Taal en Tongval. Jaargang 6

[p. 176]

Hij hed liever een bloern horen flueten...

Deze Limburgse tekst uit 1534 komt voor bij J. Lyna, Bull. Soc. Scient. Litt. Limb., XXXV, p. 93. Volgens L. van de Kerckhove, Leuv. Bijdr., XXXIII, pp. 49, 54-55 is bloern een hypercorrecte spelling voor Zuidlimburgs blǭn (= merel) < *bəlǭn < *məlǭn < *mərlǭn < *merlān. Deze verklaring moet m.i. worden herzien¹.

In het Lonerlands en het Tongerlands² zijn Wg. â en ō samengevallen, maar hun reflexen worden er in de meeste plaatsen lichtjes verschillend gearticuleerd, naar gelang zij vóór gutturaal of labiaal staan, of vóór dentaal. Zo b.v. te Borgloon (Q 156):

Wg. â	{ a)	wu˕▴əΧ, sΧu˕▴əp, hu˕▴ək, lu˕▴▴Χ, plu˕▴əΧ, slu˕▴əpə (= resp. waag [= weegschaal], schaap, haak, laag, plaag, slapen).
Wg. â	{ b)	dru▴ət, ju▴ər, nu▴ət, stru▴ət, zu▴ət, zu▴ən, tru▴ən (= resp. (draad, jaar, naad, straat, zaad, zaan [= room], traan)^3.
Wg. ō	{ a)	hu˕▴ə*və, bu˕▴ə*və, ku˕▴ə*kə, stu˕*kə, tru˕▴əə*Χ (= resp. oven, boven, koken, stoken, trog)^4.
Wg. ō	{ b)	hu▴ə⁎l, bu▴ə⁎r, slu▴ə⁎t (= resp. hol, boor, slot).

De reflexen van Wg. ō + (r)d, (r)t, (r)n vallen in bedoelde dialecten echter samen met die van Wg. ō/â + gutturaal of labiaal⁵. Zo b.v. te Q 156 naast hu˕▴ə*və, bu˕▴ə_⁎və, ku˕▴ə_⁎kə,... en wu˕▴əΧ, sΧu˕▴əp, hu˕▴ək,... ook tu˕▴ə_⁎n, ku˕▴ə_⁎n, bu˕▴ə_⁎t (= resp. too[r]n [= toren], koo[r]n [= koren] en boo[r]d), waarin Wg. ō + (r)d, (r)t, (r)n dus anders klinkt dan Wg. ō in hu▴ə_⁎l, bu▴ə_⁎r, slu▴ə*_⁎t en dan Wg. â in dru▴əət, zu▴ən, nu▴ət...⁶.

1 Ik kwam tot deze conclusie na een mondelinge enquête in het zuidwesten van Limburg en vooral na een uiterst vruchtbare gedachtenwisseling met Lic. A. Stevens. Zonder de welwillende hulp van deze bekende specialist op het gebied van het Zuidlimburgs, zou deze bijdrage nooit geworden zijn wat zij thans is. Graag betuig ik Lic. A. Stevens hiervoor mijn hartelijkste dank.

2 Vgl. A. Stevens, Het Oude Land van Loon, VII, pp. 7-10, 16.

3 Ook in de Auslaut (b.v. du▴ə = daar).

4 Het teken_⁎ duidt de sleeptoon aan.

5 Het is mij niet bekend, of er in bedoelde dialecten woorden met Wg. â + (r)d, (r)t, (r)n voorkomen. Is dit wel het geval, dan mag men wellicht op grond van het samenvallen van Wg. â/ō in andere posities, ook dat van Wg. â/ō + (r)d, (r)t, (r)n (wat dus ook wil zeggen: dat van Wg. â + (r)d, (r)t, (r)n en Wg. â/ō + gutturaal of labiaal) aannemen.

6 Daar ik U. Vanderbeeken, Het Dialect van Borgloon (onuitg. Luiks proefschr., 1928) niet heb kunnen raadplegen, is het mij ook voor Q 156 niet bekend, of er woorden met Wg. â + (r)d, (r)t, (r)n voorkomen. Is dit wel het geval, dan mag men wellicht aannemen (vgl. supra), dat Wg. â + (r)d, (r)t, (r)n evenals Wg. ō + (r)d, (r)t, (r)n en als Wg. â/ō + gutturaal of labiaal in dit dialect wordt vertegenwoordigd door u˕▴ə en niet (zoals Wg. â/ō + dentaal) door u▴ə▴ Hierop schijnen trouwens ook de verschillende reflexen van ā in woorden als pɔ⃐_⁎t (= *pārt, deel) en pɔ:^ə_⁎t (= *pāte, [doop]meter) te wijzen.

[p. 177]

Aangezien nu in deze dialecten ook het Zuidlimburgse woord voor merel tot de reeks too[r]n, koo[r]n... behoort (b.v. te Q 156 blu˕▴ə_⁎n), moet er ook hiervoor een prototype op -rn worden aangenomen, nl. *merlōrn of eventueel¹ *merlârn. Daar echter in dit gebied de reflexen van Wg. ō steeds sleeptonig zijn, terwijl die van Wg. â er in overgrote mate² met stoottoon worden uitgesproken, pleit de sleeptoon in het zoeven vermelde blu˕▴ə_⁎n voor het prototype *merlōrn.

