Taal en Tongval. Jaargang 21

[p. 104]

Snaar, snaarstok

Wanneer men Dr. van Vessems¹ beschouwingen leest over het benamingstype snaad, waartoe zij ook de - volgens haar - etymologisch verwante typen snaar, snaarstok en sniestok rekent², krijgt men de indruk dat deze benaming is voorbehouden aan de steel van de zeis en de zicht. In het materiaal van de enquêtes van Schrijnen-Van Ginneken-Verbeeten en de Zuidnederlandse Dialectcentrale (lijst I, a-m): hengel trof ik echter een aantal malen een benaming aan van het type - om met Van Vessem te spreken - vissnaad. Ik geef hier de plaatsen waarvoor ik het woord vond, met tussen haakjes de benaming voor de steel van de zeis, voor zover bekend, het eerste lid van de samenstelling, vis-, laat ik buiten beschouwing: snòòr, L 212 (snôot), L 320 (snòòt), L 321 (snòòt en snòòr), L 425, L 427 (snòòr); snòòt, Q 12, 16, 97 (snòòt)³.

Wanneer ik zou instemmen met de door Van Vessem gegeven etymologie van snaad en ‘verwante’ typen, leveren deze opgaven geen enkel probleem; snaar is ontstaan uit snade, met r-substitutie⁴.

Nu treft het dat in dit mat. hengel naast vissnaar ook benamingen voorkomen van het type visvadem (veem- en viem-) en vislijn⁵. Vislijn, visvadem en vissnaar zijn synoniemen; de opgaven snaad (Q 12, 16 en 97) liggen binnen het gebied waar de steel van de zeis snaad genoemd wordt⁶, zodat hier sprake kan zijn van verwarring. De eerste betekenis van snaar is ‘draad’⁷; in het materiaal Schrijnen-Van Ginneken-Verbeeten: touw wordt snaar opgegeven voor Q 27 en 30, ook Houben kent het woord in deze betekenis⁸. Dorren⁹ geeft schnaod, ‘hengelsnoer’, ‘steel der zeis’; volgens hem gaat het woord in de eerste betekenis terug op kelt. snâdâ, ‘gesponnen draad’ en in de tweede betekenis op kelt. snadô, ‘ik snijd’. Wat men ook van deze etymologie moge denken, voor hem was in ieder geval duidelijk dat de woorden niet zonder meer identiek zijn.

1 A.H. van Vessem, Oogstgerei-benamingen. Assen 1956.

2 Van Vessen, blz. 164.

3 De zeissteelbenamingen stammen gedeeltelijk uit het mat. N 18, 67.

4 Van Vessem, blz. 164.

5 Voor vadem: WNT XVIII, 151 (betekenis 6) en de daar gegeven Limburgse bronnen; voor lijn: WNT VII/2342.

6 Taalatlas 5, 1.

7 WNT XIV, 2334 en de etymologische woordenboeken s.v. snaar 2.

8 J.H.H. Houben, Het Dialect der stad Maastricht. Maastricht 1905, blz. 123.

9 Th. Dorren, Woordenlijst uit het Valkenburgsch Plat. Tweede druk 1928.

[p. 105]

Goossenaerts vraagt zich s.v. snaar ‘steel van de zeis’ af of dit woord niet een verkorting is van snaarstok; ‘betrof die steel aanvankelijk een steel met een boogvormig, gespannen stalen (ijzeren?) draad daaraan vast om het te maaien gewas beter er vóór en bijeen te houden’¹. Hij bedoelt de beugel van de zeis, die vroeger (en wellicht elders nog?) snaar werd genoemd.

Op Goossenaerts' vraag naar de benaming snaar voor de beugel van de zeis kan bevestigend geantwoord worden. Van Vessem trof deze benaming in haar mat. slechts twee maal aan: K 172 snaar en P 13 werfsnaar. Zij geeft toe dat deze benamingen niet geheel onjuist behoeven te zijn, ‘zij kunnen nog wel berusten op een - desnoods beperkt (individueel?) - gebruik van een oude term, waarvan men de eigenlijke betekenis niet meer kent, eventueel onder invloed van snaar in de betekenis “draad”’².

