Taal en Tongval. Jaargang 6

[p. 143]

De konsonantenverbinding schr- in het zuiden van Belgisch-Limburg

Deze bijdrage knoopt aan bij de studie van V. Verstegen: De Westgermaanse sk in de Zuidnederlandse dialecten¹. In bedoelde studie merkt de schrijver p. 32 op: ‘In de anlaut of bij het begin van het woord wordt de sk alleen vóór klinker in aanmerking genomen, de groep schr, bvb. in schrijven, blijft hier buiten beschouwing omdat nog niet genoeg gegevens voorhanden zijn om met de nodige juistheid en zekerheid er over te kunnen spreken’. Deze positie van oorspronkelijke sk (Nl. sch) vóór r maakt nu juist het onderwerp uit van dit opstel waarin we het ons tot nog toe voor Zuidelijk Belgisch-Limburg beschikbare materiaal hebben verwerkt. Het begeleidende kaartje is opgemaakt op basis van de uitspraak in de woorden schrijven, schrijnwerker, schroef, schrobben².

Wie het aandachtig bekijkt komt onmiddellijk tot de conclusie dat er in Haspengouw een grote overeenkomst is tussen de ontwikkeling van Wgm. sk vóór klinker en de ontwikkeling vóór r. Het parallellisme is nochtans niet zo totaal als in de Limburgse Kempen, waar we, voor zover onze informaties strekken, gerust de Panninger-zijlinie als Westelijke grens voor de Oostelijke ontwikkeling van skr tot ʃʀ of ʃr kunnen beschouwen.

Ook in Haspengouw is er dus een Oostelijke helft met ʃr/ʃʀ en een Westelijke met skr of sΧr-uitspraak.

In het Westelijke gebied is sΧr de meest voorkomende realisatie. skr vindt men in de plaatsen of bij de personen die ook sk uitspreken vóór klinker³. De sk-uitspraak is zowel voor een klinker als vóór r een verschijnsel dat moeilijkheden oplevert voor de dialektgeograaf: in de meeste plaatsen waar sk-uitspraak gebruikelijk schijnt, komt daarnaast ook sΧ voor, soms zelfs bij dezelfde personen.

Aan sΧ wordt veelal de voorkeur gegeven door meer ontwikkelden

1 In Hand. Top. Dial., XVI (1942), pp. 31-41.

2 Dit bleken nl. de enige in de hele streek algemeen gebruikelijke woorden te zijn. Hieruit moet men niet besluiten dat er geen andere opgevraagd werden. De meeste andere woorden komen echter niet over het hele gebied voor en hun inschakeling stelt dus woordgeografische, soms ook etymologische problemen, die in het bestek van dit opstel niet konden behandeld worden. Een paar gevallen die in hun fonetische evolutie afwijken van de ter plaatse geldende ‘algemene regel’ worden verder besproken.

3 Zie V. Verstegen, o.c., pp. 33-34.

[p. 144]

en jongeren. Vullen we de gegevens van Verstegen aan met het materiaal dat ons tot nog toe ter beschikking staat, dan komt sk vóór klinker en r voor (zoals gezegd veelal naast sΧ) te St.-Truiden (P 176) bij sommige ouderen en in de volksbuurt St.-Pieter, te P 116 en P 188, evenals in een gebied langs de taalgrens met P 215, 227, 226, 218, 183, 219, 183a, 185, 186, 220, 223, 221, 222 en Q 165, 164.

Het is in ieder geval niet uitgesloten dat sk in het gebied tussen St. Truiden, Borgloon en de Romaanse taalgrens ook nog in sommige sΧ-plaatsen bij een deel der bevolking zou voorkomen: een grondiger plaatselijk onderzoek dat vooral op de uitspraak van de minder ontwikkelde personen van een hogere leeftijd zou gericht zijn is hiertoe vereist¹.

