan door de opmerking: ‘Woorden die kennelijk zijn gebruikt uit rijmdwang’ (blz. 16); zeker het daar gegeven voorbeeld koerazie uit regel 84 komt niet voor deze negatieve kwalificatie in aanmerking. Beter ware het geweest meer aandacht te besteden aan het onderzoek van de varianten, Staring was immers altijd bezig zijn poezie bij te schaven. De Walburg Pers maakte er wederom een prachtig boek van.

J.B. Berns.