Taal en Tongval. Jaargang 23

[p. 102]

Ui

Neen, waarde Leenen, gij zult er mij niet lelijk om aankijken dat mijn geschenk voor uw 80ste verjaardag maar zo gering in omvang en zo licht van gewicht is. Gij zult immers beseffen dat geen van uw huldigers in de paar bladzijden die hem zijn toegestaan veel belangrijks vermag te zeggen. Maar gij zult u, wanneer gij mijn bijdrage gaat lezen, misschien verbaasd afvragen waarom ze zo weinig op deze feestelijke gelegenheid is afgestemd, waarom ik als schrijver geen feestgewaad heb aangetrokken, maar veeleer een boetekleed. Ik begrijp uw verwondering maar zal u verwonderd laten tot aan het slot.

Wat ik hier te berde breng is inderdaad geen ‘ui’ tot verhoging van de vrolijkheid, maar een doodernstige zaak: het is de correctie van een foutieve etymologie waaraan ik mij meer dan 30 jaar geleden heb schuldig gemaakt, de etymologie van het woord ui. Het was een fout met ernstige gevolgen, want ik heb ten onrechte succes gehad met mijn etymologie: Jan de Vries heeft mijn constructie overgenomen in de laatste aflevering die hij nog van zijn NEW heeft kunnen verzorgen (1965). Hij had zich beter kunnen aansluiten bij wat Van Wijk in zijn EW van 1912 of wat Vercoullie in de derde druk van zijn EW van 1925 had geschreven. Ik ben echter wel de laatste die dit De Vries zou kunnen verwijten, het is immers allemaal mijn schuld geweest, ik heb hem op een dwaalspoor gebracht. Bij Van Wijk staat te lezen: ‘Bijvorm van ajuin; maar de verklaring levert moeilijkheden op. Misschien bij een als mv. gevoeld (j)uun, (j)uin als singularis gevormd’. Vercoullie heeft dit gevarieerd tot: ‘ui..., gevormd als enkelv. uit uien, dat het 2de deel is van aj-uin’. Daarna ben ik mij als dialectgeograaf met het woord gaan bezighouden, eerst in ZfMaf 15, 67, 1939, vervolgens in NTg 52, 18, 1959. En dat doet dan De Vries schrijven: ‘De vorm ui is opmerkelijk. Gaat men uit van lat. akk. unionem, dan kan men daaruit verwachten een vorm ənjuun; deze verbreidde zich vooral in nwnl. en kon door accentverspringing *ujən worden’. Hier breek ik het citaat af, want de rest is wel goed. Die accentverspringing was echter een fout, mijn fout.

Ik ga de dialectgeografische en historische gegevens nog eens na. Op de Taalatlas-kaart van S. Hoevers (1955) kan men zien dat ui, uie(n), uui, uu voorkomen in Holland ten noorden van Nieuwe Maas en Lek,

[p. 103]

in Utrecht en in het westelijk deel van de Veluwe. Ten zuiden van de Lek, in Alblasserwaard en Betuwe, treedt ui dan nog op vermengd met juin, kennelijk als secundaire importvorm. Wat de verdeling betreft van ui, uie(n) enerzijds, uui, uu anderzijds, kan men opmerken dat deze overeenkomt met die van huis en huus. De grondvorm uujen moet ontstaan zijn vóór de brabantse diftongering zich in Utrecht en Holland had doen gelden, de uu van uujen is op dezelfde wijze behandeld als alle uu's uit gm. û. Dat is ook het geval met de uu in (a)juun: het diftongerende brabants kent juin, het niet-diftongerende zeeuws juun. Dit parallelisme moet ons op zichzelf al waarschuwen dat uujen wel eens iets met ajuun te maken kan hebben. De theorie van de accentverspringing trekt zich echter niets van deze waarschuwing aan, maar laat in ənjuun de ən tot uu worden en de oude uu reduceren tot ə. Men behoeft geen bezwaar te maken tegen accentverspringingen als zodanig, want die komen voor. Een goed voorbeeld is drents sierp, fries seerp (nog bewaard in het bildts, overigens tot sjerp geworden) uit mlat. siropus, dat zónder accentverspringing zich tot siroop > sroop > stroop ontwikkelde. Bij de drentse en friese vormen is het vocalisme echter precies wat men ‘klankwettig’ verwachten zou: sirop > sierep > sierp of sirop > sirrep > seerp. Daarin zit nu precies het verschil met de veronderstelde ontwikkeling van ənjuun tot uujən, want de ‘nieuwe’ uu laat zich op geen enkele wijze beredeneren maar zou in zijn kleur volkomen toevallig zijn. Het is toch een wat al te groot toeval wanneer de ‘nieuwe’ uu van een versterkte eerste syllabe dezelfde kleur zou krijgen als de ‘oude’ uu van de tweede syllabe, vóór de verzwakking daarvan, had gehad.

