Taal en Tongval. Jaargang 21

[p. 11]

Sint ‘heilig’

In Taal en Tongval 20, 1968, pp. 104-127 heeft Dr. Ria Jansen-Sieben de herkomst nagegaan van de vorm sinter in heiligennamen. Haar bewijsvoering is volkomen overtuigend.

Minder gelukkig is zij geweest bij de interpretatie van de vormen sint en sinte. Terecht neemt zij aan dat de vorm met eind-e ouder, die zonder eind-e jonger is. Haar stelling echter, dat deze e eerst in Limburg verdwijnt (Oudenbiezen, 1280), en het wegvallen ervan een symptoom is van de algemene tendens tot apocope van -e, die bijgevolg in Limburg (13^e eeuw) zou ontstaan zijn en vandaar zou uitgestraald hebben naar Brabant (2^e helft 14^e eeuw) en Holland (eind 14^e eeuw), is in tegenspraak met de feiten.

Dat zij zich tot een dergelijke uitspraak heeft laten verleiden, is een gevolg van het feit dat voor Limburg, door de publicatie van het goederenregister van Oudenbiezen, een overvloedig materiaal zo voor het grijpen ligt, terwijl zij voor de overige gewesten slechts een miniem aantal voorbeelden verzameld heeft: uit een 25-tal uitgegeven oorkonden tot 1300, dan wanneer er in werkelijkheid uit die periode ongeveer 2.000 originelen in het Nederlands zijn. Hierbij dient evenwel onmiddellijk te worden toegegeven dat het een gigantische en practisch niet te verwezenlijken taak ware geweest, alle archieven te onderzoeken voor één woordje. Daarom onderstaande aanvullingen, geput uit mijn corpus der Middelnederlandse teksten tot 1300, dat, althans wat de ambtelijke teksten betreft, bijna persklaar is.

Allereerst dient uit het materiaal van Mw. Jansen haar vroegste excerpt, van 1046, kritiekloos overgenomen uit Pollet en Helsen, Toponymie van Varsenare, geweerd te worden: een in het Nederlands gestelde oorkonde van 1046 bestaat niet en ook het Brugse klooster van Sint-Clara bestond toen nog niet (het werd gesticht in 1260), zodat de 0 een lees- of zetfout is.

De eerste voorbeelden in het Nederlands staan in de Servaasfragmenten, eind 12^e eeuw. Dat hier sente en sinte zouden afwisselen, is evenwel onjuist: er staat uitsluitend sente. De spelling van haar excerpten wijkt trouwens erg af van die uit de fragmenten; ook staat er in vers 5361 bv. niet het tautologische den heilighen sinte Servacium, doch alleen S[ente Serua]tium (Staatsbibliothek München, codex germ. 5249;

[p. 12]

de reconstructie tussen [ ] beantwoordt aan het berekende aantal weggesneden letters).

Hoewel niet Nederlands doch Rijnlands, mag in chronologische volgorde hierna ingeschakeld worden: 1211 in Sante Petirs ackere, in Senthe Petirs ackere, thans Petersacker te Bacharach (zie mijn Toponymisch Woordenboek).

Mijn corpus, eerste reeks, ambtelijke teksten, bevat, tot 1269, volgende voorbeelden:

1236 Gent sinte Iacob, na sente Martins messe, te sente Marien lichtmesse (uitgegeven in Studia Germanica Gandensia 5, 1963). - 1253 Gent van Sente Baues, te Sente Bauen, in sente Martinsdage. - 1254 maart 11 Middelburg in zinte Gregorijs auende, sinte Marie lichtmesse, sinte Ians messe. - 1257 juni 21 Velzeke, gelijktijdige kopie Ninove vor de gheborte sant Jans Baptisch. - 1260 maart 3 Grauw na sainte Mathis dach, te sainte Martinsmesse. - 1260 dec. 25 Gent Sente Ians hus, van Sente Iacops, na sent Bauesdach. - 1262 nov. 7 Brugge sinte Martinsmesse, sinte Bauesmesse, Sinte Saluators. - 1262 nov. Brugge Zente Andries, Sente Andries, Sent Donaes. - 1263 juli 21 Brugge vor sinte Marien Maddalenen daghe. - 1263 dec. 7 Brugge na sinte Niclaus daghe. - 1263 dec. 15 Brugge vor sint Domaes daghe. - 1263-64 april Gent van Sente Jans huse. - 1264 nov. 29 Brugge in sinte Andris awnde. - 1265 juli 1 Brugge van Sente Katelinen. - 1266 nov. 6 Brugge van Sente Marien Maddalenen, van Sent Andries. - 1267 jan. 14 grafelijke kanselarij Holland in sente Pontiaens daghe. - 1267 feb. 5 Brugge voer sinte Amans daghe. - 1267 feb. 18 Brugge vor sinte Pieters daghe, sinte Marien lichtmesse. - 1267 maart 12 Lubbeek, gelijktijdige kopie Heverlee in zente Gregoris daghe. - 1266-67 maart Kortenberg van Sunte Seruase, van Sunte Petere. - 1266-67 april Gent van Sente Pieters, in Sente Marien kerke. - 1266-67 april Gent van Sente Michiels. - 1267 april 30 Brugge te sinte Bamesse. - idem Brugge te sente Martins messe. - 1267 mei Gent van Sente Lisebetthen, na sent Bauesdach. - 1267 juli 16 Brugge te sinte Iohans messe, vor sint Marien dach Magdalenen. - 1267 okt. 8 Brugge sinte Baues messe. - 1267 nov. Brugge Sint Andris, Sin Andris. - 1267 dec. 17 Brugge sinte Martins messe, Sint Donaes. - 1268 jan. 19 Merkem vor sint Vincensis daghe. - 1268 jan. 27 Brugge van Sinte Giellis, van Sint Gieliis, te sinte Jans messe. - 1268 april 28 Brugge van Sinte Saluators, sinte Martins messe. - 1268 juli 14 Brugge te sinte Ians messe, vore sinte Marien Maghdalenen auonde. - 1268 juli 21 Brugge sinte Marien Magdalenen auonde, van Sint Crues. - 1268 aug. 11 Brugge van Sinte Claren, te sinte Marien lichtmesse, te

