Taal en Tongval. Jaargang 28

[p. 45]

De Friese vogelnaam skraits ‘jager’

Het Fries kent de naam skraits voor enkele soorten meeuwachtige zeevogels die in het Nederlands jager (Stercorarius) heten. Eigenlijk komt in Friesland alleen de Lytse Skraits, de kleine jager, Stercorarius parasiticus (L.) voor. De andere soorten zijn hier maar zelden aangetroffen. Wie zich afvraagt, waar de wonderlijke naam skraits wel vandaan mag komen, dient rekening te houden met de eigenschappen van deze vogel. Ook is het van belang na te gaan welke benamingen er verder in het Fries en in andere talen worden gebruikt.

1. Eigenschappen en namen

Naast de naamgeving kan men het overdrachtelijk gebruik onderscheiden. Waarschijnlijk wordt skraits in de praktijk meer gebruikt voor een lange, magere persoon dan voor de vogel zelf. Dat het woord in oudere teksten niet voorkomt, hoeft niet te verwonderen, omdat de oudfriese teksten zo'n eenzijdig karakter hebben.

De eerste vindplaats is een rouwgedicht van ds. Jan Althuysen uit 1747. De beginregel luidt: Dy daed, dy maeggre schraeyts mey syn fortorre schonken, ‘de dood, die magere jager met zijn verdorde benen’ (Althuysen 80). Ook het bijvoegelijk naamwoord skraitsich betekent ‘Lang en mager (van een persoon)’ (FW. De Vries 1938, 26-7. Boersma 33). We moeten echter meer eigenschappen in het oog houden.

1.1. Jagers hebben maar smalle vleugels, geen dikke snavel, een lange, smalle staart, die bovendien vaak verlengd is. Bij de Kleine Jager zijn de middelste staartpennen langer. Daardoor lijkt de vogel lang en smal.

1.2. Het geluid van de Kleine Jager is een hoog, nasaal, krijsend ien-err.

1.3. De kleur is heel variabel: er zijn lichte en donkere vogels en andere met tussenkleuren.

[p. 46]

1.4. Het voedsel: een van de meest opmerkelijke eigenschappen is wel dat ze op andere vogels, vooral meeuwen jagen en ze zolang achtervolgen dat ze hun eten uitbraken. De jagers weten dit te bemachtigen, meestal onder het vliegen, en eten het op (Kist 157).

Vroeger dacht men dat het de uitwerpselen waren die ze opaten. Een hele reeks benamingen houdt hier verband mee: het lat. stercorarius, ned. jager, de friese synoniemen strontjager en skytjager (in de zuidwesthoek van Friesland) duits Schmarotzerraubmöwe/Struntjäger, frans labbe parasite, deens struntjaeger, zweeds struntjägere (De Vries 1928, nr. 256-9; 1938 26-7). Daarom mogen en moeten we ook bij de naam skraits aan een dergelijke betekenis denken.

2. Vorm en etymologie van de naam

2.1. De -ts van skraits zal op een verkleiningssuffix met een -k- teruggaan, evenals in fries hoants, kemphaan, uit *hôn-k-, in 1628 en 1640 Hoincken (meervoud, De Vries 1939). Hierin kan *hôn- gelijk zijn aan ned. hoen, maar met meer waarschijnlijkheid - wegens de betekenis - aan ned. haan, oudfri. hona, nfri. hoanne, een vorm die rekking van de stamklinker verraadt. Zie ook Loopstra 107, n. 3.

Andere voorbeelden hebben een -ai-: nfri. maits, made, uit *madik-, *mathik-, vergelijk middelnederd. meddik (NEW, made), en baitsje uit baadje, maleis badjoe. De -k- is blijkbaar gepalataliseerd en geassibileerd tot -tsj- en hierbij werd ook de stamklinker gepalataliseerd en gediftongeerd tot-ai-. Hetzelfde vinden we in de nfri. werkwoorden laitsje, meitsje, reitsje, smeitsje, weitsje, lachen, maken, raken, smaken, waken.

2.2. Zo mogen we als voorstadium van skraits een vorm *skrad-k- vermoeden of misschien *skred-k-, met een korte, maar mogelijk ook met een lange stamklinker. Hierbij kunnen we denken:

2.2.1. aan een oudfri. vorm naast middelnederd. schrade, mager, dor, of naast duits Schrat (EWD), spook, geest, oudnoors skratti, maar ook:

2.2.2. aan ofri. skrêd (AW), afsnijding, eng. shred (ODE), lap, flard, vod. In het eerste geval zou de vogelnaam een magere verschijning, een spookachtige geest kunnen aanduiden, hetgeen met het gebruik van het woord bij Althuysen en later overeenstemt. In het tweede geval zou het gaan om een vogel die als een vod door de lucht fladdert. Naar de vorm zijn deze verklaringen aannemelijk, naar de betekenis geldt dit min of meer voor de eerste mogelijkheid, maar toch lijkt de volgende verklaring het meest waarschijnlijk:

[p. 47]

2.3. Skraits uit *skarn- of een later *skern-êtek- voor een (kleine) eter van uitwerpselen. We hebben hier het verkleiningssuffix met de -k- achter een samenstelling *skern-êta, mest-eter.

