Taal en Tongval. Jaargang 5

[p. 94]

Zwaalde, een Zuidoostnederlandse dialektbenaming voor de broodschieter of ovenpaal

I. Opzet en Materiaal

Met onderhavige bijdrage hebben we alleen de bedoeling het gebied van een in de Oostelijke helft van Vlaams-België gebruikte benaming voor de ovenpaal te begrenzen en de verschillende sterk afwijkende varianten van dit woord in hun onderlinge verhouding te belichten; bij het slot zullen we eindelijk een mogelijk etymologisch aanknopingspunt vooruitzetten.

Een twintigtal jaar geleden maakten we bij het lezen van de Klankleer van het Hasseltsch Dialect¹ voor het eerst kennis met één der varianten van dit Zuidoostelijke woord voor de ovenpaal of broodschieter, nl. de zwouw.

‘De Hasseltse øː-klank², “leest men op blz. 77 (§ 157) van het aangehaalde werk”, vertegenwoordigt Nl. au(w) of ou(w) in woorden van verschillende oorsprong.’ In een opmerking onder dezelfde paragraaf wordt dan ook zwøː ‘broodstok’ aangehaald, (woord) ‘dat waarschijnlijk ook øː heeft uit ou, vgl. Tongersch zwow...’³.

Het ontbreken van elke etymologische verwijzing intrigeerde ons toen reeds, maar onze belangstelling werd slechts jaren nadien terug aktief bij het optekenen van zin 57 van de vragenlijst der Nederlandse. Dialectatlassen door Prof. Dr. E. Blancquaert en Prof. Dr. W. Pée.

Onze eigen opnemingen voor Zuidelijk Belgisch-Limburg hebben we dan aangevuld met persoonlijk materiaal voor de in de Dialektatlas niet opgenomen plaatsen; verder bezochten we een vijftigtal plaatsen in de Limburgse Kempen en de Westlimburgse Maasvallei, een vijftal in de Westelijke Nederl.-Limburgse grensstrook, een 25-tal in het Oostelijk deel van het arrondissement Leuven en een 45-tal in de Antwerpse Kempen. Ons eigen materiaal wordt verkort als (S) aangehaald. We gebruikten verder de gegevens vervat in de Dialektatlas van Vlaams-Brabant door Dr. H. Van Gassen, in verkorting (Va).

1 Door L. Grootaers en J. Grauls (Leuven 1930).

2 In intern, fon. schrift ø˕ː of ʌ˔ː.

3 In intern. fon. schrift zwʊw.

[p. 95]

Prof. Dr. W. Pêe was zo vriendelijk ons zijn voor de Dialektatlas van de Provincie Antwerpen reeds opgenomen uitgebreid materiaal (46 opn.) te bezorgen, samen met dertien opnemingen uit de Belgisch-Limburgse streek van Beringen-Lommel en een twaalftal uit de Noordbrabantse grensstreek (in verkorting wordt zijn materiaal als (P) aangehaald). Verder hielp Lic. J. Claessens ons door inzage te verlenen in zijn materiaal uit een twintigtal plaatsen voor de Limburgse Kempen ten N. van Overpelt-Peer-Stokkem (C). Ook Lic. W. Goffin bezorgde ons een vijftiental vormen uit het centrale deel van Belgisch- en Nederl. Limburg (G). Prof. Dr. L. Grootaers stelde ons tenslotte met zijn gekende gedienstigheid het omvangrijke materiaal van de Zuidnederlandse Dialektcentrale ter beschikking. Verkort duiden we dit materiaal als (D) aan; het is het enige dat op schriftelijke enquête berust¹.

Het ligt in de lijn der verwachting dat bij materiaal van zo verschillende oorsprong wel eens afwijkende vormen voor dezelfde plaats kunnen voorkomen. Dit berust o.i. echter slechts zelden op een werkelijk naast mekaar voorkomen van twee verschillende woorden of woordtypen: in de meeste gevallen zal de door een of ander zegsman of korrespondent opgegeven vorm onbetrouwbaar zijn, vooral dan wanneer deze persoon een stadsbewoner is of van huize uit niet tot de landbouwende bevolking behoort. In kleine en groter steden behoort het woord voor de ovenpaal nl. tot de specifieke bakkers-terminologie en indien het bij de bakkers en hun huisgenoten nog gebruikelijk is, de meeste andere dialektsprekenden kennen geen specifieke term meer voor dit voorwerp en zullen het met omschrijvingen aanduiden als broodschoefel, broodspaan, ovenschup, ovenpan, ovenschaal en dergelijke meer², voor zover ze een onbehendig

1 Materiaal voor ongeveer 190 plaatsen voor het Belgisch gebied van de vakjesgroepen KLPQ. De vragenlijsten voor dit gebied waarop de inzender het woord voor de ovenpaal niet ingevuld heeft zijn hierin natuurlijk niet begrepen.

2 Zo volgens mat. D spaan (schietspaan, broodspaan) voor P 60 (Humbeek), P 24 (Betekom), K 358 (Beringen), L 312 (Neerpelt), K 269 (Bouwel), K 274 (Herentals), K 275 (Dessel), K 307 (Geel) en volgens mat. S (naast de echte of gebruikelijker benaming) voor P 41 (Diest) en K 278 (Lommel). Schoefel (Schoffel) wordt in mat. D opgegeven voor P 25 (Aarschot) (n. ovenpaal), K 213 (Ravels) en Q 3 (Genk). Schup (schietschup, ovenschup, broodschup) in mat. D voor P 69 (Wezembeek), K 335 (Muizen), P 10 (Koningslo), L 312 (Neerpelt), K 291 (Lier), K 224 (Wilmarsdonk), P 62 (Diegem), Schietschop (met D) voor P 41 (Diest), L 360 (Bree), Ovenschop (: Hoevesjoop) voor L 317 (Bocholt). Vermelden we nog de o.i. verdachte of onbetrouwbare inzendingen *broodpalet (P 176, St-Truiden) plaai (K 276, Mol) en ook plǫə voor Halle-Booienhoven (P 161). Wat met plaai bedoeld wordt, is niet heel duidelijk, de vorm van P 161 kan hetzelfde bedoelen, misschien is ze ook identiek met het voor Maleizen (P 134) naast pɔuəl opgegeven pɑlɑuw, vermoedelijk een ontlening aan het Waals (afleiding van pelle of pale). Gezien de ligging van Maleizen op de taalgrens geloven we niet het recht te hebben deze vorm ons vertrouwen te weigeren.