Op grond van het merkwaardig parallelisme (ook buiten het gebied van het Lonerlands en het Tongerlands) tussen de vertegenwoordigers van *merlōrn en die van (duif)hoorn³ (b.v. te Q 156 blu˕▴ə_⁎n/dəvu˕▴ə_⁎n, te P 176 balʊ̃▴/davʊ̃▴, te P 183 məlʊ̃▴/dəvʊ▴, etc.), mag er misschien worden aangenomen, dat *merlōrn ontstaan is uit of volksetymologisch vervormd werd tot *merlhoorn, waarin hoorn vermoedelijk (volksetymologisch?) ontstaan is uit *arnu = vogel (vgl. o.m. Franck-van Wijk, s.v. arend)⁴.

Hoe het ook zij, voor de verdere evolutie van *merlōrn moet er ongetwijfeld volgend schema worden aangenomen:

⁵

1 Vgl. supra.

2 Slechts enkele meerlettergrepige woorden als blu▴ə_⁎zə (= blazen) hebben (volgens A. Stevens: verklaarbare) sleeptoon.

3 Limburgs (duif)hoorn = doffer. Vgl. G. ten Dam Ham, Taalatlas, aflev. 1, kaart 6.

4 De meeste Lonerlandse (vgl. A. Stevens, o.c., pp. 8-10, 16) vertegenwoordigers van hoorn (= Lat. cornu) wijzen daarentegen op een prototype *heurn (b.v. te Q 156 hju˕▴.ə_⁎n). Mag men op grond hiervan misschien ook een prototype *merlheurn postuleren voor de bljʊːn-vormen te P 121, P 185, P 186, P 194 (en volgens A. Stevens ook te Q 93 en Q 171)? Een prototype op îrn (*melîrn < *merlîn?) is hiervoor echter ook niet onmogelijk (vgl. b.v. te Q 156 kju˕▴ə_⁎s = kers en hju˕▴ə_⁎t = hert [dier] met *ɩ̄ [< ĭ] + r + dentaal). Voorzichtigheid wordt hier echter geboden, want te P 186 komt naast bljʊ▴_⁎n ook tjʊ▴_⁎n (= toren) voor.

5 Deze məlʊːn-vormen komen nog voor aan de peripherie van het *merlörngebied (zie kaart).

[p. 178]

Of de 16de eeuwse grafie bloern nu een dialectische spelling is, waarachter een fonetische realiteit schuilt, dan wel de pennevrucht van een etymologiserende scribent¹, kan voorlopig moeilijk met zekerheid worden bepaald². Hypercorrect is zij echter niet.

1 De schrijver, een zekere Christiaen Munters, was (volgens J. Lyna, o.c., p. 92) kapelaan te Kuringen (P 57).

2 A. Stevens deelt mij mee, dat de evolutie blōrn > blōn denkelijk in de eerste helft van de 16de eeuw is gebeurd, en verwijst hierbij naar 1519 Bartsheer (R.A. Hasselt, fonds O.L.V. Tongeren, reg. 297, f. 122) > 1585 batzheer (id., f. 194 v^o).

[p. 179]

Bij de kaart

De kaart bij dit opstel weid getekend naar de gegevens van een mondelinge en schriftelijke enquête, aangevuld met het materiaal uit vragenlijsten 1 (uittreksel) en 38 van de Zuidnederlandse Dialectcentrale te Leuven. Enkele plaatsen die niet voorkomen bij W. Pée-P.J. Meertens, HCTD, VIII, pp. 149-260 heb ik zelf gelocaliseerd en genummerd, nl.: Kortenbos (enclave van Brustem) P 118 b, Melveren (onder St.-Truiden) P 176 a, Bevingen (onder St.-Truiden) P 176 b en Heiselt (onder Jeuk) P 219 a.

De vorm blʊ▴n die ik heb opgetekend te Booienhoven (een gehucht van P 161, gelegen langs de weg van P 112 naar P 172), kon niet meer op kaart gebracht worden. De vorm walọ̃ die ik bij A.W. Mathijs, Klankleer van het dialect van St.-Truiden (onuitg. Leuv. proefschr., 1924) voor P 176 b vermeld vond, werd niet opgenomen: deze blijkbaar humoristische benaming hadden mijn zegslieden nooit gehoord. Op kaart 29 vergist schr. zich, waar hij P 174 bij het mę̄rəl/mę̄əl-gebied rekent.

De Gete-lijn werd getekend naar de kaart van J.L. Pauwels in Steden en Landschappen, VIII, p. 33 en die van A. Stevens, o.c., p. 16. Vgl. voor P 160 en P 161 J.L. Pauwels, o.c., pp. 33-36; voor P 210 a, P 211 a en P 212 A. Stevens, o.c., pp. 11-14, 16.

De onderbreking in de westelijke grens van het prinsbisdom Luik wordt gemotiveerd bij Jo Daan-G. Winnen, Taal en Tongval, VI, p. 45, waar men ook (voetnoot 1) verdere literatuur over de Gete-lijn vindt.

G. Winnen

Addendum

Deze bijdrage was reeds gezet, toen ik in het verzamelwerk Limburg (Brussel, 1953), tegenover p. 48 een reproductie vond van de titelpagina van het eerste nummer van 't Daghet in den Oosten, waar s.v. blaan een andere etymologie (< *merelhaan) voor de Zuidlimburgse benaming van de merel wordt opgegeven. Deze etymologie zal ik later bespreken in een opstel over De benamingen van de mannetjesduif in Zuidoostbrabant, Zuidwestlimburg en het noordwesten van de provincie Luik.

G.W.