Taal en Tongval. Jaargang 21

[p. 177]

De representatie van gm. û in het Oostnoordbrabants

Op Kloeke's muis/huis-kaart had het grootste deel van oostelijk Noord-Brabant de ‘kleur’ wit. Hij nam aan dat muis en huis in dat gebied een diftong - danwel een uit die diftong ontstane monoftong - bezaten die historisch direct vergelijkbaar was met de ui van de nederlandse cultuurtaal. Deze ui van de cultuurtaal is de diftongering van een uu, op zijn beurt weer ontstaan door spontane palatalisering van gm. û. Leenen, de kenner van het limburgs, heeft al in 1928 tegenover Kloeke gesteld dat in het limburgse diftongeringsgebied, waar men mous zegt, de ou in elk geval geen voortzetting kon zijn van een uu maar als uitgangspunt een ongepalataliseerde oe moest hebben. Zijn redenering was volstrekt overtuigend: ‘In een belangrijk aaneengesloten stuk van het diftongeringsgebied is oude oe naast umlauts-uu te herkennen, als bv. in het Tongersche maus (enkv.), mais (mv.), Sint-Truidensch maas, muis (= ui zonder i-naslag). De lijn door Kl. getrokken is alleen de oostgrens van de diftongeering ‘an sich’; links, op een tamelijke afstand daarvan, valt de grens tusschen de diftongen uit oe (eventueel umgelautet) en uit spontaan gepalataliseerde uu. Tot in het N. van Belgisch Limburg (Peer met ploum, pleimke = pluim, pluimpje ligt er nog tusschen) hebben de twee isoglossen een onafhankelijk verloop’ (Hand. Top. Dial. 2, 164/5). Leenen heeft echter verder willen gaan: hij heeft voor het oosten van Noord-Brabant dezelfde ontwikkeling willen aannemen als voor Belgisch-Limburg. Daarvoor had hij geen andere gegevens dan hij aan Schrijnen, Isoglossen van Ramisch p. 53 kon ontlenen. Bij Schrijnen kon hij inderdaad voor 18 noordbrabantse plaatsen ‘de vorm maus of mous’ opgegeven vinden, niet echter de representanten van een eventuele ‘umlauts-uu’. Heeft Leenen niet opgemerkt dat zijn bewijsvoering ten aanzien van het noordbrabantse mous-gebied onvolledig was? In ieder geval heeft hij niet getracht zijn gegevens voor Noord-Brabant aan te vullen. In Hand. Top. Dial. 4, 216 heeft hij een kaart gepubliceerd waarop het noordbrabantse mous-gebied geheel gelijkgeschakeld is met het belgisch-limburgse. In de tekst, blz. 205/6, vinden we geen andere verantwoording dan: ‘In Noord-Brabant kunnen we de œy/ou-lijn vervolgen met behulp van de aanduidingen van Schrijnen t.a.p.’.

[p. 178]

30 jaar na Leenen heeft De Bont, in dit tijdschrift 12, 113 vgg. (1960), met kracht van argumenten de stelling verdedigd dat de ou in oostnoordbrabants mous niet de voortzetting was van een uu maar van een oe. Tot zijn argumenten behoorde echter niet dat gm. û, met umlaut in het oostnoordbrabants op een andere wijze werd gerepresenteerd dan gm. û zonder umlaut. Ook hij heeft de bewijsvoering van Leenen dus niet overtuigend gecompleteerd. Zijn belangrijkste argument was van fonetische aard: ‘Het zou tegen de tendens van de Kempense dialekten zijn hier een ontwikkeling van (een veronderstelde) ü. tot ɔu (mous, hous, enz.) aan te nemen’ (blz. 117). Dit doet ons de vraag stellen: is het op zichzelf onmogelijk te achten dat er uit een uu een ou ontstaat? Het antwoord moet luiden: nee, onmogelijk is dit zeker niet, een dergelijke ontwikkeling is te beredeneren. Als volgt: bij de diftongering van gm. î tot ij en (niet-gepalataliseerde) gm. û tot ou wordt het eerste gedeelte van de lange vocaal verwijd en het tweede vernauwd; bij de diftongering van gepalataliseerde gm. û (= y.) moet in eerste instantie hetzelfde gebeurd zijn, met als resultaat öw; vervolgens kàn depalatalisatie van het eerste element ö tot o hebben plaatsgevonden, waardoor de öw tot een ow werd; de oorzaak van een dergelijke depalatalisatie zou gelegen kùnnen hebben in de op de ö volgende w. De Bont bespreekt deze althans theoretisch mógelijke ontwikkeling niet, hij stelt in de zin die aan de geciteerde voorafgaat eenvoudig: ‘Deze ü. (gesteld dat die er was) zou er natuurlijk gediftongeerd zijn tot ui (fon. ɔ̈i)’. Ik kan daarom zijn fonetische argumentatie niet overtuigend vinden.