[p. 96]

onderzoeker geen hyperdialectische transpositie opgeven van onvoorzichtig geloste ‘meer beschaafde’ vormen als (oven)paal of (brood) schieter. Het gevaar een pseudodialectische vorm op te tekenen bestaat ook op het platteland, alhoewel in mindere mate. Vooral voor jongere lui, normalisten en uitzonderlijk ook wel eens voor sommige (te zelfzekere!) onderwijzers zal men op zijn hoede moeten zijn, want de meesten onder hen kennen het woord niet meer; absoluut betrouwbaar is alleen de oudere landbouwersbevolking die (vroeger) zelf aan huis bakt(e).

Kennelijk verkeerd opgegeven vormen hebben we dan ook bij het opmaken van de kaart geweerd wanneer we, na grondig persoonlijk onderzoek ter plaatse, absoluut zeker waren dat de betrokken vorm niet voorkwam bij de dialektsprekers die het voorwerp en de hierbijhorende term nog kennen. We hebben gemeend dezelfde houding te moeten aannemen wanneer voor een of andere plaats een vorm opgegeven werd die in dat gebied geografisch totaal geïsoleerd was en we daarnaast door betrouwbare persoonlijke of andere mondelinge informatie de normaal te verwachten (ook in de verdere omgeving gekonstateerde) vorm eens of meermalen opgegeven kregen. In sommige gevallen werden we dan nog in onze houding gesterkt door de vaststelling dat de korrespondent een jonge kwekeling was die niet ter plaatse geboren was of over wiens huistaal we verder niet ingelicht waren. Sommigen zullen misschien bezwaren hebben tegen deze ‘interpretatie’ van het beschikbare materiaal. We zijn nochtans de mening toegedaan dat bij het opmaken van dialektkaarten zulke interpretatie geen achteruitgang, maar een vooruitgang betekent op die kaarten waarop al het opgenomen of ingezonden materiaal zo maar oordeelloos aangebracht wordt. Als voorwaarde gelde evenwel dat alleen kennelijke vergissingen geweerd worden en deze gevallen in de begeleidende tekst aangehaald en desgevallend verantwoord worden. Ook is het vanzelfsprekend dat deze kontrole en schifting van het materiaal best door bewerkers gedaan wordt die met de struktuur van de tongvallen van het betrokken gebied (enigszins) vertrouwd zijn.

In het geval dat ons hier bezig houdt hopen we alleszins een voorbereidend werk verricht te hebben dat later het tot stand komen van

[p. 97]

een betrouwbare kaart van de Nederlandse dialektbenamingen van de ovenpaal of broodschieter zal vergemakkelijken.

II. Verspreidingsgebied en Konkurrerende Benamingen

Het gebied met zwouw, zwoel(ie), zwalie, zwaal(je), zwulle en andere varianten die ogenschijnlijk samenhangen en tot een grondvorm terug te brengen zijn, strekt zich grosso modo gezien uit over het grootste gedeelte van Belgisch-Limburg, het Zuid-Oosten van de Provincie Antwerpen, de Oostelijke helft van het Arrondissement Leuven (Belg. prov. Brabant) en de Nederlandstalige gemeenten van het arrond. Borgworm (prov. Luik).

In het Oosten (langs en vanuit de richting der grens van Nederlands-Limburg wordt *zwaalde begrensd door schoot, scheut en scheutel; in het Noorden (langs of vanuit de richting der grens van de Nederlandse provincie Noord-Brabant) door *school(de), *schoel(e); in het Westen (vanaf een punt oop een goede 15 km. ten O. van Antwerpen tot aan de Romaanse taalgrens ten Z.-W. van Tienen) wordt het afgelost door (oven)paal.

Laten we nu het verloop van de grens tussen de varianten van *zwaalde enerzijds en de aangehaalde konkurrerende benamingen anderzijds nauwkeurig beschrijven.

A. Provincie Belg.-Limburg:

Het *zwaalde-gebied strekt zich over heel Belg.-Limburg uit, met uitzondering nochtans van de naaste omgeving van Maastricht (Q 85), zo gebruikt(e) men te Kanne (Q 188) en Lanaken (Q 88) ʃøːtsəl), verder hebben meer noordwaarts enkele plaatsen bij Stokkem (L 423), nl. Meeswijk (L 424) en Leut (Q 6), evenals het ten N. van Stokkem gelegen gehucht Boeien ʃu˕▴ət. Te Stokkem zelf tekenden we bij een bakker ʃø▴təl op, daarnaast echter treffen we in materiaal C zwɔ▴i aan.

Meer noordelijk heeft Maaseik (L 372) mat. S (u▵əvə) ʃu▴ət¹, en naar mat. C Ophoven (L 371) en Molenbeersel (L 319) o▴vəʃoːt, Kinrooi (L 369) o▴vəʃo▴ət².

1 Mat. D een inzending ‘oevenschoet’, dus identiek met mat. S, een andere ‘oevenschuut’ (d.w.z. u▴əvəʃy▴ət, een scheut-vorm dus).

