Taal en Tongval. Jaargang 13

[p. 140]

Toneeltaal

Ik ben niet verwaten genoeg om een zo geleerde jubilaris een of ander taalkundig geschenk aan te bieden. Hij moge het eerder als een hulde beschouwen dat ik hem bij zijn viering iets vraag.

Het betreft een probleem dat mij gedurig bezighoudt op zoektocht naar de functionele normen van het dramatisch woord.

In zijn oervorm, meen ik, is het woord een kreet door onze adem langs de stembanden uitgestoten, maar dan is het nog geen woord.

De kreet is voor het gehoor, het teken dat het gebaar is voor het zicht. Beide zijn alarmkreten en meten de afstand die ons afzondert of bedreigt.

Het gebaar is voornamelijk teken bij dag, de kreet voornamelijk teken bij nacht. Vandaar dat hij waarschuwt voor de meest geduchte gevaren: de ongeziene.

Eens dat, aan de hand van een lange evolutie, de stem vermocht de kreten tot verstaanbare tekens te ordenen, zijn zij woorden geworden. Dit proces is gekenmerkt door een steeds aangroeiende vermeerdering van de begripsinhoud der tekens ten koste van de oorspronkelijke geluidswaarde.

Dus blijven klank en zin de twee uitersten van het woord. Zodat het op de duur zich in verschillende functies heeft weten te bekwamen, en dan zijn onderscheiden woordkunsten aan het licht gekomen, die ik als volgt voorlopig rangschik:

1)	Het zingend woord, inzonderheid gesteund op muzikale ritmiek, ikvormpoëzie, in functie van de litteraire lyriek.
2)	Het verhalend woord, hijvormheldendicht, in functie van de litteraire epiek.
3)	Het betogend woord, overtuigende welsprekendheid, in functie van de litteraire retoriek.
4)	Het gebeurend woord, actief aanwezig (ruimte) en tegenwoordig (tijd) in functie van de litteraire dramatiek.
5)	Het gelezen woord, in de eenzaamheid en de stilte van het schrift vernomen, in functie van de jongstgeboren, litteraire vormgeving, het proza.

[p. 141]

In tegenstelling met deze laatste die het woord met het oog ontmoet, zijn de vier eerste gesproken woordkunsten, waarbij het teken door het geluid wordt gedragen.

Nu durf ik, naar aanleiding van zijn verjaarfeest dat hem natuurlijk in uitstekend humeur heeft gebracht, Dr. Leenen het volgende vragen:

Het lyrisch, episch, retorisch en dramatisch woord beantwoorden alle aan welbepaalde functies, die vermoedelijk zelf aan wel bepaalde wetten gehoorzamen. Maar bij de dramatische functie word ik door tegenstrijdige aspecten in verwarring gebracht.

De dramatiek is een ‘actualisatie’, waarmede wordt bedoeld dat het kunstverschijnsel aan ons oog en oor gebeurend wordt, geboren wordt. Het is àf terwijl het gebeurt. Het heeft geen verleden en geen toekomst. Het is en sterft in het heden. Het kan de rol niet maken tot onze tijdgenoot. Maar het dwingt ons de tijdgenoot te worden van de rol. Indien ze dat niet kan, verspeelt zij haar geloofwaardigheid. Ik geloof haar niet. Zij is doodgeboren.

De levensvoorwaarde van de dramatiek is mij te doen in haar geloven. Vele beschikbaarheden komen daarbij te pas. En niet het minst (schoon ook niet het meest) het woord. Ik mag niet twijfelen aan de betrouwbaarheid, aan de volstrekte echtheid van dat woord. Hoe dient het te worden ‘gesproken’?

Neem me niet kwalijk, waarde vriend Leenen, er komt nog wat bij.

Er zijn namelijk ontelbare dramatische genres, en er komen er dagelijks bij.

Ik laat radio en televisie links, die niets met toneelkunst hebben te maken. Zij zijn eigenmachtig geworden in hun middelen. Ik bedoel de specifieke en autonome dramatiek, die genres genoeg bedraagt. Ik zou, voor 't gemak, die genres technisch over drie groepen willen verdelen: het monumentaal tragisch toneel, die de mens aan zijn fatale voorbestemming onderdanig maakt, het satyrisch, of kritisch, of dagelijks toneel, en ten slotte het lyrisch toneel. Dat dit laatste toneel eigenlijk verlengingen of polluties zoekt met de boven vernoemde zingende woordkunst springt in het oog. Het is daarom niet minder volkomen gave toneelkunst. Het breidt alleen de muzikale ritmiek tot hegemonische zelfstandigheid uit, zodat het gesproken karakter van het woord in hoge mate voor het gezongen moet onderdoen. Althans wordt dit woord niet verder in mijn weetgierigheid betrokken. Interferenties en overspoelingen van die aard doen zich meer voor in de dramatiek. Het is met het oog op mijn vraagstuk niet noodzakelijk er verder over uit te weiden.

