Taal en Tongval. Jaargang 6

[p. 130]

Maaseiks 1582

Over de ontwikkeling van de dialekten na de 16de eeuw valt er uit de bijna kleurloos geworden ambtelijke geschriften niet veel meer te halen, maar wél uit meer vertrouwelijke teksten zoals familiebrieven, dagboeken, receptenverzamelingen, beredeneerde rekeningen. Uit lokale tijdschriften kennen we enkele specimens betreffende de Belg.-Limburgse dialekten¹; die enige historische waarde hadden, werden echter meestal door de uitgevers verstaanbaar gemaakt, d.i. vernederlandst².

Mogen we daarom vooruitlopen op een eventuele volledige uitgave van een schrijfboek³ waarin van 1582 tot 1828, in één zelfde familie, allerlei opgetekend werd dat van belang was voor het gezin: geboorten, plaatselijke gebeurtenissen, weervoorspellingen, recepten, beschrijvingen van geneeskrachtige kruiden, enz.

We geven het oudste, uit 1582 en 1583, en hoewel de folkloristische waarde in het algemeen niet buitengewoon is, laten we een huismiddeltje voorafgaan (p. 98, ± 1700) dat misschien nog diensten kan bewijzen aan de dialektgeografie:

1 Teksten van dezelfde aard als de onze vindt men o.m. in de vlgg. bijdragen: K. de Flou en E. Gaillard, Beschrijv. Mndl. hss. in Engeland, Versl. en Meded. K. Vl. Ac., 1896, pp. 295-312 (Oosters gekleurde kruidennamen); Anoniem, La médecine chez nos pères. Publ. Limb., 1870, pp. 502-503 (5 recepten ± 1497); Fl. Silveryser, Un dioscoride limbourgeois, G. Wendelen de Herck-la-Ville, Verzam. Opstellen, II, pp. 97-108, Un Pline lossain et liégeois, Ib., III, pp. 118-130 (namen van planten met geneeskundige kracht); W. Daems, Een medicijnboeck, inholdende van voele diversche remedien, die den menschen inwendich en uuijtwendich omvangen, voertz om kostelicke salven und gedrencken toe maecken, seer nutz uund noedich, Pharmaceut. Wkbl., 25 Juli 1942 (Oostmndl. ± 1570); J. Frère, Volksgeneeskunde, Aanteekeningen van P.F. Buysmans, Minderbroeder, Limburg, 1932-1933, pp. 200 vlgg. (recepten ± 1773); O. Robijns, Oude geneeskundige recepten en bezweringen, Limburg, 1922-1923, pp. 41-44 (voor paarden, begin 18de e.); Anoniem, Recette pour faire de la cire à sceller les chartes, Public. Limb., 1868, p. 458 (uit Maaseiks hs.); J. Frère, Memorie Boeck van Lambertus de Greef Scholtus en Schepen der gemeente Brouckom (Onuitgegeven fragmenten), Limburg, 1930-1931, pp. 228-230 (recepten tegen schapenziekten 1806-1830); J. Gessler, Uit en om een Limburgsch recepten- en incantatieboekje, Ndl. Ts. Volkskunde, 1926, afl. 1 en 2.

2 Zo bvb. J. Breuer en J. Coenen, De chronijk van Gysbrecht Wynen van Rothem (1790-1794), Overdr. uit Limburg, 1920, 22 pp. (Specimen originele tekst op p. 7).

3 19 × 8 pp., 14 cm. × 19 cm. Na gebruik zullen we het afstaan aan de Luikse universiteitsbibliotheek.

[p. 131]

Om niet meude te woerden alsmen reyst ofte gaet

Vanget 12 quacvoersten van dy greunsten ende doetse doet, ende daer naer laetse drogen in eenen backhoven. Als sy nou droeg sullen syn, so maeckse tot stof, ende als sy wel kleyn syn als aschen ofte stoef, seeft dan dien stoef doer een seef, ende van dese aschen niemt vol een noetschael, dy doet in vwe hoesen onder, heer en daer.

_⁎ * _⁎

(Binnenkant omslag)⁴ Dyet boeck hoert toe Daenyel Leysenn.

Myen begeren moet ych ont beren. Daet⁵ doet beduaenck⁶. Ych saelt noch krygen; des wyl ych swygen, ael⁷ vyllet laenck. 1582.

(p. 297) Anno 1583, doen het⁸ Welm Hammeckkers die haer⁹ aen ons gegolden, het hondert voer acht endarttych den halven scwer¹⁰ bb.¹¹; daer op het⁸ hie ont faengen twe hondert ende tachtentych stuck och¹² die haer⁹ daer vaen.

Noch hebben wie ennen anderen koep¹³ ge mackt; daer nae soe het hi gelaift vor het hondert ennen daler; dar op het hi ontfangen vaen ons 0093 stuck.

Hier op ontfangen vaen Hameker ens dri golden, noch ens ontfangen dorden¹⁴ halven golden bb. ende ennen scwer.

Noch ontfangen 25 scwer bb.