[p. 13]

sinte Kerstoffers messe, na sinte Lourens daghe. - 1268 okt. 23 Brugge van Sinte Claren, te sinte Ihansmesse, te sinte Martins messe, vore seint Simoens & seint Juids daghe. - 1268 okt. 24 grafelijke kanselarij Holland sente Martins misse, na sente Lukes dach. - 1268 nov. 30 idem sente Andrijs daghe. - 1268 dec. 8 Brugge sinte Nicholaus daghe. - 1269 jan. 15 Brugge van Sinte Claren, van Sinte Katerinen, te sinte Baues messe, te sinte Ians messe, vore sinte Vincensiis daghe. - 1269 mei 1 Breda oppe sente Mertins dach, the sente Bamisse, en zonte Mertins daghe. - 1269 juli 9 Brugge te sinte Ians messe, te sinte Martins messe, na sinte Domaes daghe. - 1269 juli 13 Brugge te sinte Bamesse, vor sint Johans daghe. - 1269 sept. 7 Brugge in sinte Marien hawnde. - 1269 okt. 27 Gent Sente Jans heus, in sente Simoens ende sente Junds auonde. - 1269 okt. Brugge van Sinte Claren, te sinte Iohans messe, te sinte Bauesmesse. - 1269 nov. 1 Brugge sente Bamesse.

Nog enkele voorbeelden van sint uit Brugge: 1270 juli 5 van Sint Donaes, 1270 juli 15 van Sint Crues, 1271 feb. 28 sint Jhans messe, na sint Pieters daghe. - 1271 juni 20 van Sint Saluators, 1271 nov. 14 sint Jhans messe, 1274 juli 20 vor sint Carstoffers daghe. Uit Oudenburg: 1274 feb. 17 vor sint Pieters daghe.

Met de voorbeelden van sent, sint uit 13^e-eeuwse originele teksten zou men talrijke bladzijden kunnen vullen.

De vorm zonder eind-e komt dus in Vlaanderen (bv. te Brugge), en eveneens in Brabant en Holland, net zo goed voor als in Limburg; ze is er zelfs heel wat vroeger geattesteerd, om de eenvoudige reden dat ambtelijke teksten in Vlaanderen zoveel vroeger aanvangen en zoveel overvloediger zijn dan in Limburg.

De verdeling van sent en sente lijkt in Vlaanderen in grote trekken overeen te komen met die in Limburg; sent vóór vocaal, d, j, doch ook vóór allerhande andere consonanten; enige regelmaat is er niet.

Wat de etymologie betreft, is de opvatting van Mw. Jansen, nl. ontlening van Lat. sancte, vocatief, uit de litanie van alle heiligen, zeer aannemelijk. De vormen 1211 sante, 1257 sant, waaraan nog Ohd. sancte is toe te voegen, wijzen inderdaad naar het Latijn. Voor de evolutie an > en > in vóór dentaal vergelijke men bv. met Gand > Gent, in 1249 ook Ghint, of met Grimbergen. Voor de vorm sunte, sonte met de persoonlijke voornaamwoorden (h)um, (h)un, eveneens oostelijk Nederlands, of het voegwoord unde, nogmaals oostelijk.

Daarmee zijn evenwel enkele oude grafieën sainte, seinte in strijd: 1260 Grauw (bij Hulst) sainte, 1268 Brugge seint, 1276 juli 27 Brussel Sainte Bernaerts (passim), na sainte Marien Magdaleenen dach,

[p. 14]

1277 juni 11 zelfde hand sente naast sainte, 1277 aug. 15 Tongeren (?) van seinte Jehans dage. Staan we hier voor Franse spellinginvloed?

Er is bijgevolg niet in het minst verband van de vorm sent met de algemene tendens tot apocope van -e: noch geografisch (want Vlaanderen kent deze apocope niet), noch chronologisch. De eerste sporen van apocope staan in Hollandse en Kleefse oorkonden uit het eind van de 13^e eeuw: 1297 juli 9 grafelijke kanselarij Holland (orig. Gemeentearchief Rotterdam) een boet van x pont (driemaal) naast boete (eenmaal); 1300 jan. 7 idem (orig. Gemeentearchief Kampen) kennes der waerheden (tweemaal); 1300 april 28 Kleef (orig. Staatsarchiv Düsseldorf, Kranenburg-Zyfilich) an sinre lauelicker begeert, te Clarebeik, dye gight. Talrijke voorbeelden in Hollandse teksten uit de 14^e eeuw.

M. Gysseling.