Taal en Tongval. Jaargang 31

[p. 69]

Nogmaals een straatje zonder eind

Een paar dagen nadat ik het artikel van J.L. Pauwels onder ogen gekregen had¹, herlas ik toevallig Ogiers ‘Haet en Nydt’, een toneelstuk dat voor het eerst ‘speel-ghewys verthoont’ is op 18 oktober 1647. Op het einde van het stuk heeft er een poging tot inbraak plaats, maar de dieven, die menen dat ze betrapt zijn, poetsen de plaat. Een van de personages geeft dan het volgende relaas:

In Lucas Huys en is niet een stuck uyt syn plaets,
Noch niet een strooy ghemist dan daers een Venster open,
In 't Straetjen sonder endt, de Dieven syn geslopen
En syn aldaer betrapt vande Patroellie die,
Hun quamen te gemoet, en vraeghden aen hun wie
Sy waren, maer sy syn hun alderbest gaen loopen
Als Muysen in de Val soo synde daer becroopen².

Uit de kontekst blijkt duidelijk dat een straetjen sonder endt voor de 17de-eeuwse Antwerpenaar Ogier wel degelijk een doodlopende straat was; aldaer wijst immers duidelijk op een lokale bepaling en er volgt nog een vergelijking tussen de dieven in het straatje zonder eind enerzijds en muizen in de val anderzijds. De Hollandse plagiator die het toneelstuk inkort en grondig veramsterdamst, schrapt ook hier een aantal verzen, maar heeft blijkbaar geen bezwaar tegen het straatje:

dan daar was een venster open

In 't straatje sonder endt, de dieven syn gaan loopen³.

1 J.L. Pauwels, ‘Wat is “Een straatje zonder eind(e)”?’, Taal en Tongval XXX (1978), blz. 188-191.

2 De verzen zijn geciteerd naar de Amsterdamse uitgave van De Seven Hooftsonden uit 1682, blz. 197. De Antwerpse uitgave van 1715 vertoont alleen verschil wat spelling betreft, o.m. In 't Straetien sonder endt. De struktuur van de laatste hier geciteerde versregel is m.i. een beetje geforceerd; ik vraag me af of synde geen drukfout voor synse kan zijn. Voor mijn betoog is dat echter onbelangrijk.

3 Haat en nydt; kluchtswys op d' Amsterdamsche schouwburg vertoont. Wwe G. de Groot, Amsterdam, 1699. Volgens A.A. Keersmaekers is de verhollandsing het werk van Jacobus Stammers (zie: Guilliam Ogier, De gramschap. De Sikkel, Antwerpen, 1955).

[p. 70]

Het betoog van Pauwels heeft me niet kunnen overtuigen, misschien intuïtief als gevolg van mijn Antwerpse achtergrond, waardoor de betekenis I (iets wat vervelend lang duurt) me volkomen vreemd was, terwijl de betekenis II (een doodlopende straat), vooral figuurlijk maar toch ook letterlijk, me heel vertrouwd klonk. Dat zelfs een Vlaming in taalnood uit een figuurlijke betekenis I een letterlijke betekenis II A zou gaan afleiden, leek me weinig plausibel. De vindplaats bij Ogier heeft mijn twijfel vergroot. De kluchtentaal van Ogier is sterk volks en Antwerps gekleurd. Het begrip straetjen sonder endt (letterlijk) was dus vermoedelijk al in het midden van de 17de eeuw een volkstaalwoord in Antwerpen en het lijkt me onwaarschijnlijk dat de spraakmakende gemeente daar in die tijd al verkeersterminologie (uit taalnood?) aan het Frans ontleend zou hebben. Dat het Nederlandse karakter van straatje zonder eind = doodlopende straat ‘twijfelachtig’ zou zijn, ligt m.i. niet voor de hand. De relatieve ouderdom van de vindplaats zou er een aanduiding voor kunnen zijn, dat de letterlijke betekenis (II A) primair is. Hieruit kan dan de figuurlijke betekenis (II B) ontstaan zijn, die op haar beurt geleid kan hebben tot de (eveneens figuurlijke) betekenis I, nl. ‘iets wat vervelend lang duurt’.

Yvette Stoops