In het materiaal van de Nijmeegse lijst 18, 67 f en ook in het materiaal van de Dialectencommissie (Amstrdamse lijst) 14, 3 - nota bene de lijst die Van Vessem gebruikte - komen wel meer beugelaanduidingen van het type snaar voor. Ik geef ze hier, met tussen haakjes wederom de benamingen voor de steel van de zeis, voor zover bekend:

snòòr, K 172 (snoot), K 274 (snòòr), L 180 (boom), L 184 (boom), L 289 (snaar), L 322 (sjnòòr), L 327, L 377 (steel), P 13 (snaarstok), Q 14 (snòòrt);

K 168 geeft snòòt (snaat), L 269) snòòt (steel) en L 381b snòòt.

Het is, dunkt mij, veelzeggend dat in plaatsen waar de steel boom genoemd wordt de beugel snaar heet en dat deze beugelaanduiding zelfs wordt opgegeven voor plaatsen, waar men voor de steel geen specifieke benaming (meer) kent. Op de overzichtskaart ‘De Beugel van de Zeis’³ ontbreekt de semantisch geheel bij snaar aansluitende benaming van het type draad. Van Vessem geeft deze benaming voor F 42b, 60, G 139, 207, L 14, 246, 246b, M 8, 9, Q 32, 101a; in de genoemde Nijmeegse lijst trof ik deze benaming ook aan voor Q 32a, 176a, 198b. Aan de juistheid van deze opgaven behoeft niet getwijfeld te worden, gezien hun frequentie⁴. Maar dat geldt dan ook voor snaar, de enkele opgaven snaat (K 168, L 269 en L 381b) kunnen ontstaan zijn door verwarring

1 J. Goossenaerts, De Taal van en om het Landbouwbedrijf in het Noordwesten van de Kempen. Gent 1956-1958. Blz. 694b.

2 Van Vessem, blz. 91, noot 171.

3 Van Vessem, t.o. blz. 94.

4 Van Vessem, blz. 90.

[p. 106]

met snaad ‘steel van de zeis’, juist het omgekeerde van Van Vessems betoog.

Dat met deze mogelijkheid in Oogstgerei-Benamingen helemaal geen rekening wordt gehouden, kan verklaard worden door het feit dat Van Vessem al te gemakkelijk een overgang van d tot r aanneemt. Van meet af aan waren voor haar het Oostvlaamse snaarstok en snaar etymologisch verwant met snaad.

Over de overgang van d tot r is vooral door Pauwels geschreven, eerst in Bloemnamen², later komt hij in zijn bijdrage voor het Album Baur nog eens op deze kwestie terug³. Hij noemt een groot aantal voorbeelden van r-substitutie, maar hij moet wel toegeven dat vooral dd in rr overgaat; voor werewin, in Bloemnamen nog hét voorbeeld van d > r, neemt hij nu liever een epenthetische r aan. Trouwens ook de voorbeelden die in Dialectkunde⁴ worden gegeven zijn practisch allemaal woorden met dd, een enkele d wordt gemakkelijk gesyncopeerd.

Wanneer men de verspreiding van het woord snaarstok op de kaart ‘De Steel van de Zeis’ bekijkt⁵ dan valt op dat dit woord zijn ‘kerngebied’ heeft in Oost-Vlaanderen met uitlopers naar Antwerpen en Vlaams-Brabant, tot aan de lijn Tienen-Antwerpen. Snaar komt voor in West-Vlaanderen, ten Westen van het snaarstok-gebied, in Antwerpen en Noord-Brabant, ongeveer tot aan de lijn Tienen-Tilburg en in een klein gebiedje rond Roermond. Snaad - in het Gelders-Overijsels de benaming voor de steel van de zicht⁶ - komt voor ten Oosten van de lijn die van Emden via Apeldoorn en Breda naar Tienen loopt, de aangrenzende Duitse dialecten kennen het woord, verder komt het in de Engelse dialecten voor⁷. Ook het Friese sniestok, snɩ̯istok, met ‘Vokalspaltung’⁷ en assimilatie van t - in de verbinding tst - aan de s⁸ hoort bij snaad.¹