Bekijken wij nu de historische vormen. S. Hoevers heeft in de commentaar bij haar kaart, gepubliceerd in TTv 7, 176 vgg., alle plaatsen die Verdam in zijn woordenboek s.v. uyen, ugen en uden opgeeft gelocaliseerd en gedateerd. Het zijn: Utrecht 1377 en 1391 uyen, Utrecht 1433 uden, Utrecht 1477 ugen, Amsterdam ± 1475 uuden, Delft 1488 uyen. In Utrecht is uujen - laten we maar aannemen dat de uu van de geciteerde plaatsen nog niet gediftongeerd was - dus al in de 14de eeuw gedocumenteerd, in het aanpalende deel van Holland in de 15de. Het is, met deze gegevens voor ogen, niet ongemotiveerd dat wij ons uujen, in Utrecht ontstaan denken en vandaar uitgestraald naar de Veluwe en naar Holland tussen Nieuwe Maas en IJ. Het lijkt een geval van ‘utrechtse expansie’ in de 15de eeuw. Verdam geeft s.v. ayuen een 14de-eeuwse plaats van een zuidhollands ayuun, Hoevers t.a.p. een 13de-eeuwse dortse van aiune. Geheel toevallig viel mijn oog echter ook bij Verdam,

[p. 104]

s.v. hei op een heel wat latere noordhollandse plaats van aiuyen: ‘Eyeren, peelen, wortelen, aiuyen, hey, karnemelek of diergelijc eetbair oft drinckbair wair, Wfri. Stadr. 2, 149, 285’. Ik sloeg het supplement-deel van het WNT voor de letter A na en vond daarin toen ook nog: ‘Wy... Swermen aen elcken cant Om wortelen ende Ajuyen Den hongher hebben wy soo groot, Geuzenliedb. 1, 149 (rijmwoord “Suyen”)’. Het laatste, 16de-eeuwse citaat bewijst wel bijzonder duidelijk dat er in Holland een driesyllabige vorm ajuujen heeft bestaan. Hoe is deze te verklaren? Is het een mengvorm van hollands ajuun en utrechts uujen? Of - en nu kom ik in de buurt van Van Wijk en Vercoullie - is het utrechtse uujen uit een ouder utrechts ajuujen ontstaan? We zouden dan drie achtereenvolgende uitstralingen van Utrecht naar Holland kunnen aannemen, eerst van ajuujen, daarna van uujen en tenslotte, nadat de brabantse diftongering Utrecht had veroverd, van uien. Bij een dergelijke ontwikkelingsgang spreekt het vanzelf dat de uu van uujen dezelfde kleur heeft als de uu van ajuun, het is, historisch, dezelfde uu.

Maar hoe kan in Utrecht, en blijkbaar al vóór het laatste kwart van de 14de eeuw, ajuun tot ajuujen zijn geworden? Ik heb er onlangs, in Ts 86, 176, op gewezen dat de vermoedelijk dortse dichter van de Tweede Reinaert al omstreeks 1380 in rijmpositie de vorm gecroeyen, ‘gekrooien, gekruid’ heeft gebruikt. In Dordrecht was dus toen al de brabantse j uit intervocalische d doorgedrongen, een stukje vroege brabantse expansie, zeker wel een eeuw voordat de brabantse diftongering het noorden zou gaan veroveren. Utrecht zal de brabantse j uit d wel niet later hebben ontvangen dan Dordrecht. Wat zei men in Dordrecht en Utrecht voordat daar ‘gekrooien’ in gebruik kwam? Was het ‘gekroden’ of... ‘gekroon’? Ik vermoed het laatste. De syncopering van de intervocalische d is in het noorden al heel vroeg opgetreden. Wanneer, om nu maar eens een paar andere voorbeelden te nemen, in boom, ‘bodem’, een j werd ingevoegd, zodat het boojem werd, en in uur, ‘uier’ (uit uder), eveneens, zodat het uujer werd, kan zo'n j hypercorrect ook zijn terechtgekomen in een woord waar het historisch gesproken niet mócht, bv. in ajuun, dat dan ajuujen werd. En een dergelijke, eigenlijk ‘bij vergissing’ ontstane vorm kan vervolgens een eigen vitaliteit hebben ontwikkeld, en niet alleen in Utrecht de algemeen gangbare zijn geworden, maar ook nog met de utrechtse expansie zijn uitgestraald naar west en oost. Zoals men achter de spreekvorm boojem de correcte schrijfvorm bodem kende en achter uujer - dat overigens veel zeldzamer tot opschrijven uitnodigde - misschien ook uder, zo kon men uujen gaan schrijven als uden, Utrecht 1433. De hypercorrect ontstane

[p. 105]

spreekvorm kon een nog ‘hypercorrectere’ schrijfvorm naast zich krijgen. Deze laatste ging echter niet werkelijk leven. Toen de brabantse diftongering Utrecht veroverde werd uujer tot uier en uujen tot uien.

En nu de beantwoording van de vraag, waarde Leenen, waarom ik u juist met deze etymologische zelfcorrectie van mij heb willen huldigen. Voor het nederlands etymologisch woordenboek is de winst van mijn bijdrage maar gering - ik keer immers in hoofdzaak terug tot Van Wijk en Vercoullie -, maar ik kon door mijn beschouwingen in gedachten weer verwijlen in het vierde decennium van deze eeuw, toen ik als jong dialectgeograaf het beeld van de brabantse expansie trachtte te preciseren en dat van de utrechtse op te roepen. Dat was de tijd waarin ik het baanbrekende werk van u, mijn onmiddellijke voorganger, leerde kennen en van u, niet minder dan van mijn promotor Kloeke, dialectgeografisch leerde denken. Ik meen u, als nederlands pionier van het vak, niet beter te kunnen eren dan met de aanbieding van deze, puurdialectgeografisch toebereide, ‘ui’.

K. Heeroma.