2 Het element oven- is op de meeste plaatsen fakultatief: men gebruikt dus vormen als bv. schoot en ovenschoot, *zwaalde en ovenzwaalde, paal en ovenpaal door mekaar, dezelfde dialektspreker gebruikt afwisselend dan de ene, dan de andere vorm. Op sommige plaatsen schijnt er wel een zekere voorkeur voor de vorm met of zonder oven- te bestaan. Zo is in de prov. Antwerpen oven- betrekkelijk zeldzaam, in de Limburgse Kempen heerst echter een ‘buntes Durcheinander’ terwijl oven-gebruikelijker is in het Noorden dan in het Zuiden van het Maasland. Vóór paal schijnt oven gebruikelijker te zijn dan vóór de andere woordtypen. Om de duidelijkheid van de kaart niet te schaden hebben we de vermelding van dit meest fakultatieve en dialektologisch minder interessante element weggelaten. Deze opmerking geldt ook voor het minder voorkomende brood- in broodpaal.

[p. 98]

Vermelden we nog volledigheidshalve de vormen uit de aan het *zwaalde-gebied palende Nederlands-Limburgse grensstreek over de Maas: Susteren (L 432), ten Z.O. van Maaseik heeft volgens mat. C ɔːvəʃœːtəʀ. Meer Zuidwestelijk heeft Born (L 428) C ɔːvəʃøːt, de vorm van het tegenover Rotem liggende Grevenbicht (L 425) nl. C ɔ▴vəʃʌp komt ons wel enigszins verdacht voor, evenzo deze voor Urmond Q 14), nl. G ɪnʃe▴tər. Oostelijk hiervan heeft Limbricht (L 343) C ɔ▴vəʃœ▴et. Tegenover de *zwaalde-plaatsen Vucht en Mechelen aan de Maas heeft Stein (Q 15) G ɔ▴vəʃɔ▴et, meer oostwaarts Geleen (Q 21) G ɔ▴vəʃø▴ət. Voor Elslo (Q 17) ontbreekt jammer genoeg materiaal, het ten O. van deze plaats gelegen Beek (Q 19) heeft G ɔ▴vəʃø▴t. Tegenover Uikhoven heeft Geul (Q 18) S o▴vəʃøːt, verder Zuidwaarts Bunde (Q 96) S ʃø▴təl, Itteren (Q 96b) S ʃøːt, Borgharen (Q 96a) en Limmel (Q 104a) S ʃø▴təl, zo ook Ambie (Q 102) volgens mat. G, dat ʃə▴tər heeft voor Berg en Terblijt (Q 103). Meer Zuidwaarts hebben Gronsveld (Q 193) en Eisden (Q 198) G ʃy▴ətər, hierbij sluiten de Belgische plaatsen Moelingen (Q 199) S uʊvəʃyʌtəʀ en 's Gravenvoeren (Q 200) sy▴ʌtər aan. Ook te Maastricht tekenden we een vorm op -er op ʃø▴təʀ en e▴nʃø▴təʀ, Wolder (Q 172a) gaf echter ʃø▴təl op.

In de omgeving van Maaseik grenst *zwaalde dus aan een type schoot¹.

Meer zuidwaarts heeft het scheutel en scheuter als geburen. De vormen op -er (scheuter) schijnen onder invloed te staan van een in Nederlands-Limburg vaak opgegeven (hyperdialektisch of jonger?) ʃe▴tər (letterlijk ‘schieter’) en e▴nʃe▴tər (inschieter)², beide vormen bij ʃe▴tə (schieten).

1 Op grond van de dialektvorm kan zowel een prototype *schot als *schote aangezet worden. In het eerste geval is de in het Limburgs gewoon voorkomende lange klinker dan ontstaan naar analogie van de verbogen vormen, waarin hij normaal gerekt werd in open lettergreep (Vgl. Limb. sloot = slot, scheep = schip, daag = dag, enz.).

2 Buiten de reeds aangehaalde vorm voor Urmond komt in de grensstrook volgens mat. G ook o▴vəʃe▴tər voor te Meersen (Q 99). Meer Oostwaarts schijnen de schieter-vormen volgens hetzelfde mat. talrijker te worden. Een definitief oordeel over deze vormen zullen we moeten opschorten tot het veschijnen van de Dialektatlas van Limburg en de betrokken trefwoorden in het Rheinische(s) Wörterbuch.

[p. 99]

In ieder geval scheen het me toe dat deze vormen (schieter, inschieter, oven- of broodschieter) in Nederl. Zuid-Limburg als de A.B.N. vormen beschouwd worden; het ligt dan ook voor de hand in scheuter een kontaminatieprodukt van scheutel en schieter te zien. Rekening houdend met hun geografische ligging tussen de schoot en scheutel-scheuter-gebieden in, is men geneigd ook de scheut-vormen als een kruising tussen schoot en scheutel te interpreteren. Of heeft, wat ons minder waarschijnlijk lijkt, scheuter zich door toevoeging van -er uit scheut ontwikkeld, mede onder invloed van scheutel en jonger schieter?¹ Wanneer meer materiaal uit Noord-Nederland en het Rijnland beschikbaar zal zijn, krijgen we wellicht een klaardere kijk op de verhoudingen onder al die verwante typen².

1 De Scheutsel-vormen van Kanne (Q 188) en Lanaken (Q 88) schijnen wel in deze richting te wijzen. Scheutsel kan heel goed ontstaan zijn door toevoeging van het suffiks -sel aan scheut. In mat. D komt trouwens voor Lanaken naast het gebruilijk ook door ons opgetekende o▴vəʃø▴tsəl nog een inzending Hǫvəʃø̨ːt i.e. ho▴vəʃøːt voor, benevens een andere, die het klaarblijkelijk hyperdialektisch of jonger ‘hovesjeeter’ heeft.