Het westelijk Haspengouws gebied met skr of sΧr in schrijven, schrijnwerker, schroef en schrobben beslaat heel Haspengouw ten W. van de Panninger-zijlinie. Ten O. van deze linie, dus in het gebied met ʃ vóór klinker hebben Q 153 en Q 157² nog sΧ voor r. Ook te Haren (Q 160a)³, onder de gemeente Bommershoven (Q 160) komt deze uitspraak naast ʃr voor. Zelfs te Q 74 tekenden we bij een paar zegslieden sΧ vóór r op, bij nadere contrôle bleek echter dat de overgrote meerderheid ʃr gebruikt. Ook te Q 166 schijnt het bij sommige jongeren, die ‘beter’ willen spreken onder schoolinvloed, in gebruik te komen⁴.

Ten O. van het gebied met sΧ of sk vóór r komt overal ʃ voor; uitzondering maakt nochtans een reliktstrook met skr- > str: deze strekt zich langs de taalgrens ten Z. van Tongeren uit en omvat Q 166, 240, 243, 241, 167, 161, 242, 183, 182, 180 en 181.

Deze opvallende uitspraak, misschien wel een contaminatie tussen een oorspronkelijke skr en een opdringende ʃr (?), wekt vaak de lachlust op van de bewoners der ʃr-sprekende plaatsen; ook trachten de bewoners

1 We hebben er van afgezien het gebied met sk vóór klinker of r op kaart te brengen, we hopen er later na een bijkomende enquête uitvoeriger op terug te komen.

2 Jesseren (Q 157) is minder konsekwent dan Gors-op-Leeuw (Q 153) in het gebruik van ʃ vóór klinker: we hoorden er verschillende keren sΧ en ʃ door elkaar gebruiken vóór klinker, ʃ is echter de meest gewone uitspraak.

3 Haren gebruikt ʃ vóór klinker, Bommershoven sΧ, beide kerkdorpen vormen één gemeente; er is maar één school, halfweg tussen beide plaatsen gelegen. Haren is in zijn dialekt veel meer dan Bommershoven op Tongeren georiënteerd: dat verklaart wellicht het gebruik van ʃr n. sΧr, want, de oudere uitspraak str van het meer oostwaarts gelegen Piringen (Q 161) in acht genomen, verrast het voorkomen van ʃr wel enigszins.

4 De grote meerderheid te Vechmaal zegt str.

[p. 145]

[p. 146]

van de str-sprekende dorpen ze vaak te vermijden in kontakt met ‘vreemden’.

Dat de str-uitspraak dan ook begint te verouderen in enkele plaatsen is niet te verwonderen: zo zegt de jeugd te Q 161 reeds veelal ʃr en ook te Q 167 is dat meestal het geval. In het meer westwaarts tussen het sΧr-en het str-gebied inliggende Widooie (Q 164a) is ʃr reeds de algemeen geldende uitspraak geworden. Op Widooie en gedeeltelijk ook op Haren kan de uitspraak toegepast worden dat grensdorpen gewoonlijk ‘meer vaderlandslievend’ zijn dan het ‘binnenland’. Maar ook de Oostelijke flank van het str-gebied is aan het afbrokkelen. Te Q 181 en in ietwat mindere mate te Q 180 is ʃr reeds de uitspraak geworden van een groot deel van de bevolking en ook te Q 183 beginnen heel wat jongeren reeds te volgen. In deze plaatsen schijnt echter ‘schrobben’ als relikt te zullen achterblijven, want ook de jeugd gebruikt er nog strubə. Dit woord behoort namelijk niet tot de door de onderwijzers gebruikte en door hen onderwezen woordenschat. In ‘schrijven’, een zeer gebruikelijk schoolwoord, heeft de ʃr-uitspraak in genoemde plaatsen reeds gezegevierd bij de jongere generaties, in ‘schrijnwerker’ en ‘schroef’, ‘schroeven’ (ww.) is ʃr de zege nabij; de huiselijke sfeer waartoe ‘schrobben’ behoort en het niet kennen van de beschaafde equivalent schijnt het standhouden van de oude strubə-uitspraak hier in de hand te werken.