(p. 299) Als men schref dusent vyef hondert ende drye en taechtentych yaer, doen vaes¹⁵ hier en diefereinssyens¹⁶ in diet laent aen gaende vaen die vaesten, vaent¹⁷ ynt laent vaen Luick waes die vaesten thien daeg er¹⁸ sie waert in daet lant vaen Gulyck. Daet⁵ haeden die papen soe in gestaelt¹⁹, vaent sie wolden seggen daet die yaeren sich al te met ver anderde, daet op²⁰ sommyge yaren ettelyckke²¹ daeg te kort kommen waes; als dat si seggen wolden dat sich der tit en winnich²² wer loepen hed, dat int yaer ettelycke dage te koert commen²³.

Anno 1583 doen ys geboeren onsen Tissen twede kyndt, den ersten daeg in den Auggustus maent, op Maeria Maedde lenen daeg, die op ennen Vridaech des morgens tussen drie ende vier orren²⁴.

(p. 56) Om te maeckken daet daet die honden op v niet en baessen.

Draecht over v daet kruiet metten wortel, serpentyne²⁵ oft ander kruydt.

Om te doen comen ander duyven oft voegelen tot v huys.

Nemt gherst gheweyct in sem²⁶ ende nempt Daet daer gie v duyven spuyst²⁷ ende die voegelen sellen daer in vergaederen.

4 Al deze teksten zijn van dezelfde hand. Het ms. heeft geen interpunktie. De enige afkorting is voor de slot-n. Alle y's zijn gestipt; over u staat steeds een streepje; deze u staat voor onze v of u; v en w zijn soms niet te onderscheiden.

5 Dat.

6 Droefheid.

7 Niet duidelijk; = hoewel.

8 Heeft.

9 ?

10 Zwaar.

11 Brabants.

8 Heeft.

12 Of.

9 ?

13 o uit u.

14 Derden.

15 Was.

16 Geschil.

17 Want.

18 Voordat; na dit woord, boven de regel: voer gehalden, zodat er dan de betek. krijgt van er (voor).

5 Dat.

19 Gesteld.

20 Doorgeh.: ten hondert yaeren.

21 Doorgeh.: sullicke.

22 Weinig.

23 Het gaat over de tien dagen die werden overgeslagen bij de instelling van de Gregoriaanse kalender in 1582.

24 Uren.

25 Slangenkruid.

26 Honig.

27 Spijzigt, voedt.

[p. 132]

Om ynck te maeckken ende waet daer mede schryeven woert en etten die muysen niet.

Nempt alssen²⁸ waeter en mengt daer mede uwen ynckt en waet boecken men daer mede schryft, syn beschermt voer die muysen.

Om hayr te verdryeven vaen eenyge plaetse.

Bestryeckt eenyge voe²⁹ plaetse des lychaems metten bloede vaen een vlermuys; daer en saelt hayr nyet mer groeyen.

Om te maecken dattet volck aen v tafele oft yn v kaemere al swert schijnen sael.

Doet olyven olie in en lampe ende doet daer toe poeder vaen eert glas ende onsteeckt daen die lampe ende alle dat volck daer ontrent sael schynen al swert gelyck Egiptenaers.

(p. 57) Om te proeven oft en meysken maecht is.

Bernt moeder kruyt³⁰ ende laet daet meysken den roock onfaengen in haren neuse. En ysse gen maecht, dan salse haer bepissen; en isse maget, soe en sal si dat niet doen. Oft nempt grau netelen als sie groen syen ende laetse daer op pissen; ende ys gen macht, so sullen die netelen verdorren ende vael worden ende anders niet.

Om vogelen te vangen.

Nempt garste end legtse en weynich in dat sop vaen wijn ruyten³¹ ende werpt daen dien garste daer die vogelen comen; daen soe moechdyse vangen.

Om endrachtigheit end vrede te macken tussen man ende wijf ende die dickwyls onens syn.

Gheft man en wyf beyde te saemen te dri[n]cken wt eenen croesen waetter geheten valeriane ende sy sullen verenigen ende te samen te passe vredtsamelyck leven.

Om en keersse te ontsteken dye men niet ut geblaesen en kan.

Nemt en hoolpype³² vaen ennen kempen stel³³ ende vult die met solffer ende maect dat werm ende dan ontsteeckt dat en sal niet utgaen vaen wynt oft blasen.

Om te sin soe wel bie nachte als by dage.

Bestryct v oogen met blot³⁴ van en vleermuys ende gie sult soe wel sin.

(p. 58) Om te wetene oft en sieck mens sael leven oft sterven.

Nemt grau netelen en doet die in die vryne³⁵ oft pisse vaen dien sicken persoen en blyven die netelen groen, soe sal hie leven, ende verdorrense, so salt anders sien. Oft nemt bergen³⁶ speck en wryft daer mede die planten vaen den voeten vaenden siecken mensche; daen worpt dat bergen speck vor eenen hont, yst dat die hont dat eet, soe sal die siecke mensche genesen; ende en willet die hont niet eten, soe sael die siecke mensche sterven.

Luik.

J. Moors

28 Alsem.

29 Vouw.

30 Chrysanthemum parthenium.

31 Wijnruit, Ruta graveolens.

32 Holle pijp.

33 Steel.

34 Bloed.

35 Urine.

36 Zwijn.