2.3.1. oudfri. skern betekent ‘mest’ (AW. IEW 947-8. NEW, scheerling); in het Nfri. kennen we nog (rûch)s kerne, mesthoop (FW). De -n-, kon door assimilatie verdwijnen, evenals in ster, sterre uit en naast sterne duits Stern (EWD, Stern I).

2.3.2. *êta, eter, gotisch (af) êtja (Feist; Kluge 7), vreter, is een zwakke -jan- afleiding van êt, spijs, een vorm die ook oudfries is (AW). De stamklinker kon worden gediftongeerd onder invloed van de volgende palatale medeklinkercombinatie, evenals in maits en baitsje (2.1.).

Dat de -ei- uit ê overging in -ai- is een nieuwfriese ontwikkeling, getuige de eerste vindplaats van schraeyts bij Althuysen 80 in 1747. In andere, meer gebruikelijke woorden schreef hij echter nog ey, zoals in mey, met, en dey oon dey, dag aan dag. Dit deed hij waarschijnlijk onder invloed van de bewonderde Gysbert Japicx, evengoed als hij sch- spelde voor de sk-. De spelling skreits werd trouwens (nog) in de 19de en 20ste eeuw gebruikt, bij voorbeeld door Halbertsma en in het woordenboek van W. Dijkstra.

3. Korte samenvatting

Gezien de betekenis van de bij 1.4. vermelde benamingen van de skraits in het Fries en in andere talen lijkt verklaring 2.3.: als ‘mest-eter-tje’, *skern-ête-ke het meest waarschijnlijk. Door de assimilatie van de -n- kon skern- tot sker en bij verlies van klemtoon tot skr- verschrompelen.

Dezelfde verzwakking van de eerste (en derde) lettergreep zien we bij de centralisering van de klemtoon op de middelste lettergreep, waardoor *wer-ald-i tot oudfri. wrald werd, nfri. wrâld, wereld. Andere voorbeelden zijn *sunnan-, *sinnen-êwend en -dei, waaruit nfri. sneon, zaterdag, zonavond en snein, zondag ontstonden (Miedema).

Zo mogen we bij skraits uit en naast skreits als voorstadia *sker-eitsje uit *sker(n)-ête-ke, nog ouder misschien *skarn-âte-ka aannemen met de betekenis ‘mest-eter-tje’. Het is echter niet uitgesloten dat verklaring 2.2.1.: *skred-ke als verkleinwoord van *skred, mager spook, eveneens juist is. In dit geval is skraits door het samenvallen van beide vormen een homoniem geworden.

[p. 48]

De betekenis ‘mesteter(tje)’ is door de sterke verschrompeling van de vorm skraits alleen te reconstrueren, terwijl andere benamingen van deze vogel, zoals strontjager, deze betekenis duidelijk aangegeven. De betekenis ‘magere verschijning’ overheerst nu in de omgangstaal.

Augustus 1975,

Fryske Akademy, Leeuwarden, Rijksuniversiteit, Utrecht,

Joh. Boersma

H.T.J. Miedema

Bibliografie

Althuysen, J. Friesche Rymlery. Leeuwarden 1755.

Aw = Holthausen, F. Altfriesisches Wörterbuch. Heidelberg 1925.

Boersma, J. Fryske fûgelnammen. De Pompeblêdden 44, 1973, 30-5.

De Vries, Tj. Gs. Aves Frisicae. Leeuwarden 1928^2.

Dezelfde. Inkelde fûgelkindige opmerkings. It Beaken 1, 1938, 23-8.

Dezelfde. Hoantsen en skriezen. It Beaken 2, 1939-40, 94.

Dijkstra, W. Friesch woordenboek. Leeuwarden 1900-11.

EWD = Kluge, F. Mitzka, W. Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. Berlin 1967^20.

Feist, S. Vergleichendes Wörterbuch der gotischen Sprache. Leiden 1939^3.

FW = Frysk Wurdboek I (Fryske Akademy). Bolsward 1956.

IEW = Pokorny, J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern u. München 1959.

Kist, J. Vogelgids. Amsterdam 1958.

Kluge, F. Nominale Stammbildungslehre der altgermanischen Dialekte. Halle (Saale) 1926^3.

Loopstra, J.J. De assibilatie in de oudfriese oorkonden. Haarlem 1935.

Miedema, H.T.J. Fries sneon ‘zaterdag’ en snein ‘zondag’. Taal en tongval 23, 1971, 123-6.

NEW = De Vries, J. Nederlands etymologisch woordenboek. Leiden 1971.

ODE = The Oxford Dictionary of English Etymology edited by C.T. Onions. Oxford 1966.

CORRECTIENOOT: Na een lezing van ons over de etymologie van skraits heeft W.J. Buma hierover geschreven in Us Wurk 25 (1976), 63-65. Onze verklaring uit skred-, mager spook (2.2.1.) vermeldt hij niet, die uit skern-êta- wel. Hij gaat er niet op in, maar denkt aan een idg. skrog- bij de onomatopee sker- in andere vogelnamen. Bezwaren tegen Buma's artikel zijn (1) dat hij -og in dit skrog- niet nader verklaart, (2) dat hij niet denkt aan de opvallende kenmerken en namen die de jager onderscheiden van andere vogels.
J.B. & H.T.J.M.