Taal en Tongval. Jaargang 6

De accentuatie in het martyrologium van Grimbergen

Op het abdijarchief te Grimbergen berust een codex, die om meer dan één reden de volle aandacht verdient¹.

Het is een martyrologium d.i. een register, waaruit dag voor dag, maand voor maand, de namen worden voorgelezen van de martelaren en de heiligen, die door de Kerk worden gevierd. Dit gebeurde, zoals thans nog, iedere avond in het kapittel. Van deze martelaren worden daarenboven enkele omstandigheden van hun dood beschreven. De meeste heiligen en martelaren, die in dit martyrologium voorkomen, behoren tot de eerste tijden van het Christendom. Ze stammen gewoonlijk uit Italië, Spanje, Klein Azië, Griekenland, Africa. Vele van deze namen hadden een ongewone klank, ook in de oren van de voorlezende monnik. Daarom ook werden zij geaccentueerd. De lectuur in het kapittel moest onberispelijk zijn, zoals dit thans nog het geval is. Ook appellativa en andere Latijnse woorden, adverbia en verba, kregen een accent, vooral die welke niet van groot gebruik waren, waarvan het leggen van de juiste klemtoon moeilijkheden opleverde of waar dubbelzinnige inter-

1 We onthouden ons van een nauwkeurige beschrijving. Er zijn een aantal mooie lettrines met penwerk. Geen foliëring. Het hs. bevat 88 folio's.

[p. 153]

pretatie mogelijk was. Liturgische teksten, die moesten voorgelezen worden, kregen vaak een speciale interpunctie (flexa, mediatio of metron, interrogatio, finale)¹, wanneer ze in de zgn. ‘Sington’ moesten worden voorgedragen. Ook accentuatie met de zgn. acutus komt voor. Het ligt hierbij uitsluitend of bijna uitsluitend in de bedoeling de klemtoon weer te geven, hoewel de acutus elders nog tot meerdere andere doeleinden gebruikt wordt. Een typisch voorbeeld hiervan is hs. nr. 128 van de Stadsbibliotheek te Brugge². Typisch is wel dat de stippen op de i's enkel worden geplaatst om de klemtoon weer te geven. Daar waar we een stip als diacritisch teken zouden verwachten, wordt deze niet geplaatst, tenzij hij ook daar de klemtoon aanduidt. De stippen fungeren hier dus als accenten en niet als diacritische tekens. Men vergelijke bij Lieftinck³ de fotocopie van de slotpagina van dit hs.

Niet alleen om de accenten is het Martyrologium van Grimbergen interessant⁴, maar ook omdat het gedateerd is en daarenboven omdat de naam van de scriptor ons werd overgeleverd. In fine bevindt zich van een gelijktijdige, niet dezelfde hand volgende zin: Anno Jncarnationis d(omi)nice · Millesimo · Ducentesimo · Tricesimo primo · scriptus est Liber iste á fratre waltero Diacono de Calmont⁵.

Volgens Sanderus⁶ werd Walterus de Caelmont tot prelaat verkozen in 1270 en bleef hij in deze functie de abdij besturen tot 1303. Hij was dus

1 H. Denifle in Zeitschrift für katholische Theologie, VII, 711 en vlg. Het autografe hs. van Thomas a Kempis (Kon. Bibl. Brussel) vertoont zulke interpunctie.

2 Tweede helft 12de eeuw. Het bevat: 1^o f^o 1 r^o-37 r^o: S. Bernardus de XII gradibus, 2^o 37 r^o-44 v^o: Sententie eiusdem, 3^o 44 v^o-49 v^o: Expositio orationis dominice, 4^o 50 r^o-67 v^o: Soliloquia.

3 G.I. Lieftinck, De Librijen en Scriptoria der Westvlaamse Cisterciënserabdijen Ter Duinen en Ter Doest in de 12de en 13de eeuw en de betrekkingen tot het atelier van de kapittelschool van Sint Donatiaan te Brugge (Meded. v.d. Kon. Vl. Ac. voor Wetensch. Lett. en Schone Kunsten, Klasse der Lett., Jg. XV, 1953, nr. 2, Brussel 1953), afb. 19: méntib(us); infúdit; uácua; óleum; líbera té á; deuotiónis; uíte; prémia; uíuite; réliq(uo); á; á; tíbi; uíuite; ungímini; instáte; uidélicet; témpore. Men vergelijke nog bv. f^o 11 v^o: dimíttim(us); 11 r^o: tímida; 13 r^o: éxcipit tegenover decípiat. Honderden acuti komen in dit hs. voor. Ze staan enkel op beklemtoonden, met uitzondering van de Latijnse prepositio á en van dedubbele íí (filíí), waar de acuti een andere betekenis hebben.

4 De boekverluchting laten we hier onbesproken.

5 Hierop volgt in 17de eeuws schrift: vide de hoc waltero Sanderum in Grimberga, veterem f 9. Novum vero f 141.

6 Ant. Sanderus, Chorographia Sacra Brabantiae, Hagae Comitum, 1726-1727, 3 vol., Deel I, 141, kol. 2: Hic, ex assertione Domini à Spira, praefuit ab anno septuagesimo saeculi duodecimi, usque ad annum tertium sequentis saeculi.