2 Het type scheutel komt behalve in Nederl. Zuid-Limburg ook in het Land van Overmaas voor; zo luidt het in de streek van Teuven, Gemmenich en Welkenraat ʃʌ▴atəl: Ook te Aken werd (wordt?) het gebruikt: in het Wörterbuch der Aachener Mundart door J.L. Rovenhagen (Aken 1912) vinden we p. 129 Schössel, m. Bäckerschaufel, das Brot in den Ofen zu schieben. In Noord-Nederland schijnt het woord eveneens sterk verbreid te zijn, zo vinden we het o.a. vermeld bij W. Van Schothorst voor de Noord-West-Veluwe (p. 27 en 196 šø̄̈▴təl ovenschieter) en bij A. van de Water voor het Oosten van de Bommelerwaard (p. 128 scheutər). Ook in Van Dale's Nieuw Groot Wdb. der Nl. Taal (Haag, 1950) staat het p. 1601 vermeld als II. schotel, m.l. ovenpaal, schietplank. - 2. schoot of schieter van een slot... Merkwaardig is dat in deze laatste betekenis ook schoot, scheut en schieter gebruikelijk zijn (Van Dale, o.c. respectievelijk p. 1599, 1584 en 1586). In beide betekenissen komt schotel ook in het WNT voor (Deel XIV, p. 931) s.v. schotel II (schoot of schieter van een slot) en schotel III (ovenpaal) waarbij als etymologische verwijzing en uitleg ‘Hd. schössel... Van den perfectumstam van schieten met -el en dus feitelijk hetzelfde woord als schotel II. Gewestelijk o.a. op Walcheren (Taalgids, I, 293) en in de Zaanstreek (Boekenoogen)’. Voor de verspreiding van schotel op Walcheren en Zeeland evenals in Westelijk Noord-Brabant beschikt men thans over de Dialectatlassen van Meertens en Weynen. Eveneens verwant is Mnl. schotel = grendel, gew. Nl. schotel (Van Dale, o.c., p. 1601) zo bv. Gronings scheutel (Molema, Wdb. Gron. Volkstaal, p. 363 met verwante vormen in Fries en Engels). In de bet. ‘ovenpaal’ vinden we nog Mhd. schüzzel ‘Brotschieber’ bij F. Holthausen, Wörterbuch des Altwestnordischen (Göttingen, 1948), s. 260, waar nog andere verwante vormen s.v. skutil-l en skota.

[p. 100]

Tegenover deze scheutel, scheut en schoot-vormen vertonen volgende grensplaatsen in Belgisch-Limburg varianten van *zwaalde:

Vroenhoven (Q 172), Veldwezelt (Q 91), Gellik (Q 87), Zutendaal (Q 5), Rekem (Q 12), Neerharen (Q 96c), Uikhoven (Q 13), Boorsem (Q 11), Kotem (Q 11a), Mechelen aan de Maas (Q 9), Vucht (Q 8), Eisden (Q 7), Stokkem (L 423), Lanklaar (L 322), Dilsen (L 421), Rotem (L 420), Elen (L 419), Neeroeteren (L 368), Tongerloo (L 361), Bree (L 350), Beek (L 359), Bocholt (L 317), Kaulille (L 316).

In het Oosten reikt *zwaalde dus ten Z. van Maaseik tot aan de Maas. Deze stroom en de begeleidende staatsgrens schijnt zwɔ▴i en zwoːl hier, op de kleine bruggenhoofden ten Z. van Stokkem en bij Maastricht na, tegen een opdringen van de Oostelijke schoot- en scheut(el)-vormen te hebben beveiligd. Alleen het te Bocholt (L 317) naast zwoːl (mat. C en S) opgetekende u▴əvəʃu▴ət (S) en het feit dat een bakker van Breese afkomst ons te Opoeteren naast plaatselijk zwɔːl ook hu˓▴əvəʃu˓▴ət opgaf, schijnt er op te wijzen dat *schoot vanuit het Noord-Oosten (Land van Weert) in de richting van Bree begon door te dringen.

Meer naar het Noorden toe is zoals gezegd tussen Hamont en Zoersel *school(de) de gebuur van *zwaalde.

Het lijkt ons onwaarschijnlijk dat de *school(de)-, *schoel(e)-vormen die te Hamont, Achel en Lommel, in een groot deel van Centraal en Oostelijk Noord-Brabant en in een brede strook in het Noorden van de Antwerpse Kempen voorkomen, zich ten overstaan van *zwaalde in een offensieve positie zouden bevonden hebben, want van het Noordbrabantse kerngebied zal vermoedelijk weinig expansieve kracht uitgestraald hebben.

In Belgisch-Limburg zijn enkel Hamont, Achel en Lommel als echte *schoolde-dorpen te beschouwen. Voor Hamont (L 286) geeft het mat. D tweemaal ‘hove(n)schoil’ op, ‘met oi-klank als in Fr. toile’ geven de korrespondenten aan; hiermee wordt een uit u▴ə vóór vroeger voorkomende konsonantenverbinding -ld- verkorte stijgende diftong wɔ˔ bedoeld (sΧwɔ˔il); mat. C heeft sΧɔ▴əl: niet onmogelijk is het dat daarmee dezelfde klank bedoeld is, zodat we dan maar met een licht afwijkende impressionistisch genoteerde vorm zouden te doen hebben; we hellen er anders eerder naar over er de dialektuitspraak voor Nl. schaal in te zien, een door het uitzicht van het voorwerp bevorderde volksetymologische ‘veredeling’ van meer ontwikkelde zegslieden die nog een onduidelijke reminiscentie hebben van het oude woord.

Schaal sΧɔ▴əl werd ons trouwens ook nog voor Lommel opgegeven (door een intellektueel, die ons ook nog twee verdachte bro▴ətspɔ▴ən en

[p. 101]

sΧœlək (schelp?)-vormen ‘bezorgde’, we vinden het verder in mat. C o▴vəsΧɔːl voor Overpelt naast een nog meer verdacht ensΧi▴tər.

Achel (L 282) heeft in mat. C en S resp. sΧwʊl en sΧwʊ˕il, dus dezelfde vorm als Hamont. Het mat. D gaf echter ‘zwoil’ op (oi als Fr. toile, voegt de korrespondent er aan toe)¹. Dezelfde vorm (bijna zeker is zwɑil bedoeld) komt in mat. D en S van St-Huibrechts-Lille voor. Volgens persoonlijke peilingen komt in deze laatste plaats naast zwɑil het gebruikelijker zwuil voor, beide dus fonetische varianten van *zwaalde. Ongeveer dezelfde doubletten (meer gebruikelijk zwuil naast zwæl) noteerden we voor Overpelt en Neerpelt. Ook mat. C heeft (o▴və)zwæ˔l voor deze plaats.

