Taal en Tongval. Jaargang 23

[p. 123]

Fries sneon ‘zaterdag’ en snein ‘zondag’

De weekend-bijlage van de Leeuwarder Courant draagt de toepasselijke naam Sneon en snein. Niet-Friezen hebben echter grote moeite met het uit elkaar houden van deze twee benamingen. Toen de Friezen en hun buren in de loop van de derde eeuw na Christus de romeinse weekindeling overnamen, werden de latijnse goden- en planetennamen vervangen door germaanse godennamen. Omstreeks 700 kwamen hier Willibrord, Bonifatius en andere Angelsaksen het christendom brengen. Ze ijverden toen tegen de heidense goden en hun namen.

De toenmalige vorm voor ons ‘zaterdag’ hebben ze echter slechts ten dele weten te vervangen door de inheemse vorm voor het oudengelse sunnanǣfen, (de vertaling van vigilia), niet alleen in een groot deel van Friesland, maar ook in een deel van Duitsland, waar men nog Sonnabend kent¹. De oostfriese Brookmerbrief uit de 13de eeuw heeft sunnaêwend voor ‘Sonnabend’ naast sunnandei ‘Sonntag’².

In het westerlauwerse oude schoutenrecht dat uit de 11de eeuw kan dateren, vinden we echter steeds het oude saterdey(s) en dit is ook het geval in het jonge schoutenrecht³. Daarentegen komt saterdeys alleen bij hoge uitzondering in een oudfriese oorkonde voor, b.v. in I, 85 van 1441, uit de omgeving van Dokkum⁴. Dit gebied sluit aan bij de streek waar nu nog saterdi wordt gezegd, namelijk de zogenaamde Friese Wouden, het oosten van de provincie Friesland: tussen Lauwerszee en Heerenveen⁵.

De gewone benaming voor de zaterdag is nu sneon snö▴ən, een zeer sterke verkorting van bovengenoemd oudfries sunna(n)êwend. In oorkonden vinden we al kortere vormen, zoals sneuwend(is), sonnaiond en vooral snyond(es)⁶, met een stijgende tweeklank, evenals in het

1 G. Gosses, Flaters en forsinnen?, It Beaken 10 (1948), 132.

2 W.J. Buma, Die brokmer Rechtshandschriften, 's-Gravenhage 1949, 265.

3 W. Steller, Das altwestfriesische Schulzenrecht, Breslau 1926 en B.W. Van Klaarbergen, Das altwestfriesische jüngere Schulzenrecht, Drachten 1947, indices, s.v.

4 P. Sipma, Oudfriesche oorkonden I, 's-Gravenhage 1927.

5 J.J. Hof, Friesche dialectgeographie, 's-Gravenhage 1933, 163. K. Fokkema en J.J. Spahr van der Hoek, Taelatlas fan de Wâlden, Assen 1967, kaart 5. Vergelijk T. Hoekema, Ts. 84 (1968), 303.

6 P. Sipma, a.w. 39 (1423), 41 (1425), 171 (1464).

[p. 124]

tweede deel van de samenstelling: jônd uit jûnd en iûwend, met accentverspringing in de tweeklank van êwend ‘avond’. Van het eerste deel der samenstelling: sunna, sonna, sinne ‘zon’ is alleen sn-overgebleven.

De dichter Gysbert Japicx schreef omstreeks 1650 snjoen, waarin dus de slot-d is afgevallen en in 1779 komt al sneun voor in Mayke Jakkelis' waarzeggerij¹. Dit is de moderne uitspraak, waarvoor nog steeds de spelling sneon gebruikelijk is. Terschelling heeft snjong met velarisering van de -nd tot -ng evenals in jong ‘avond’, grong ‘grond’ en tonger ‘donder’. Schiermonnikoog zegt sniun volgens Spenter².

In het ‘Friesch Woordenboek’ van Waling Dijkstra vinden we onder Snjeon, Snjeun voor Terschelling Snjong, maar voor Workum Snien. Deze laatste vorm is niet zo gemakkelijk te begrijpen. Hiervoor moeten we teruggaan naar de oudfriese vorm met dalende tweeklank sn-êwend, die wel kan schuilen onder een spelling als sneuwend(is) van 1464 (I, 171). De Hindelooper zeemansalmanak voor 1679 heeft sneeond naast eeond ‘avond’ en nu zegt Hindeloopen snieand en ieand³.