[p. 142]

Onmiddellijk heb ik al mogen inzien dat het tragisch woord zich met macht moet aanbieden, waardoor alle zorgen van realistische of anecdotische aard uiteraard zijn uitgesloten. Deze toneeltaal zoekt in haar beelding en metriek naar monumentale stijl. Het is in de stilistische vaardigheid van de toneelschrijver dat zij haar magische luister put. Ik hoef haar slechts met deemoed en gehoorzaamheid te aanvaarden. Zo doe ik met Aischulos, met Shakespeare en met Vondel.

Maar wat ik, in tegenstelling met het tragische, het satirische woord heet, brengt mij in de war. Let niet te veel op de veelheid van genres, ook hier aanwezig, komedie, blijspel, klucht, en andere. Alle zoeken het onmiddellijke, direkte, dagelijkse woord op straf er hun zo noodzakelijke ‘echtheid’ bij in te schieten.

Dr. Leenen, die met mij in de Spellingcommissie medezitting had genomen, weet genoeg hoe we daar de onverzoenlijkheid der spraakverschillen tussen Noord en Zuid hebben moeten ervaren. Deze verschillen konden niet anders dan in het Hollands voordeel worden beslecht. Het is normaal. Wij dienen nog steeds (in ons eigen Vlaams belang bovendien!) de Noordnederlandse hegemonie te erkennen.

Hoe zullen wij nu op het dagelijks toneel dagelijks converseren? Want hier, let wel, is de natuurlijkheid, de losheid, de momentaanheid van de dialoog een niet te omzeilen hoofdvereiste.

Zullen wij doen alsof we Hollanders waren, en aan het jouwen en het jijen gaan? Geen mens in de zaal gelooft ons. En hoe zou hij het kunnen vermits we liegen?

De pueriele (voorzeker aandoenlijke) taal van Hippoliet van Peene kan hij evenmin nog geloven. Het was trouwens een gemaakte taal, een didactische taal en zij heeft gedaan wat ze toen kon. We kunnen haar thans niet meer ‘spreken’, al klinkt zij argelozer dan bij Nestor de Tière. Ik kan alleen als toneeltaal bij het onmiddellijk voorgeslacht de teksten van Cyriel Buysse aanvaarden, hoe schaars ze ook zijn. Inderdaad kan ik alleen. Het Gezin van Pamel noemen. Maar in dat Gezin dan spreekt men een Vlaamse toneeltaal, die volkomen de Hollandse van Herman Heyermans evenaart. In alle opzichten, inzonderheid het toneelmatige.

Maar, zult ge opwerpen, die Pamels spreken Gents. En gij bedoelt daarmee een dialekt. Maar mogen wij dan op de planken geen dialekt spreken? Ik bedoel: in afwachting dat wij een eigen algemenere Vlaamse conversatietaal hebben gewonnen, dank zij een dieper doordringen van het Algemeen Beschaafd in bredere volkslagen.

[p. 143]

De nood aan ‘echtheid’ op het toneel is zo schrijnend, zo absoluut, dat het woord dialekt mij niet meer kan afschrikken.

In onze oude Elckerlyc spreekt men een Vlaamse toneeltaal, die even verstaanbaar is als de Hollandse in de Klucht van de Koe van Bredero.

Zijn dat dialekten?

Maar ik voel ze wààr zijn, en ik luister naar het geboren worden van levende woorden.

Ik heb daarbij zelf het bezwaar geopperd dat een dialekt, vanwege zijn plaatselijke eigenheid, zich niet spreiden laat en bijgevolg de opvoerbaarheid beperkt. Doch het blijft ook bij de naburen betrouwbaar, want de echtheid, ook buiten haar grenzen, verdampt nooit geheel. De authentieke klank blijft altijd nawerken.

Wanneer men, laat me dan maar zeggen, een dialektische toneeltaal in de algemene taal overzet, is de authentieke klank volkomen uitgestorven. Het hindert veel minder ze naar een ander dialekt over te hevelen. Zo werd zonder het minste verlies een stuk als Fientje Beulemans, oorspronkelijk in het Brussels ontstaan, in het Antwerps met levendige bijval opgevoerd. Een dergelijke verwisseling van toneeltaal blijft uiterst delikaat; ook het habitaat van de woorden moet immers mede worden overgeplant.

Ik loop nog met meer vraagsteerten rond, hoor! Ik hoop echter mijn probleem voldoende toegelicht en duidelijk te hebben gesteld. Het moge u behagen, waarde vriend, er enig antwoord op te geven.

En ondertussen, houd u kloek en nog vele gelukkige en voorspoedige jaren!

Herman Teirlinck