Te Lommel (Centrum) tekenden we bij een bakker ʃΧʊil op, dus een verkorte *school(de)-vorm; deze vorm wordt bevestigd door mat. P met ʃΧʊl, verder bericht Prof. Pée ons dat hij op de 5 km. ten W. van het Centrum liggende wijk Stevensvenne (K 277a) zwal⫞i optekende en te Kerkhoven (parochie op 8 km. van het Centrum en 3 à 4 km. van Leopoldsburg zwul⫞; in mat. D komt voor Kerkhoven (K 317a) een zwaille (= zwɑilə)-vorm voor; hier zouden dus twee verschillende *zwaaldetypen, het oostelijke (zwul, richting Eksel-Hechtel-Overpelt) en het westelijke zwɑilə, richting Balen-Neet en Mol) met elkaar konkurreren².

Bij dit alles schijnt de toestand in de noordspits van Belg.-Limburg betrekkelijk verward. Als betrouwbare noordelijkste *zwaalde-plaatsen kunnen alleszins het reeds genoemde Kaulille, verder St.-Huibrechts-Lille, Overpelt en Neerpelt gelden; hierbij dient nog de Zuidwestelijke helft der gemeente Lommel gevoegd.

Volledigheidshalve moeten we nog de in mat. D voor Neerpelt, Achel en Hamont ingestuurde sΧøtər (= sΧø▴tər)-vormen vermelden.

Bij ons bezoek aan die streek werd ons een paar keren na de beschrijving van het voorwerp waarvoor we de dialektterm verlangden, gevraagd

1 We zijn zo vrij ons oordeel over die voor Achel afwijkende zwɑil -inzending voor te behouden, doordat ze in tegenspraak is met mat. C en S en we niets weten over het aan huis gesproken dialekt van de jonge normalist-inzender. Het suksesrijk toile-voorbeeld illustreert op roerende wijze de solidaire fonetische krachtinspanningen van deze groep bereidwillige kweekschoolkorrespondenten.

2 Voor Leopoldsburg (K 317), late stichting uit de helft van vorige eeuw, plaats met sterk wisselende handelaarsbevolking van zeer verschillende oorsprong (militair kamp!) slaagden we er niet in een betrouwbare autochtone term voor de ‘ovenpaal’ te noteren. Ook Prof. Pée maakt voorbehoud voor de hem opgegeven vormen zwœzə en zwu˕l. ‘De oudste zegsman (ouders uit Olmen)’, schrijft hij me, ‘gaf die woorden op. De jongeren gebruikten het woord niet’. Opvallend is alleszins weer het voorkomen van een Westelijk naast een Oostelijk type.

[p. 102]

of we de ‘scheuter’ bedoelden; ja, die noemde ze hier ‘school’! Scheuter wordt in de Westlimburgse noordspits blijkbaar voor de ‘beschaafde’ term gehouden, mede door het feit dat het wellicht in een aantal Noordbrabantse grensplaatsen de gebruikelijke benaming is¹. Daar we pas naderhand inzage hebben kunnen nemen in het mat. D hebben we de gelegenheid niet meer gehad om nader te kontroleren in hoever we in de betrokken plaatsen met op de volksmond levende authentieke konkurrenten voor school of *zwaⁱl (zwel) te doen hebben.

1 Zo te Luiksgestel (K 242) ʃΧø˕▴itər volgens mat P. Na het verschijnen van een Dialektatlas van Oostelijk Noord-Brabant zullen we wellicht klaarder zien in de verhouding school(de)-scheuter in die streek.

B. Provincie Antwerpen.

In de prov. Antwerpen komt het gebied met *zwaalde grosso-modo met het centrale en zuidelijke deel van het arrondissement Turnhout overeen.

Grensplaatsen die nog een variante van *zwaalde bezigen zijn (van het Oosten beginnend naar het Westen tot Massenhoven, vervolgens Z.-O.-waarts tot aan de grens der Belg. prov. Brabant):

Balen-Neet (K 277), Mol (K 276) en zijn gehucht Postel (K 242b), Dessel (K 275), Retie (K 241), Schoonbroek (gehucht van Oud-Turnhout, K 241b), Kasterlee (K 273), Lichtaart (K 272), Tielen (K 271), Gierle (K 239), Wechelderzande (K 234), Vlimmeren (K 232)² en in het arr. Antwerpen Pulderbos (K 264), Zandhoven (K 258), Massenhoven (K 259) en Viersel (K 263). Verder Zuidwaarts behoort Nijlen (arr. Mechelen, K 296) nog tot het *zwaalde-gebied, Herenthout (arr. Turnhout, K 301), Wiekevorst (arr. Mechelen, K 302), Hulshout (K 340), Westmeerbeek (K 347) en Ramsel (K 349). Dit is dus het gebied dat enigszins vager in Cornelissen-Vervliet's Idioticon van het Antwerps Dialect (Gent, 1891-1903), op p. 1507-1508 s.v. ‘zwalie, zwoelie, zwoel’ (znw. v. platte houten schop, dienende om het brood in den oven te schieten en er uit te trekken) ‘omschreven wordt als voorkomende in het’ Z(uiden) der K(empen)’ ‘elders’, voegen de schrijvers eraan toe ‘ovenpaal en in 't N. der Kemp. schoĕlie genaamd’.

