Taal en Tongval. Jaargang 31

[p. 64]

Een woordatlas op taalpragmatische grondslag

(Naar aanleiding van: Jürgen Eichhoff, Wortatlas der deutschen Umgangssprachen. Erster Band. 50 blz. tekst en ‘Kartenteil’ met 54 kaarten evenals een separaat ‘Verzeichnis der Aufnahmeorte’. Francke Verlag Bern und München, 1977.)

Dit eerste deel van Eichhoffs atlas bevat kaarten met de ruimtelijke verdeling van termen uit de zaakgebieden ‘de mens’, ‘werk en beroep’, ‘huis en straat’, ‘tijd, feesten en groeten’ en ‘kinderspelen’. Het materiaal werd tussen 1971 en 1976 in 402 steden van de Bondsrepubliek Duitsland, de DDR, Oostenrijk, Duitstalig Zwitserland en Zuid-Tirol verzameld. Dit gebeurde gedeeltelijk door mondelinge enquête (in 97 gevallen door de auteur zelf, in 101 gevallen door andere exploratoren, vijf in aantal, die op blz. 38 genoemd worden), gedeeltelijk met behulp van een schriftelijke vragenlijst. Een aantal plaatsen zijn tweemaal afgevraagd. Wat zijn karteringstechniek betreft is Eichhoff bij de Zwitserse taalatlas in de leer gegaan: een groengrijze achtergrond; indeling van het gebied in horizontale banen (van A tot I) met nummering van links naar rechts; zwarte, goed in het oog springende symbolen.

De inleiding van 11 blz. behandelt achtereenvolgens de problematiek van het in kaart gebrachte taalgebruik (hier komt het de auteur erop aan, te verduidelijken wat hij onder ‘Umgangssprachen’ verstaat), de verzameling van het materiaal en de kartering. Daarop volgen 18 blz. ‘Anmerkungen zu den Karten’. Hierin wordt bij elke kaart een korte toelichting gegeven; het gaat om commentaren van hoofdzakelijk technische aard, die de lezer een hulp zijn om te weten wat hij precies op de kaart vindt, niet om interpretaties van het historische totstandkomen van woordgeografische verdelingen. Dan volgt een 11 blz. tellende lijst met bijzonderheden over de afzonderlijke opnamen, geordend per staat en daarin telkens in de volgorde van het separaat bijgevoegde systematisch register. De opgaven voor de plaatsen in de DDR zijn veel vager dan die voor de vier andere staten; bovendien zijn zij in een soort code verwerkt. Een alfabetisch register van de onderzochte plaatsen sluit het tekstdeel af.

De afbakening van het onderzochte areaal, die in de inleiding niet verantwoord wordt, geeft blijk van zin voor realisme. Het gaat in het noorden, oosten en zuiden, voor de helft ook in het westen, om de

[p. 65]

grenzen van het gesloten Duitse taalgebied. Voor de andere helft van het westen rijst er een probleem: hoe zit het met de woordgeografie van de onderzochte begrippen in Duitstalig België, in Luxemburg en in Elzas-Lotharingen? Die vraag lijkt mij gerechtvaardigd omdat het meest normale taalgebruik van Germaanse structuur in die streken als ik het goed zie telkens overeenstemt met wat Eichhoff onder zijn variërend begrip ‘Umgangssprachen’ verstaat, een probleem waar ik dadelijk op terugkom. Ook tegen de achtergrond van de vaststelling dat Zuid-Tirol met zes opnamen in vijf plaatsen wel is vertegenwoordigd, lijkt zij mij voor de hand te liggen. Meestal passen de Zuidtiroolse gegevens harmonisch in het geheel, maar er zijn uitzonderingen: de kaarten 10 met pitschen voor ‘knijpen’, 21 met Hydrauliker voor ‘loodgieter’, 35 met Halbmittag voor ‘tweede ontbijt’, 39 met dreiviertel auf sechs voor ‘kwart voor zes’ en 44 met Lunapark voor ‘kermis’, gedeeltelijk dus relicten, gedeeltelijk vernieuwingen onder Italiaanse invloed. Voor de westelijke randgebieden in België, Luxemburg en Frankrijk stelt zich eveneens de vraag naar de omvang van de afwijking, naar de relictpositie en analoog naar de Franse invloed.

