Taal en Tongval. Jaargang 32

[p. 225]

Westvlaamse expansie?
Een veldbericht

Bij een dialektopneming te Otegem (0 180), één van de dorpen in de zuidelijke overgangszone tussen West- en Oostvlaams, viel mij herhaaldelijk op dat de twee zegslieden die mij te woord stonden sommige klanken op een verschillende manier uitspraken. Nochtans waren beiden geboren Otegemnaren die steeds ter plaatse hadden gewoond. In de loop van het gesprek kwam het mij voor dat de uitspraak van de jongste zegsman, een 55-jarige landbouwer (vader van Otegem, moeder van Welden 0 99), veel dichter aansloot bij mijn eigen (Noordwestvlaams) systeem dan het sterk Oostvlaams aandoende dialekt van de oudste, 75 jaar (beide ouders van Otegem) en voormalig landarbeider op de hofstede van de jongste.

Toen ik de band opnieuw beluisterde werd mijn indruk bevestigd: het dialekt van de jongere informant onderscheidt zich van dat van de oudere in een aantal kenmerken die ook eigen zijn aan de dialekten onmiddelijk ten westen van de Westvlaams-Oostvlaamse mengzone. Maar meteen bleek ook dat de meerderheid van de gekonstateerde tegenstellingen niet noodzakelijk uitingen hoeven te zijn van een regelrechte Westvlaamse opmars in het betreffende dialekt. Ziehier een eerste reeks voorbeelden:

	jong	oud
klinkers.
kwaliteit
Ndl. ɪ	vaker ɪ˕	vaker ɪə
	lɪ˕Χt, wɪ˕nt, ɪ˕pis, wɪ˕nt,	lɪəΧt, wɪənt, ɪəpis, wɪət,
	doch:	doch:
	stɪək, zɪətn, dɪəltə	wɪ˕ndn
Ndl. e voor	soms ɛ˕	steeds ɪə
r + niet-dentaal	wɛ˕rk, ṣkɛ˕rp, bɛ˕rΧ,	wɪərk, ṣkɪərp, bɪərΧ, kɪərkə,
	doch: kɪərkə

[p. 226]

kwantiteit
	korte vokalen vaak	systematische afwezig
	kort gerealiseerd	heid van kwantiteits-korrelatie
	lʊs, ɑΧtər	lʊ.s, ɑ.Χtər
	vlas, kɑpə	vla.s, kɑ.pə
medeklinkers
tenuisverschuiving bij okklusieven
- tussen vokaal en	niet	systematisch
syllabische sonans	oːpm̩, zɛ˕tn̩, stɪəkŋ	o.bm̩, zɛ˕.dn̩, stɪəGŋ
- intervokalisch	niet	soms
	nɛ˕tədrɔ.ət	nɛ˕dədrɔ.ət
	da stɪəkɛs	da stɪəGɛs
	(= dat stuk is...)	doch: beikə, kɑ.pə
wegvallen van intervokalische g en ŋ
- g	systematische bij beide informanten
- ŋ	niet	wel
	laŋə, zwɪŋəl̩ː	lɑːə, zwɪːəl̩ː

Geen van de vijf genoemde verschijnselen bij de jonge informant kan met zekerheid het produkt van (alleen maar) Westvlaamse invloed worden genoemd: steeds gaat het om een verandering in de richting van de AN-realisatie die, toevallig of niet, ongeveer met de Westvlaamse uitspraak overeenstemt. Tot hiertoe staat niets de interpretatie in de weg dat het in feite gaat om een teloorgang van Oostvlaamse uitspraakeigenaardigheden, te situeren in een aan alle Vlaamse dialekten merkbare tendens tot afzwakking en opheffing van de tegenstellingen met de standaardtaal. Dit schijnt nog te worden bevestigd door een ander verschil, waarbij een diftong die uitsluitend in de mengzone voorkomt door de jonge zegsman niet in Westvlaamse doch in AN-richting wordt gewijzigd, nl. de æj in pæjpə, væjvə, enz. die ei wordt: peipə, veivə. Een neiging tot opheffing van uitspraakeigenaardigheden die exclusief zijn voor het overgangsgebied lijkt zich ook te manifesteren in de verschillende wijze waarop de twee zegslieden de zachtlange ee realiseren. De oudste heeft hier nagenoeg konsekwent een tweeklank ei bewaard: beikə, sleip, reibm̩ (een uitzondering is ke.dlə) tegenover eː bij de jongste. Hieraan moet evenwel worden toegevoegd dat de monoftongische uit-

[p. 227]

spraak van de jonge zegsman niet alleen in de standaardtaal, maar eveneens in de Vlaamse dialekten aan weerszijden van de overgangszone gebruikelijk is.