Door een afval van de -d krijgen we de vorm snien die Waling Dijkstra omstreeks 1900 voor Workum vermeldde. Bij het onderzoek dat K. Fokkema in 1965 met een groep studenten heeft ingesteld in de zuidwesthoek van Friesland troffen zij sni▴ən ook nog aan bij enkele oude autochtonen in Molkwerum en Warns, waar snö▴ən nu even gewoon is als in Workum. In het kleine Laaxum aan de zuidkust bleek dat een van de twee gevraagde oudere personen daar ook geboren was en de vorm snI▴ən gebruikte met de I van pit. Deze uitspraak sluit dus aan bij de vroegere tweeklank van Hindeloopen sneeond, voordat de I▴ə tot i▴ə vernauwd werd⁴.

Op het bijgaande kaartje heb ik getracht het gebied aan te geven dat nog lang vormen met een oorspronkelijke dalende tweeklank heeft bewaard, getypeerd door de vorm snö▴ən. Deze wordt of is verdrongen door de gewone friese vorm snö▴ən, die vroeger een vorm met een stijgende tweeklank was: snjeun of snyônd. Op het kaartje dat de toestand van omstreeks 1900 wil aangeven, heb ik geen verschil gemaakt tussen

1 W.L. Brandsma, Mayke Jakkelis, Bolsward 1951, 33-37.

2 G. Knop, De spraakkunst der Terschellinger dialecten, Assen 1954, blz. 40, 78, 85, 148 en A. Spenter, Der Vokalismus der akzentuierten Silben in der schiermonnikooger Mundart, Kopenhagen 1968, 304.

3 J.H. Halbertsma, Hulde aan Gysbert Japiks II, Leeuwarden 1827, 196-206 en A. Feitsma, Frysk út de 17de ieu, Estrikken XV, Grins 1956, 141-144. T. Van der Kooy, De taal van Hindeloopen, 's-Gravenhage 1937.

4 H.T.J. Miedema en T.J. Steenmeijer-Wielenga, Dialecten van de friese west- en zuidkust. Het veldwerk van prof. dr. K. Fokkema, (Fryske Akademy, Leeuwarden 1971 of 1972), 3.6. en k.6. Vergelijk Taal en tongval 22 (1970), 185.

[p. 125]

ZATERDAG (ca. 1900)

[p. 126]

de varianten van Hindeloopen: sni▴ənd, Workum (ca. 1900), Molkwerum en Warns: sni▴ən en van Laaxum: snI▴ən. Het gebied is kennelijk een relictgebied, waarin het vroeg ontfrieste stadje Staveren een enclave vormt.

Samenvattend zien we dus voor ‘zaterdag’ drie friese vormen:

1.	het oude saterdi in de Friese Wouden,
2.	de vormen met de oorspronkelijke dalende tweeklank: snien(d) via sneeond uit sn-êwend ‘Sonnabend’.
3.	vormen als sneon snö▴ən die op snjôn(d) met een stijgende tweeklank teruggaan: de gewone friese vorm en die van Terschelling.

Over snein ‘zondag’ kan ik korter zijn. We hebben gezien dat sunnandei in de oostfriese Brookmerbrief van de 13de eeuw voorkomt. Een van de oudste oudfriese oorkonden: I, 3 van 1390 heeft al de verkorting tot snande, maar sonnandey staat nog in I, 11 van 1405. Dan treedt in snande de diftongering op tot snaynd(es) in II, 29 van 1450 en sneyndes in I, 157 van 1459. Verder vinden we steeds sneyn(d), ook bij Gysbert Japicx omstreeks 1650: sneyn en als snein in 1779 en nu.

Snande heeft zich echter anders ontwikkeld op Terschelling: snɔːn en Schiermonnikoog snaun¹. Hindeloopen had evenwel in de zeemansalmanak voor 1679: Sennedei, nu: Sende, rijmend op Mende uit Mennedei. Hier kom ik op terug in Naamkunde 3 van 1971.

H.T.J. Miedema

1 Knop, a.w. 6, 148 en Spenter, a.w. 309. Vergelijk ook: F. Dijkstra, ‘Sneon’ en ‘Snein’ op it Skiermuontseach, It Beaken 14 (1952), 125-126.