Anders dan Leenen heeft De Bont wel over volledige gegevens betreffende de oostnoordbrabantse dialecten beschikt. Hij heeft ze ons, voorbeeldig geordend en besproken, aangeboden in het eerste deel van zijn Dialekt van Kempenland (1962). Ik wil daar een en ander uit citeren dat met de hier aan de orde gestelde kwestie te maken heeft. Op blz. 89 lees ik: ‘Het dialekt van Oerle schijnt in het algemeen geen i-umlaut van Westg. û te kennen; de eventuele respresentanten ervan, bv. van buil (ohd. bûtil, os. bûdil, nhd. beutel) en van uier (ohd. ûtir, nhd. euter) nl. bɔ̈.l en ɔ̈:r zijn althans volkomen dezelfde als die welke op vormen zonder zo'n umlautsfaktor teruggaan bv. bɔ̈.k buik (onfr. bûk) en dɔ̈.m duim (ohd. dûmo)’. Dat is ongetwijfeld een juiste waarneming, maar De Bont verklaart niet waarom de gm. û mét umlaut is samengevallen met die zónder umlaut. Of wil hij aannemen dat bij gm. û in tegenstelling met ‘Westg. â’ (zie blz. 71), ‘Westg. ô’ (zie blz. 85) en ‘Westg. ai’ (zie blz. 101) nooit umlaut heeft plaatsgevonden? Ten aan-

[p. 179]

zien van de gm. au neemt hij dat in elk geval - terecht - niet aan. Weliswaar stelt hij vast, blz. 106: ‘De normale representant van wgerm. au is ö., onverschillig of er een umlautsfaktor aanwezig was of niet’, maar hij voegt daaraan toe, blz. 109: ‘Andere Oost-Noordbrabantse, niet-Kempense dialekten bv. die van Boxmeer, Uden en Oss kennen palatisatie van o. alleen dan, wanneer er een umlautsfaktor op volgt... We mogen dus voor ons dialekt wel aan een spontane palatisatie denken, zo karakteristiek voor de Kempense tongvallen’. Een overtuigende redenering, maar waarom dan het samenvallen van gm. û met en zonder umlautsfactor niet op dezelfde wijze verklaard, nl. door het aannemen van spontane palatalisatie van gm. û zonder umlaut?

De enige positie waarin het dialect van De Bont de ou als representant van gm. û bewaard heeft is die voor s (blz. 91). ‘De uit Westg. û gediftongeerde ɔu̯ kon in andere positie dan vóór (auslautende) scherpe spirant zich vrijelijk ontwikkelen: de tweeklank werd monoftong en daarna gepalataliseerd; het eindresultaat is de klank ɔ̈., die als de normale representant van Westg. û in ons dialekt kan gelden’, blz. 92/3. Ik sla nu het gedeelte op waar over de westgermaanse iu gehandeld wordt en lees daar, blz. 115: ‘In andere gevallen dan vóór r en als relikt diftongeerde de ü. tot ɔ̈ü̯, die in ons dialekt de eenklank ɔ̈. werd... Enigszins moeilijk te beoordelen vormen zijn dɔu̯stər douster, duister (os. thiustri, germ. *þiustria-) en vɔu̯stər vouster, vuister, muurtje aan de achterkant van het haardvuur’. Ik merk op dat er bij de voorbeelden met de representatie ɔ̈. niet een is waar deze klank voor s staat. De verdeling tussen ɔ̈. en ɔu̯ als representanten van gemeengermaans iu lijkt dus als twee druppels water op de overeenkomstige verdeling bij gm. û. De vraag komt op: waarom constateert De Bont dit niet eenvoudig, waarom laat hij bij gm. û de ɔ̈. via de tussentrap ɔu̯ ontstaan en bij gm. iu via de tussentrap waarom acht hij dɔu̯stər en vɔu̯stər ‘moeilijk te beoordelen’ en brɔu̯s, grɔu̯s, hɔu̯s, klɔu̯stər, krɔu̯s - mèt umlautsfactor! lɔu̯s, mɔu̯s, enz. niet? Stellig, bij de representanten van gemeengermaans iu in het oostnoordbrabants kan er geen twijfel aan bestaan dat het moderne vocalisme via een y. is ontstaan, maar is het dan enigszins bewezen dat dit bij de representanten van gm. û niet kan zijn gebeurd?

In zijn hierboven geciteerde studie in dit tijdschrift heeft De Bont zich gekeerd tegen de derde stelling bij de dissertatie van W.A.F. Janssen (1941): ‘Het ou-vocalisme in Oostbrabantse woorden als out, kout, broud, mous, grous, krous, mouzen, broun, voul, houlen enz. houdt ver-

[p. 180]

band met de dentale volgconsonant. Deze ou kan niet rechtstreeks uit oe, doch moet, wellicht via ui, uit uu zijn ontstaan’. De Bont noemt deze stelling ‘voor beide onderdelen onjuist’ (blz. 115). Wat het eerste onderdeel betreft, laat ik het oordeel graag over aan de echte brabantologen, zoals mijn zeer gewaardeerde collega Weijnen, die ik met deze kleine bijdrage op zijn eigen speciale studiegebied heb willen eren. Wat het tweede onderdeel van de stelling betreft, meen ik mij echter wel een oordeel te kunnen vormen. Op grond van de tot dusver gepubliceerde gegevens kom ik tot de conclusie dat de ou uit gm. û in het oostnoordbrabants gescheiden moet worden van die in het westlimburgs. Leenen heeft ze op onvoldoende gronden onder één noemer gebracht. Janssens formulering acht ik juist, als ik tenminste onder zijn ui iets als een öw mag verstaan.

K. Heeroma.