Toch zijn er nog twee klankveranderingen die me blijven intrigeren omdat ik ze moeilijk als iets anders dan ‘verwestvlaamsing’ kan beschouwen:

1. de Ndl. scherplange ee wordt door de oudste zegsman systematisch i.ə uitgesproken, terwijl bij de jongere het eerste element van die diftong in sommige woorden duidelijk opener klinkt: me.ər, ale.ənə, kaste.əl, e.əwəΧ, evenwel naast bri.ət, ri.əp, e.d.m.

2. de distributie van resp. y.ə en o˔.ə als realisatie van de scherplange oo is noch bij de ene, noch bij de andere informant systematisch te beschrijven (lexikaal bepaald?); toch valt op dat de oudste vaker y.ə zegt, b.v.:

oud	jong
vərky.əpm̩	vərko˔.əpm̩
ry.ək	ro˔.ək
y.əp	o˔.əp

Uiteraard blijft men bij zulke op zichzelf intrigerende konstataties zitten met de vraag naar de betrouwbaarheid van de gegevens: tenslotte zijn die afkomstig uit maar één gesprek, dan nog in het raam van woordgeografisch onderzoek naar landbouwtermen. Ik zou dan ook geneigd zijn geweest de twee laatstgenoemde verschillen op rekening te schrijven van bepaalde exogene invloeden die de jongere spreker - wellicht onbewust - heeft ondergaan, ware het niet dat mijn lexicografische enquêtes in hetzelfde gebied nog minstens twee zaken aan het licht brengen die eveneens op een zekere aantrekking van het Westvlaams lijken te wijzen:

1. Te Bellegem (N 145), waar eveneens vertegenwoordigers van twee generaties aan het gesprek deelnamen, vertoonde de uitspraak van vader en zoon onderling een paar tegenstellingen die onmiddellijk aan het Otegemse interview herinnerden: de tegenstelling tussen ɪ en ɪə en tussen korte en halflange realisatie van oorspronkelijke korte vokalen, de tenuisverschuiving, hoewel ook bij de oude zegsman merkelijk minder systematisch dan bij zijn Otegemse generatiegenoot, ontbreekt bij de jongste helemaal; intervokalische syncope van ŋ hoorde ik bij de vader, niet bij de zoon. Deze reeks kan worden aangevuld met de tegenstelling ʌə (oud) - ʌ (jong die ik hoorde in de woorden put en lukken.

[p. 228]

Belangrijk acht ik dat het parallellisme met Otegem ook de scherplange ee betreft, waarbij een realisatie met opener eerste element ook hier een jongere versie blijkt te zijn. Tenslotte vond ik in sommige woorden met zachtlange oo een tegenstelling y.ə (oud) - o˔.ə (jong), b.v. in lopen en groot.

2. Ook in een heel ander aspekt, nl. de woordenschat, schijnen de dialekten van de Westvlaamse zuidoosthoek een tendens te vertonen die tot vergelijking met de fonetische toestand uitnodigt. Uiteraard lopen door dat gebied heel wat isolexen, waardoor het min of meer de status heeft van lexikale mengzone. Wanneer nu monotopische synonymie optreedt van een woord dat in het naburige Oost-Vlaanderen bekend is en één met een meer westelijke verbreiding, dan is de synonymie-relatie dikwijls in die zin onvolmaakt, dat het ‘westelijke’ woord het meest levenskrachtige is. Enkele voorbeelden:

oud	jong
kouter (= akker)	stuk
los (= veldweg/uitweg)	slag, karriere, uitweg
buize (= duiker)	duiker
aker (= emmer)	ketel
piekerdraad (= prikkeldraad)	stekker(s)draad
draaiboom (= weidehek)	poort

Natuurlijk gaat het hier weer om een beperkt terrein, t.w. de vakterminologie van de landbouw. Vermeldenswaard is wel dat mijn jongste informant uit Bellegem zich er wel van bewust was dat zijn woordkeuze op sommige punten afweek van die van zijn vader, en meer Westvlaams was geïnspireerd. Een mogelijke motivering hiervan ligt misschien in het feit dat de plaatselijke landbouwers enigszins minachtend neerkijken op hun Oostvlaamse vakgenoten, die het met veel kleinere bedrijfjes en een merkelijk minder geavanceerde techniek moeten stellen (‘hoe meer naar 't Oosten, hoe achterlijker’).

Zou met die hogere waardering van de Westvlaamse landbouw ook een groter prestige van de taal der ‘echte’ Westvlamingen - d.w.z. die van buiten de overgangszone - gepaard gaan? En zo ja, blijft die Westvlaamse ‘uitstraling’ beperkt tot de boerenstand?

Mijn gegevens zijn te anekdotisch om hierop te kunnen antwoorden, doch misschien brengt een diepgaander en systematischer onderzoek van de verschillende onderdelen van het taalsysteem meer helderheid.

Magda Devos.