Naar het Noorden toe grenst *zwaalde dus aan een gebied dat schoelie of schoold(e) gebruikt: grensplaatsen met deze vorm zijn: Arendonk (K 240) P s̬Χu˕l⫞t, S opneming 1: sΧult of sΧul, opneming 2: bro▴ətsΧʊil³;

2 Hiernaast echter zwʌlə (mat. P). Zie verder voetnoot 3, p. 103.

3 Mat. D geeft één inzending met schoelt, één met ‘de schojl of de zwa(i)l’, een andere met een m.i. te wantrouwen zwool (voor zover de fonetisch ongeschoolde korrespondent niet zwɔ˕il bedoelde); misschien zal een woordje uitleg over onze eigen opnemingen ter plaatse meer licht doen schijnen op de toestand ter plaatse: in het centrum tekenden we sΧult en sΧul op (vgl. mat. P), in de gehuchten ten Zuiden (richting Retie) bro▴ətsΧʊil en zwɔ˕ilt; naderhand bleek dat de ouders van de zwɔ˕ilt-zeggers uit Retie afkomstig waren (voor de slot t, vgl. sΧult n. sΧul en mat. P. zwu˕l⫞ voor Retie n. mat. S zwɔ˔ilt). Waarschijnlijk is een groot gedeelte van de bewoners van de ten Z. van de dorpskom liggende gehuchten of hoeven, uit de Zuidelijker gelegen zwaalde-plaatsen (vooral Retie) afkomstig en ligt daarin de verklaring van de konkurrentie schoolde-zwaalde.

[p. 103]

Oud-Tumhout (dorp, K 248) S sΧulə¹; Turnhout (K 237) S (bakkers) sΧuli D (landb.) schoelie²; Vosselaar (K 236) S sΧuli; Beerse (K 235) S sΧyli, D schullie, schulie; Vlimmeren (K 234) S sΧulə³, Oostmalle (K 231) S sΧu˓lə, D schəlle, schullə, sxulə (half-fonetische transkripties van de korrespondenten), Zoersel (K 233) S sΧulə (verouderd) naast pɔːl, P o▴vəšΧy˕lə.

Tussen de opgenoemde plaatsen en de Nederlandse rijksgrens komt overal een vorm van schoold(e) voor. Zo van het type schoelie (schulle, schulie) volgens mat. D te Essen (K 189)⁴, Wortel (K 208), St-Lenaarts (K 209), Rijkevorsel (K 210)⁵ en Merksplas (K 212)⁶. Nog schoelie volgens S te Loenhout (K 205) en Meer (K 192), volgens mat. P nog sΧɔ˔li (verouderd) te Meerle (K 191)⁷, šΧu˕li te Wuustwezel (K 204), Loenhout (K 205), Brecht (K 206) en Hoogstraten (K 207).

1 Schoonbroek (K 241b) een gehucht dat op 6 km. van het dorpscentrum gelegen is en op nauwelijks 3 km. van Retie, heeft volgens mat. D ‘zwailt’, d.w.z. zwɑilt, een andere inzending uit ditzelfde mat. nl. zvaːj, lijkt me gekontamineerd met de Hagelandse zwa-vormen, de inzender is nl. een te Kortenaken (Hageland) geboren onderwijzer.

2 Naast ‘schoelie’ (landb.) komt er in het mat. D ook een inzending ‘zwolie’ voor; het voorkomen van deze vorm in het centrum (bakkers) betwijfelen we ten zeerste, misschien komt ze voor in zuidelijk gelegen landbouwgehuchten (Zeverdonk?), mogelijk is de inzending ook onbetrouwbaar. Bij Cornelissen-Vervliet (o.c., p. 1514) wordt echter zonder nadere geogr. aanduiding als variante van zwalie ook zwoĕlie, zwoĕl opgegeven, een vorm die nergens door P of S opgetekend werd in de prov. Antwerpen.

3 Een bejaarde vrouw gaf ons te Vlimmeren sΧulə op, wat door haar dochter (± 45 j.) beaamd werd; toen ik naderhand de in de Zuidelijker gelegen plaatsen gebruikte term zwœlə vernoemde, begon de oude vrouw te weifelen tussen beide termen; een derde zegman, een landbouwer (± 35 j.) gaf ook sΧulə op; in het mat. P komt zwœlə voor; op de kaart hebben we Vlimmeren op de grens van de schoolde- en zwaalde-gebieden gelegd.

4 Schoelie (boeren) n. paal, steekpaal (bakker).

5 N. schieter (mat. D).

6 N. (oven)paal. Mat. P voor deze plaats enkel pɔːl.

7 Nu ‘broodplank’ (P). Het woord schijnt in deze streek bijna verdwenen te zijn; de zegslieden van Prof. W. Pée voor Meer K 192 kenden geen woord voor de ovenpaal.

[p. 104]

Het type scho(o)ld komt meer oostelijk voor te Weelde (K 211) en Poppel (K 196) volgens mat. D (‘scholt’) en P (resp. šΧo▴t en šΧ˔l⫞t), verder te Ravels (K 213) P šΧə⫞l⫞t en te Baarle-Hertog (K 195a) volgens mat. D (scholt, schuld)¹. Deze vormen en de gelijkaardige die in de Noordbrabantse grensstreek voorkomen², evenals in Dr. A. Weynen's Dialektatlas van Noord-Brabant wijzen op een prototype met scherplange oo (< Wgm. au), klank die natuurlijk plaatselijk voor (oorspronkelijk gemouilleerde) ld-verhinding kon verkort worden. De plaatsen met oː, o▴ə, o˕ː, of een nog meer open klank voor Wgm. au schijnen voor zover ze de lange klank niet bewaarden hem tot o, ʊ, of ɔ˔; verkort te hebben sΧoːḷḍə > sΧoːḷt > sΧolt terwijl de meer zuidelijk en westelijk gelegen plaatsen die u▴ə gebruiken voor Wgm. au normaal tot u verkortten, klank die zich door mouilleringsumlaut plaatselijk tot y kon ontwikkelen.

Hier moeten we ons dus de ontwikkeling zo voorstellen:

sΧu▴əḷḍə > sΧuḷḍə > sΧuḷə > sΧuilə en fakult. > sΧylə.