Het interessantste aspect van deze atlas is m.i. het taalpragmatische vertrekpunt. Tot nog toe is men in de areaallinguistiek van het standpunt uitgegaan dat het methodisch verkeerd is, opnamen met standaardtalig en met dialectisch taalgebruik naast elkaar op dezelfde kaart onder te brengen. Men heeft weliswaar de variabelen sociale laag, leeftijd en situatie niet geheel verwaarloosd, maar toch aangenomen dat de vergelijkingsbasis van een andere aard moest zijn en wel van zuiver taalkundige. De linguistische variabele die men constant probeerde te houden, was het veld der talige structuurvariaties tussen duidelijk ‘dialectische’ en geprononceerd ‘standaardtalige’ spreekwijzen. Als dialectisch gold dat taalgebruik dat de sterkste regionale kleur vertoonde, als standaardtalig dat met de geringste regionale kleur. Dialect werd weliswaar met het buitentalige element ‘volk’, ‘onderlaag’ of iets dergelijks en standaardtaal met ‘bovenlaag’, ‘intellectuelen’ of iets in die aard geassocieerd, maar toch werd het contrast primair als een verschil in taalstructuur zelf opgevat: beide manieren van spreken onderscheiden zich overal door een aantal fonetisch-fonologische, morfologische, syntactische en lexicale kenmerken. In het spanningsveld tussen ‘plat’ dialect en gestiliseerde vormen van standaardtaal is de belangstelling van de Nederlandse areaallinguistiek bijna uitsluitend naar de pool dialect uitgegaan. In de Duitse bestaat er daarnaast een traditie van een geografie der ‘Umgangssprache’, vooral onder het

[p. 66]

aspect van de woordenschat. Bekend is op dat gebied vooral het boek van Paul Kretschmer, Wortgeographie der hochdeutschen Umgangssprache (Göttingen 1918¹, 1969²).

Eichhoff nu combineert als eerste beide geografieën op dezelfde kaart. Dit is in principe methodisch toelaatbaar wanneer er een invariante basis voor de geografische vergelijking is. Die is er; zij is van taalpragmatische aard. Eichhoff beschrijft ze als volgt: ‘Das Ziel der Befragung war, ein Bild des Wortgebrauchs zu gewinnen, wie es in den untersuchten Städten üblich ist. Mit “üblich” ist der vorherrschende Wortgebrauch in der ungezwungenen Unterhaltung im Kreise der Familie, unter Freunden, Bekannten und Arbeitskollegen, also in der Sprache des täglichen Umgangs gemeint’ (blz. 9-10). In een voetnoot op blz. 10 wordt dit verder gepreciseerd: ‘Arbeitzplatz und andere Bereiche der Öffentlichkeit sind eingeschlossen, solange an der Voraussetzung der “ungezwungenen Unterhaltung” festgehalten wird, die beteiligten Personen aus dem Aufnahmeort stammen oder, wo das nicht der Fall ist, sich bewusst der örtlichen Sprachformen bedienen’. Eichhoff stelt dan verder met behulp van een didactisch helder modelletje vast, dat de ‘Umgangssprachen’ van de steden in het noorden van het Duitse taalgebied dicht bij de standaardtalige norm staan en in het zuiden bijna of helemaal met het dialect samenvallen, met een trapsgewijze overgang.

Uit de citaten blijkt duidelijk dat in het taalpragmatische complex dat als invariante basis voor de atlas dient, vooral de nadruk op het vaste punt in de stilistische parameter valt: het gaat om casual speech. Hoe ongedwongen die is en of het die van de meerderheid van de bevolking van elke onderzochte stad is, wordt niet gezegd, ook niet of en hoe Eichhoff dat weet. Op de leeftijdsparameter komen nogal wat schommelingen voor; de uitersten bij de geboortejaren zijn in de Bondsrepubliek 1912 en 1958, in Zwitserland 1894 en 1955, in Oostenrijk 1908 en 1957, in Zuid-Tirol 1902 en 1954; in de DDR is de oudste informant voor 1899, de jongste na 1960 geboren. De lijst met bijzonderheden over de opnamen bevat ook de beroepen van de informanten; ik meen hieruit tot sterke schommelingen in de parameter ‘sociale laag’ te mogen besluiten. Ook al blijkt de pragmatische invariabele in een coordinatensysteem dus geen punt, maar wel een flinke vlek te wezen, toch mag men Eichhoff dankbaar zijn dat hij al deze gegevens verschaft, die het de gebruiker mogelijk maken te controleren of eventuele afwijkingen op de kaarten iets te maken hebben met uitschieters van het centrale punt in die vlek.

[p. 67]

Op grond van een beschouwing van de kaartbeelden zelf kan overigens nauwelijks betwijfeld worden dat de auteur over het algemeen betrouwbaar materiaal heeft verzameld. De kaarten vertonen immers bijna steeds duidelijke geografische verdelingen van de woorden (de termen synoniem en heteroniem zijn op grond van het uitgangspunt nauwelijks bruikbaar!), met soms verrassend scherpe grenzen. Dit kan geen toevallig resultaat van een wilde verzameling zijn; men mag er integendeel een bevestiging in zien dat de basis van deze atlas niettegenstaande zijn vaagheid bruikbaar is. Het is nodig daar de nadruk op te leggen omdat sommige recensenten aprioristische kritiek op het uitgangspunt hebben geformuleerd, zonder zich af te vragen hoe dan die gestructureerde kaartbeelden verklaard kunnen worden.

