Taal en Tongval. Jaargang 6

Bij een afkorting in de Hadewijch handschriften

Van de 45 Strophische Gedichten van Hadewijch hebben er 26 een kortere slotstrophe, de tornada van de Provençaalse poëzie. In de handschriften wordt deze strophe meestal voorafgegaan door een afkorting, in de bestaande uitgaven weergegeven door R/n, ℟, R/ of R, maar verder niet opgelost⁴. In de bijdrage Refrein of Referein (1951) van Prof. Dr. J.

4 Zie de uitgaven van De Vlaamsche Bibliophilen: Werken van Zuster Hadewijch. I. Gedichten..., Gent, 1875 (naar hs. A met enkele varianten van hs. B); J. Snellen, Liederen van Hadewijch..., Amsterdam, 1907 (naar hs. A met enkele varianten van hs. C en hs. B); J. Van Mierlo, Hadewijch, Strophische Gedichten, Leuven, 1910; (tweede uitgave), Antwerpen, z.j. [1942] (naar hs. C met de varianten van hs. A en hs. B). In de uitgave van de Vlaamsche Bibliophilen en bij J. Snellen uitsluitend het teken ℟; bij J. Van Mierlo: R/n voor hs. C en R, R/ en R/n voor de varianten van hs. A en hs. B.

[p. 156]

Van Mierlo S.J. lezen we echter: ‘Bij Hadewijch worden sommige kortere verlengsels aan het einde harer gedichten aangeduid R/n: wat toch niet anders kan betekenen dan refrein’; waaruit hij dan meent te mogen afleiden dat het woord refrein ‘zeker sedert de 13de eeuw’ te onzent bekend was¹. De oplossing van deze schijnbaar onbelangrijke afkorting krijgt hierdoor ineens een bijzondere betekenis, niet alleen voor de geschiedenis van het woord ‘Refrein’, maar tevens voor de vraag naar den oorsprong van het bekende Rederijkersgenre. Op dit laatste punt zullen we hier echter niet ingaan². Doel van deze korte bijdrage is alleen het bewijs te leveren dat de oplossing van de afkorting ℟n of ℟ in een andere richting moet worden gezocht.

Dat de benaming ‘Refrein’ bij ons in de 13de eeuw bekend zou zijn geweest, lijkt op het eerste zicht al weinig waarschijnlijk. Inderdaad, het Franse woord ‘refrain’ komt eerst in teksten voor in de laatste jaren van de 14de eeuw. Een oudere vorm is ‘refret’, ‘refrait’, uit ‘refractum’. We hebben er elders op gewezen dat ‘Refrein’ bij ons voor het eerst wordt aangetroffen in een archieftekst uit 1448, waar het woord de voor de 15de en 16de eeuw gebruikelijke betekenis heeft van het gehele gedicht en niet van één van zijn belangrijkste kenmerken, het op het einde van iedere strophe terugkerende ‘refrain’³. Voor dit laatste begrip bezaten de Rederijkers overigens ‘stok’, ‘stokregel’ of ook nog ‘regel’⁴ en uit het Middelnederlandsch Woordenboek kennen we nog een ander woord, dat reeds in de 13de eeuw bekend kan zijn geweest, namelijk ‘Reprijs’⁵, uit het Franse ‘reprise’.

De vraag is nu echter hoe de afkorting ℟n of ℟ moet worden opgelost. Laten we met het oog hierop de aanduidingen in de drie Hadewijch-

1 J. Van Mierlo, Nieuwe Studiën over Anna Bijns en andere Opstellen, Gent, z.j. [1951], blz. 66.

2 Zie hierover onze studie Het Refrein in de Nederlanden tot 1600, Ledeberg-Gent, 1953, blz. 41 -, waar we voorlopig niets hebben aan toe te voegen.

3 Zie onze studie blz. 6.

4 Zie eveneens onze studie blz. 83.

5 J. Verdam, M.W., d. 6, col. 1296, vermeldt één vindplaats, Merl. 22120, dus uit het Boec van coninc Arthur van Lodewijk van Velthem, tekst dien we kunnen situeren in de eerste jaren van de XIVde eeuw.

[p. 157]

handschriften¹ nagaan. Volgende Strophische Gedichten komen hiervoor in aanmerking:

Nr. 2: hs. C, fol. 50^v: ℟n²; hs. A en hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 3: hs. C, fol. 51: de afkorting ontbreekt; hs. A, fol. 63^v: ℟; hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 6: hs. C. fol. 52: ℟n; hs. A, fol. 64^v: ℟; hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 7: hs. C, fol. 52^v: ℟n; hs. A, fol. 65: ℟; hs. B, fol. 98^v: ℟;

Nr. 8: hs. C, fol. 53: ℟n; hs. A, fol. 71^v: ℟; hs. B, fol. 109^v: ℟;

Nr. 9: hs. C, fol. 53^v: ℟n; hs. A, fol. 66; ℟; hs. B, fol. 100: ℟;

Nr. 11: hs. C, fol. 54^v: ℟n; hs. A, fol. 66^v: ℟; hs. B, fol. 101^v: ℟;

Nr. 13: hs. C, fol. 55: ℟n; hs. A. fol. 67^v: ℟; hs. B, fol. 103: ℟;

Nr. 15: hs. C, fol. 56: ℟n; hs. A, fol. 68^v; ℟; hs. B, fol. 104^v: ℟;

Nr. 16: hs. C, fol. 57: ℟n; hs. A, fol. 69: ℟; hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 17: hs. C, fol. 57^v: ℟n; hs. A, fol. 69^v: ℟; hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 19; hs. C, fol. 58: ℟n; hs. A, fol. 70^v: ℟; hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 20: hs. C, fol. 58^v: ℟n; hs. A, fol. 71: ℟; hs. B, fol. 109: ℟;