In ieder geval is de u (waaruit fakult. y) in het zgn. schoelie-gebied zowel de verkorting van u▴ə (< Wgm au) als van uː (< Wgm. ô) terwijl de o, ʊ en ɔ uit het scho(o)ld-gebied niet tot Wgm. ô kunnen teruggebracht worden. Een korrekter transpositie in het Nederlands zou dan ook zijn schoolde met dubbele ontwikkeling tot scho(o)ld en schoolje, schol(i)e. Dit belet niet dat we voor het laatste type tot nog toe schoelie gebruikt hebben in aansluiting bij de dialektuitspraak met oe en de schrijfwijze van Cornelissen-Vervliet. Ook de etymologie in WNT (Haag-Leiden 1936) 14de Deel, p. 742 s.v. schoelje (ovenpaal - gemene kerel) en in Frank-Van Wijk s.v. schoelie was er misschien wel voor iets tussen, alhoewel we van niets minder zeker zijn dan van de orthodoksie der afleiding van dit woord uit Oudfrans escouillon (Fr. écouvillon) = ovendweil. Tegen deze afleiding bestaan o.i. voor de hand liggende ernstige bezwaren van fonetische, semantische en dialektgeografische aard. Tegen een ‘vervorming’ uit een of andere variante van zwaalde, als bv. ‘zwoelie’ kunnen eveneens onoverkomelijke fonetische bezwaren aangevoerd worden. We vragen ons dan ook af of we in schoolde geen afleiding (-de) moeten zien van een woord dat verwant is met Nl.

1 De zegslieden van Prof. Pée kenden het woord niet meer en gaven ‘bakkerspaan’ en voor Baarle-Nassau (K 195) ‘schietplank’ op.

2 šΧo˕l⫞t, šΧo˕▴l⫞t, šΧo▴əl⫞t volgens mat. P te Alphen (K 194), Diessen (K 198), Middelbeers (K 199a), Vessem (K 200), Lage Mierde (K 214), Reusel (K 216), Hoogeloon (K 217), Bladel (K 218), Eersel (K 220).

[p. 105]

schaal in bv. schaalhout (vgl. Tongers ʃuəl¹ = schaalhout, schaalplank) en andere woorden als schaal, schil(len), schild, Hgd. Scholle (stam. skel- ‘splijten’, bet. ‘afgesneden houten schijf’?)¹

Keren we nu echter terug naar Zoersel (K 233), de meest Zuidelijk gelegen plaats waar naast ‘paal’ ‘schoelie’ de oudere en meest gebruikelijke benaming schijnt te zijn. Van deze plaats af zuidwaarts is ‘(oven)paal’ de gebuur en konkurrent van ‘zwaalde’. We tekenden ‘(oven)paal’ op te Halle (K 255)², Schilde (K 254), Oelegem (K 257), Broechem (K 262), Emblem (K 290), Kessel (K 292), Gestel (K 298), Bevel (K 297)³, Itegem (K 299)⁴, Hallaar (K 300)⁵, Heist-op-den-Berg (K 339), Booischot (K 342), Houtvenne (K 343). Daarenboven tekenden we op de grens van het *zwaalde (zwœlə)-gebied minder gebruikelijke (opkomende?) paalvormen aan te Nijlen (K 296) terwijl het mat. Va paal opgeeft voor Westmeerbeek (K 347), waar we echter bij een autochtone boer en een idem bakker zwœlə noteerden. Te Ramsel (K 349) noteerden we pɔ▴ul en zwœlə, mat. D geeft broeədpoul, wellicht is zwœlə (ver)ouder(d); op de kaart hebben we Ramsel op de grenslijn gelegd. En zo blijft er ons alleen nog het verloop van de grenslijn tussen (oven)paal en *zwaalde in de Belgische provincie Brabant te bespreken.

1 Het Tongerse woord, dat uə < Wgm. â heeft, is vermoedelijk identisch met het in Gessler's Proeve van een Oudhasseltsch Glossarium, p. 89 met de betekenis ‘plank’ aangehaalde schole, schoele, znw. vr... (a^o 1514-15). Of o, oe in dit laatste woord uit â of au komt is moeilijk uit te maken.

1 Het Tongerse woord, dat uə < Wgm. â heeft, is vermoedelijk identisch met het in Gessler's Proeve van een Oudhasseltsch Glossarium, p. 89 met de betekenis ‘plank’ aangehaalde schole, schoele, znw. vr... (a^o 1514-15). Of o, oe in dit laatste woord uit â of au komt is moeilijk uit te maken.

2 Twee personen gaven er ons paal op, een oude vrouw, te Zoersel geboren maar sedert haar jeugd te Halle gaf ons zwœlə op. Volgens mat. P o▴vəpʊ▴l.

3 Te Bevel werd me pœlə opgegeven; indien deze vorm aan de werkelijkheid beantwoordt kan er alleen een kontaminatie in gezien worden tussen zwœlə en pɔːl. Laatstgenoemde vorm is er gebruikelijk in de gewone bet. van ‘paal’.

4 Ook mat. P də bro˔▴ətpɔ˔▴l

5 Mat. P də pʊ˕▴l.

C. Provincie Brabant.

Grensplaatsen met *(oven)paal:

Aarschot (P 25), Nieuwrode (P 36), Houwaart (P 37), Tielt (P 38), Bekkevoort (P 40)⁶, St-Joris-Winge (P 39), Binkom (P 101), Kerkom (P 95), Roosbeek (P 103), Willebringen (P 143), Meldert (P 148).

Grensplaatsen met *zwaalde:

Langdorp (P 33), Rillaar (P 35), Scherpenheuvel (P 35a), Kaggevinne (P 42a), Assent (P 42), Waanrode (P 43), Molenbeek-Wersbeek (P 39),

6 Bekkevoort heeft (h)ovenpaal volgens Va, maar mat. D hovepaal naast zwoel (inform. 19 j. student).

[p. 106]

Meensel-Kiezegem (P 96a)¹, Attenrode-Wever (P 96), Vissenaken (P 104), Kumtich (P 144)², Oorbeek (P 149)³, Hoegaarden (P 152)⁴.