[p. 154]

in 1231 nog een piepjong monnik, die het nog slechts tot het diaconaat had gebracht. Bovenvermelde aantekening is van dezelfde tijd, omdat hierin op de prepositio á nog de acutus voorkomt¹. Een ander meldenswaardig feit is, dat de accentuatie door twee verschillende handen is gebeurd. Walterus de Calmont gebruikte een acutus van een minder gebruikelijk type² nl. een schuine streep met bovenaan een kleine aanzetstreep, die een soort weerhaakje vormt. Daarenboven drukte hij stevig op de pen, zodat een tamelijk vette streep ontstond. Een andere hand, eventueel van een corrector, plaatste naderhand d.w.z. in de eerstvolgende tijd³ een groot aantal accenten en stippen van een heel ander type, zonder weerhaakje en fijn getekend. Walterus de Calmont plaatste de acutus op de i enkel wanneer deze beklemtoond was. Ter onderscheiding van u, m, n, gebruikte hij vaak, niet steeds, als diacritisch letterteken de j of zette hij onderaan de i een schuin aanzetstreepje. Hij wou dus, net als de scriptor van hs. 128 uit de Stadsbibliotheek te Brugge de diacritische stip op de i niet gebruiken, hoewel deze in het begin der 13de eeuw reeds algemeen in gebruik was. De corrector accentueerde een aantal woorden, die Walterus had vergeten, vooral de prepositio á en voegde er dan nog een menigte diacritische stippen aan toe. Hij kwam hierbij soms tot een eigenaardig resultaat n.l. tot de aanduiding van de deling van de klank, in het geval van een hyaat (bv. âére. michêé, wat on-Brabants is⁴. Zulke na-accentuering kwam in de Middeleeuwen vaak voor⁵. Een woord nog over de accentuatie van de prepositio á. Hier geldt natuurlijk niet de klemtoon, maar wel een schrijftraditie uit de 11de eeuw en vroeger, toen de prepositio werd vastgehecht aan het

1 In de charters van Affligem (RA Brussel) komt de acutus op á nog voor tot 1224 o.a. in een charter van de hertog van Brabant (nr. 58). Na dat jaar verdwijnt hij uit de hertogelijke charters. Op twee plaatsen blijven de oude tradities voortleven: te Nijvel (1234: Affl. nr. 83 en 1244: Affl. nr. 119, in charters van de abdis) en te Grimbergen (1237: Affl. nr. 91; vergelijk nog 1234: RA Antwerpen, St. Bernardsabdij, nr. 6). In 1244 komt de acutus op a niet meer voor te Grimbergen (charter van de abt: Abdijarchief, prima classis, fasc. 8).

2 Dit hoeft ons helemaal niet te verbazen, gezien het charter van 1234 uit het fonds der St Bernardsabdij ook een type van acutus vertoont dat in Brabant en Vlaanderen wel een hapax is. We troffen ditzelfde type aan in een charter van de aartsbisschop van Trier van 1065 (Staatsarchiv Koblenz, Bestand: Kur-Trier, 1A43). Oostelijke invloeden dus?

3 Hij gebruikt immers de acutus! Zie voetnoot 1.

4 Dit systeem komt vaak voor in het graafschap Vlaanderen, onder Franse invloed: bv. méé, Andréé, cóóperatores, déést etc.

5 Wolfgang Keller, Über die Akzente in den angelsächsischen Hss, in Prager Deutsche Studien, Prag, 1908. Heft 8, 109, citeert zulke gevallen.

[p. 155]

volgende woord. Een accent op de prepositio betekende, dat deze los moest gelezen worden van het volgend woord, mede ook om dubbelzinnige interpretaties uit te schakelen¹.

Uit de honderden bewijsplaatsen met acutus ten slotte enkele voorbeelden²:

1^o Plaatsnamen:

8 r^o: apud urbem trientînam; 9 r^o: Jn ciujtate patrâs; 12 v^o: uia tiburtîna; 23 r^o: córduba; 29 r^o: In pérsida; 31 r^o: Ciuitate niuedúno; Laudûno clauâto; 33 r^o: Apud mêsiam; apud mésiam; 34 r^o: apud urbem aqujlêiam.

2^o Persoonsnamen:

4 r^o: michêé; 7 r^o crisostómj (met droge stift!)³; 10 r^o: rex clodouêus; 12 v^o: beatj papîe; 16 r^o: sanctorum... theôticj, 16 v^o: sancti philómi; 19 r^o: sancti cástoli; 21 v^o: sanctorum... diôgenis; beati prôcori; in sepulchro sém (genitief!); 23 v^o: natale... hermógenis 24 r^o: ustazâdis; 24 v^o: natale sanctorum parmênihelimêne et chrisôteli; 33 v^o sancti charâum; 38 v^o: sancti uulmâri; sanctorum... enêe; 40 r^o: sancti sosîpatris.

3^o Appellativa en andere woorden:

5 v^o: dêinde (dit woord krijgt vaak een acutus); 8 r^o: acutis câlamis; qui in eo sup(er)êrat; finem sortîtus est; 17 v^o: qui de syria oriundus p(er)uênjt; 18 r^o: ex anachorêta; 23 r^o ferreum ignîtum; 31 r^o lâminis ardentibus; 38 r^o: eum acêto et sinâpi; 39 r^o: in eâdem urbe; 39 v^o: hystoriôgraphi.

Brasschaat.

J. van Cleemput

1 Bv. ádeo (= a deo) tegenover het adverbium adeo.

2 Om typografische redenen worden de acuti van de scriptor Walterus de Calmont door een circumflexus weergegeven, de acuti van de corrector door een schuin streepje.

3 Er komen inderdaad enkele voorbeelden voor van accentuatie met droge stift!