Ik meen in het voorgaande genoeg argumenten gegeven te hebben

2 J.L. Pauwels, Over de Overgang van D tot R. In: Album Baur II, 1948, blz. 161 vv.

3 A.A. Weijnen, Nederlandse Dialectkunde. Tweede druk, Assen 1966, par. 76.

4 Taalatlas 5, 1.

5 Taalatlas 5, 2.

6 Van Vessem, blz. 153-164. Zie ook: H. Orton, Survey of English Dialects. Leeds 1962, Volume I, part I, Book II, 9.7: Shaft of the scythe.

7 Van Vessem, blz. 164.

7 Van Vessem, blz. 164.

8 K. Fokkema, Het Stadsfries. Assen 1937, blz. 136.

1 J.L. Pauwels, Enkele Bloemnamen in de Zuidnederlandse Dialecten. 's-Gravenhage 1933. Werewin wordt besproken op blz. 37.

[p. 107]

om snaar en snaarstok los te maken van snaad en sniestok, om snaarstok te beschouwen als ‘stok met een snaar’ en snaar als een verkorting van dit snaarstok. Waar voor de beugel van de zeis een benaming van het type snaar bekend is (nog bekend is), vindt deze etymologie een krachtige steun. Voor het westelijke snaar en snaarstok ≠ snaad, wil ik slechts wijzen op het practisch niet voorkomen van de overgang van d tot r in het West-Vlaams, het Zuid-Oost-Vlaams en het Noord-Oost-Vlaams¹. Slaat men kaart 12 van de RNDA op: ‘help eens dat bed opheffen’, dan vindt men in West-Vlaanderen geen berre-opgaven, wel bedde, in Zuid-Oost-Vlaanderen, in het uiterste oostelijk deel, slechts enkele berre-opgaven, maar de bed- en bedde-opgaven zijn verre in de meerderheid - en in Noord-Oost-Vlaanderen geen enkele berre-opgave. Daar komt nog bij dat De Bo² er op wijst dat de Vlamingen sterk de neiging hebben om de d tot t te verharden in vele woorden. Hij noemt o.a. blat, blatten, flotteren (flodderen), slette (sledde), kortewagen (kordewagen, ‘kruiwagen’).

Opmerkelijk is dat in de Zuidwestelijke dialecten voor de beugel van de zeis geen benamingen bekend zijn³. Van Vessem heeft wel een verklaring voor deze negatieve uitkomsten van het onderzoek: ‘Men kent de beugel eerst als zeisonderdeel sedert het in gebruik komen van de moderne fabriekszeis’⁴. Dit lijkt mij al te kras. Maurits de Meyer heeft een opstel geschreven over ‘Sikkel, Zichte, Zeis en Pik’⁵. Volgens hem dateert het gebruik van de zeis uit de XIVe eeuw; de oudste afbeelding van een zeis vond hij bij Pieter Breugel de Oude: op de prent ‘Zomer’ komen twee zeisen voor, beide voorzien van een beugel⁶. In Breugels stamland Brabant - Breda en later Brussel - komt het benamingstype snaar juist frequent voor, met in het Westen snaarstok en snaar, in het Oosten duidelijk teruggedrongen door snaad. In het Limburgs heeft snaar zich op enkele plaatsen weten te handhaven, zoals blijkt uit de daar voorkomende beugelaanduiding snaar en uit het nog sterk voortleven van snaar ‘draad’ in het woord vissnaad.

J.B. Berns.

1 Resp. RNDA 6, 2 en 3.

2 L.L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon. Gent 1892, blz. 183.

3 Overzichtskaart ‘Beugel van de Zeis’, Van Vessem t.o. blz. 94.

4 Van Vessem, blz. 88.

5 Volkskunde 47 (1946), blz. 145-153.

6 T.a.p. afbeelding 11. Vgl. ook afb. 6 (een zeis met twee beugels, prent uit de XIVe eeuw).