Nr. 21: hs. C, fol. 59^v: ℟n; hs. A, fol. 72: ℟; hs. B, fol. 110^v: ℟;

Nr. 22: hs. C, fol. 59^v: ℟n; hs. A, fol. 73: ℟; hs, B, fol. 111^v: ℟;

Nr. 23: hs. C, fol. 60^v: ℟n; hs. A, fol. 73^v: ℟; hs. B, fol. 112^v: ℟;

Nr. 25: hs. C, fol. 61^v: ℟n; hs. A, fol. 75: ℟; hs. B, fol. 114^v: ℟;

Nr. 26: hs. C, fol. 62: ℟n; hs. A, fol. 75^v: ℟; hs. B, fol. 115^v: ℟;

Nr. 27: hs. C, fol. 62^v: ℟n; hs. A, fol. 76^v: ℟; hs. B, fol. 116: ℟;

Nr. 28: hs. C, fol. 63: ℟n; hs. A, fol. 76^v: ℟; hs. B, fol. 117: ℟;

Nr. 29: hs. C, fol. 64: ℟n; hs. A, fol. 77^v: ℟; hs. B, fol. 118: ℟;

Nr. 36: hs.: de afkorting ontbreekt; hs. A, fol. 82: ℟; hs. B, fol. 124^v: ℟;

Nr. 37: hs. C, fol. 68: ℟n; hs. A en hs. B: de afkorting ontbreekt;

Nr. 38: hs. C, fol. 68: ℟n; hs. A, fol. 83: ℟; hs. B, fol. 126: ℟;

Nr. 39: hs. C, fol. 69: ℟n; hs. A, fol. 84: ℟; hs. B, fol. 127: ℟;

1 Deze zijn: hs. C (Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. nr. 941); hs. A (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. nr. 2879-2880) en hs. B (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. 2877-2878), dat een afschrift is van hs. A. Alle drie dagtekenen uit de tweede helft van de XIVde eeuw.

2 Deze afkorting staat telkens in den rand links en duidelijk afgescheiden van den eigenlijken tekst. In hs. A en hs. B daarentegen staat de afkorting meestal tussen den eigenlijken tekst in, daar de Strophische Gedichten in deze handschriften doorlopend, als proza, zijn geschreven.

[p. 158]

Nr. 40: hs. C, fol. 69: ℟n; hs. A, fol. 84^v: ℟; hs. B, fol. 128: ℟;

Nr. 43: hs. C, fol. 70^v: ℟n; hs. A, fol. 86^v: ℟; hs. B, fol. 130^v: ℟.

De enkele afwijkingen, die de handschriften bij Nr. 2, Nr. 3, Nr. 6, Nr. 16, Nr. 17, Nr. 19 en Nr. 36 vertonen, zijn van bijkomstig belang en waarschijnlijk te wijten aan slordigheid van de afschrijvers.

De afkorting bij de laatste strophe van Nr. 37 in hs. C moet een vergissing zijn. De strophe is namelijk niet korter. De afkorting ontbreekt overigens in hs. A en hs. B.

Bij het oplossen van de afkortingen ℟n en ℟ zullen we er rekening moeten mee houden, dat het hier gaat om aanduidingen buiten den eigenlijken tekst. Deze nu zijn in de Hadewijch handschriften vrijwel alle in het Latijn, zodat het voor de hand ligt in ℟n en ℟ Latijnse afkortingen te zien. De afkorting van hs. C wordt door J. Van Mierlo weergegeven met R/n. Dit is niet helemaal juist. De schuine streep staat namelijk niet tussen R en n, maar doorkruist het onderste lid van de R. De afkorting komt in dien vorm in het Lexicon Abbreviaturarum van A. Cappelli niet voor; wel Rn, met niet doorstreepte R: ‘Responso’, ‘Responsio’. De afkorting van hs. A vertoont fol. 84, fol. 84^v en fol. 86^v een treffende gelijkenis met de R: ‘Responsio’ - ‘Require’; elders lijkt ze eerder een variant van de R: ‘Revignas’... ‘Responsus’¹. Dat is ook de vorm dien de R in hs. B aanneemt. De aanwezigheid van cap^m: ‘capitulum’ in in hs. C, fol. 52 en fol. 54, respectievelijk bij het begin van de Strophische Gedichten met tornada Nr. 7 en Nr. 11, wijst ten slotte heel sterk in de richting ‘Responsorium’² als oplossing van de afkorting ℟n of ℟. Wat is namelijk aannemelijker dan dat de dichteres de tegenstelling kortere slotstrophe: overige strophen, in haar tekst beter zou hebben doen uitkomen aan de hand van de afkortingen voor ‘Capitulum’ en ‘Responsorium’³, benamingen die haar ongetwijfeld vertrouwd waren uit de kerkelijke liturgie, waar ze een enigszins gelijkaardige tegenstelling aanduiden.

Wat hier echter ook van zij, de afkortingen ℟n en ℟ in de Hadewijch handschriften betekenen in ieder geval niet ‘refrein’ en voor het bestaan van dit Frans leenwoord in het Middelnederlands van de 13de eeuw ontbreekt dan ook alle bewijs.

Dr. A. Van Elslander

1 A. Cappelli, Lexicon Abbreviaturarum (tweede uitgave), Leipzig, 1928, blz. 318.

2 De afkorting voor ‘Responsorium’ komt bij A. Cappelli niet voor.

3 De Middelnederlandse vorm hiervan is ‘Respons’; zie M.W., d. 6, col. 1302, waar we voor verdere bijzonderheden naar verwijzen.