Bij dit werk dringt zich een vergelijking met woordgeografische onderzoekingen zowel van Duitse dialecten als van de Duitse ‘Umgangssprache’ op. In een aantal gevallen kunnen kaarten van Eichhoff zowel met Kretschmers boek als met de Deutscher Wortatlas vergeleken worden. Ik pik er één voorbeeld uit: ‘sich erkälten’, een begrip dat bij Eichhoff op kaart 6, in Kretschmer op blz. 190-191 en in de DWA op kaart 6 van deel 20 behandeld is. Als de taalgeografische verhoudingen in de loop van deze eeuw stabiel gebleven zijn, moeten we in het noorden overeenkomst met Kretschmer verwachten (de DWA kan, maar hoeft daarvan niet af te wijken), in het zuiden met de DWA (Kretschmer kan, maar hoeft daarvan niet af te wijken). Eichhoff heeft een duidelijke driedeling: ten noorden van Main en Hunsrück sich erkälten, in Duitsland ten zuiden daarvan evenals in Zwitserland sich verkälten, in Oostenrijk en Zuid-Tirol sich verkühlen. In het noordelijke gebied zijn er enkele verspreide opgaven met sich verkühlen. Ook zijn er verspreide sich erkälten-gegevens in het sich verkälten-gebied. Het Oostenrijkse sich verkühlen-areaal is echter volstrekt homogeen. Dit kaartbeeld stemt zeer goed met de opgaven van Kretschmer (die natuurlijk veel dunner gezaaid zijn) overeen, niet alleen in het noorden, maar ook in het zuiden. Er blijkt dus in deze eeuw nauwelijks beweging in de woordgeografische verhoudingen bij dit begrip in de ‘Umgangssprache’ te zijn geweest. De dialectkaart van de DWA wijkt hier echter wat het noorden betreft, grondig van af. Nederduits dialect is sich verkühlen; sich erkälten vormt slechts in het zuiden van de DDR (het Obersächsisch) en de daarbij aansluitende oostelijke streken die na de oorlog Pools zijn geworden, een gesloten gebied. Ten westen daarvan, van Thüringen tot aan de Belgische grens, komt het in een zoom op de scheiding van Nederduits sich verkühlen en Middel- en westelijk Opperduits sich verkälten vermengd

[p. 68]

met dit laatste voor. Op Eichhoffs kaart hoort heel die zoom samen met het Nederduitse sich verkühlen-gebied en het koloniale Middelduitse areaal en vormt daarmee het ‘umgangssprachliche’ sich erkälten-gebied.

Ik meen de tegenstelling tussen beide kaarten als volgt te mogen interpreteren. Primair is natuurlijk de dialectkaart. In of na de kolonisatietijd ontstond in het oosten op de grens van noordelijk verkühlen en zuidelijk verkälten een nieuwe vorm erkälten, met een prefix dat bij Duitse inchoativa vaak voorkomt. Erkälten had ook verder naar het westen een zeker succes op de naad van het noordelijke en het zuidelijke heteroniem; hier ontstond een gebied met een z.g. derde term op de grens van twee woordgebieden (vgl. mijn Strukturelle Sprachgeographie, Heidelberg 1969, blz 96-98). Toen in het noorden vormen van Hoogduitse Umgangssprache als spreektaal met het Nederduitse dialect gingen concurreren, onderscheidden zij zich hiervan o.a. door overname van de term sich erkälten uit het sociaal hoger gewaardeerde Obersächsisch (het kerngebied van de Hoogduitse schrijftaal) en uit de zuidelijke naadzone, waar hij als vernieuwing eveneens meer prestige had. De verspreide noordelijke sich verkühlen-gegevens op Eichhoffs kaart zijn ongetwijfeld dialectrelicten, de verspreide zuidelijke sich erkälten-opgaven standaardtalige vernieuwingen.

Interpretaties van deze aard komen echter in Eichhoffs kaartbesprekingen hoegenaamd niet voor; deze zijn integendeel zoals gezegd hoofdzakelijk technische commentaren, die toelichten wat er op de kaarten staat.

Samenvattend mag worden gezegd dat Eichhoff een zeer interessante atlas heeft vervaardigd, die realistisch een stuk woordgeografische werkelijkheid van de laatste jaren in het Duitse taalgebied vastlegt. Deze atlas heeft echter ook twee zwakke zijden. Ten eerste is de auteur op taaltheoretisch gebied minder goed beslagen. Zijn atlas heeft weliswaar een aanvaardbaar en zelfs zeer interessant, zij het ook onprecies gedefinieerd pragmatisch uitgangspunt, maar de behandeling daarvan is zeer summier en vertoont meer intuïtieve dan beredeneerde trekken. Ten tweede mis ik areaallinguistische interpretaties van de kaarten. Dit laatste heeft echter ook een voordeel: aan de gebruiker van het werk wordt een creatieve taak overgelaten.

J. Goossens