Het valt te voorzien dat het hele str-gebied in de eerstkomende tijd zal ‘opgedoekt’ worden: verkeer en onderwijs brengen de jongere generaties het bewustzijn bij dat in de verbinding sch + r een sch-klank steekt die onderscheiden is van st + r in woorden als straf, strijken, enz. Sch nu is in deze streek (voor klinker) dialektisch ʃ, vandaar dat ʃr als ‘beschaafder’ uitspraak geldt. Deze uitspraak ʃr zal wellicht overal str verdringen, behalve misschien in het meer Westelijk gelegen en georiënteerde Vechmaal, waar sΧr door de nabijheid van het sΧ-gebied meer kans schijnt te hebben.

Dat de str-uitspraak vroeger in meer plaatsen voorkwam wordt bewezen door het bestaan van enkele reliktwoorden met str uit *skr in plaatsen die nu gewoon ʃr gebruiken.

Zo luidt schreumen (naam van een spel)¹ te Q 164a en Q 168 strømkə

1 schreumen, met Uml. afgeleid van schroom (< schraam, verwant met schram) = meet, lijn, streep; er wordt op een bepaalde afstand twee strepen getrokken en met gooit bij herhaling met grote geldstukken van de ene streep naar de andere met het doel zo dicht mogelijk bij de meet of op de streep te smijten). In het grootste gedeelte van Haspengouw heet dit spel schreumen, met ‘normale’ ontwikkeling van sch vóór r. Te Tongeren en enkele plaatsen uit de omgeving wordt hiervoor, vermoedelijk door verwarring met een ander, verwant spel ‘kram schieten’ gebruikt.

[p. 147]

ʃi˕itə/ʃiːtə (zo ook te Koninksem, ook nog bij de jongere ʃr-sprekers) en te Q 157a, Q 155a en Q 172a stryʌmə.

Voor slieren of baantje glijden wordt in de streek tussen Tongeren, Bilzen en Maastricht schrikkelen ʃrikələ gebruikt: de vorm van L 168, Q 172a en Q 177 is strikələ, die van Mal en Sluizen (Q 180 en 181) striŋkələ¹ blijft ook bij de jongere ʃr-sprekers in gebruik.

Een heel wat groter gebied beslaat strikschoen i. pl. v. schrikschoen (= schaats) (zie begrenzing op kaart). Opvallend is in dit geval het voorkomen van str- te Borgloon en omgeving, dus in het sΧr-gebied. Ofwel wijst dit op een vroeger voorkomen van str- te Borgloon en omgeving, waar nu sΧr- gesproken wordt in de klankverbinding *skr, ofwel is strik-uit skrik- ontstaan door dissimimatie in een vorm skrikskuːn met twee opeenvolgende sk's. In het ʃr-gebied zou die dissimilatie dan ouder zijn dan de overgang skr > ʃr, in het sΧr-gebied ouder dan de evolutie skr > sΧr.

Indien de strikschoen-vormen dus in een oudere periode uit *skrikskoen werden gedissimileerd, dan zijn ze zonder waarde voor de vaststelling van de uitgebreidheid van het oorspronkelijke gebied met str-uitspraak voor Wgm. skr-. Alleen de *streumen (= schreumen) en de *strikkelen (= schrikkelen)-relikten verstrekken ons waardevolle en betrouwbare inlichtingen en schijnen door hun voorkomen te N.-W. en ten N.O. van Tongeren erop te wijzen dat str- eens de uitspraak geweest is van heel de streek rond Tongeren.

A. Stevens

1 De ŋ in strinkelen is vermoedelijk door contaminatie met het in de streek voorkomende *(uit)schrenkelen, *(uit)schrankelen (= uitglijden) ontstaan.