Daarenboven geeft mat. Va (oven)paal op voor Testelt (K 350) en Zichem (K 351), we tekenden echter bij verschillende betrouwbare personen zwulə op in deze plaatsen. Voor Diest (P 41) heeft Va echter ‘ovenpan’ opgetekend, terwijl een bezoek aan een paar autochtone bakkers ons paal pɔːl, pa˫ul opleverde. Diest vormt dus een paal-eilandje in het zwaalde-gebied⁵. Dit eilandje is wel niet territoriaal met de Bekkevoortse paal-wig verbonden, maar de afstand is klein en Bekkevoort is over het grondgebied van Kaggevinne en Assent heen door de steenweg Leuven-Diest rechtstreeks met Diest in kontakt, want de kom van beide zwul-plaatsen Kaggevinne en Assent ligt een heel eind van de steenweg verwijderd⁶.

Volgens de gegevens Va zou ook Tienen (met paal pʊːl, ook zo mat. S) met het paal-gebied verbonden zijn en een wig in het zwaalde-gebied-vormen, maar zover blijkt het vooralsnog niet te zijn, want zoals gezegd houdt Kumtich-centrum nog aan zwɑːj vast. Tienen is echter een paal-eilandje, een paal-voorpost en indien het woord dat ons bezig houdt niet snel verouderde, dan zou de ‘stop van Kumtich’ voorzeker geen lang leven beschoren zijn. Een ander paal-eilandje, een vooruitgeschoven voorpost, is het Brabantse grensstadje Zoutleeuw (P 112). We kunnen hier niet anders dan de gegevens Va bevestigen: zwɔ▴u bij de boeren (d.w.z. vooral op de landbouwgehuchten) en pɔ▴əl bij de bakkers, *zwaalde schijnt hier dus naar de agrarische gebruiksfeer teruggedrongen

1 Meensel-Kiezegem volgens Va bij het zwaa(lde)-gebied, volgens mat. D hauvepaal (inzender geb. te Kiezegem). Het is niet uitgesloten dat Meensel zwaa(lde) zou hebben (Va) en Kiezegem hauvepaal (D), want Kiezegem is meer westelijk gelegen en ook het dialekt vorm de overgang naar het zuiver Brabantse Westhagelands.

2 Kumtich hoort volgens Va bij het (oven)paal-gebied, nochtans D ovezwaai, ook zo volgens een drietal verschillende zegslieden bij eigen kontrole zwɑ⫞ːj. Misschien heeft het dicht bij Roosboek liggende Kumtichse gehucht Breisem wel paal (?) Op het gehucht Hoksem tekenden we zwɑː n. ɔ▴uvəpɔ▴l op.

3 Te Oorbeek tekenden we zwɑ⫞ːj op. Bij Va. zwa▴ə.

4 Het mat. D geeft verder voor P 139 (Opvelp), een achttal km. meer naar het Westen toe vlak tegen de taalgrens, zwaoi op. Relikt of onbetrouwbare inzending (17 j. student, geb. te Opvelp. Ouders?) Wij zelf kregen in het dorpscentrum van verschillende zegslieden slechts (oven)paal-vormen te horen. Ook paal bij Va.

5 Ook wij tekenden uit de mond van een niet-bakker een verdacht ovenspaan op.

6 Op de kaart hebben we de verbinding tot stand gebracht over Bekkevoort heen langs de steenweg Leuven-Diest.

[p. 107]

te zijn. Een blik op de kaart leert ons dat paal over een breed front ten aanval is (beter: was), dit leren ons de naast *zwaalde opgegeven paal-vormen voor Nijlen (S), Ramsel (S), Westmeerbeek (Va), Zichem (Va), Testelt (Va). Vooral echter in Oostelijk Zuid-Brabant rukt(e) het op langs de steenwegen Leuven-Diest en Leuven-Tienen. Deze beide steden werden reeds veroverd en ook te Zoutleeuw, het verder gelegen Brabantse grensstadje verkreeg het vaste voet. De uitstralingshaard van paal in het Zuiden is zeker Leuven¹, in het Noorden schijnt het Antwerpen (geweest) te zijn; langs de frontlijn kon men voor de verdere aanval op (vermoedelijk vroeger veroverde) grensstadjes en vlekken als Lier (K 291), Heist-op-den-Berg (K 339) en Aarschot (P 25) steunen. Het heeft er dus alle schijn van dat het gebied van *zwaalde vroeger uitgebreider was, vooral dan langs zijn Westelijke Zuidbrabantse flank. Wanneer we echter in L. Schuermans' Alg. Vlaams Idioticon (Leuven 1865-83), p. 895 s.v. zwaal, zwale, zwalie, enz., ovenpaal,... lezen dat het woord' voorkomt in (Antw. Br. Kemp.), dan kan dit o.i. slechts geïnterpreteerd worden als ‘gebruikt in een deel van de provincies Antwerpen en Brabant, alsmede in de Kempen (Limb.-Kempen?). Verder lezen we ibid. ‘in 't Hagel. zwade’, vorm waarin we zonder enige twijfel een foutieve hyperkorrekte rekonstruktie van Schuermans moeten zien voor dial. zwaː of zwaːj. De uiteindelijke vermelding ‘te Leuv.: zwalie, zwoelie; te Antw. zwale’ laat ons perplex. Niet dat we het voor onmogelijk houden dat er ooit een *zwaalde-vorm te Leuven zou in gebruik geweest zijn, maar of we er op grond van deze vermelding mogen toe besluiten dat te Leuven in de tweede helft van de 19de eeuw zwalie en/of zwoelie (nog) gebruikt werd, durven we wel enigszins te betwijfelen².

‘Waarom de opgaven van Schuermans voor Leuven zo wantrouwen?’ wordt me van bepaalde zijde opgemerkt. ‘Hij woonde toch vlak bij die stad! De dubbele spelling van het woord (zwalie, zwoelie) boezemt juist vertrouwen in. Zwalie is algemeen spelling (transpositie in het A.B.N.), zwoelie is bij benadering wat men werkelijk zegt. Aan Ndl. aː beant-

1 De ‘broodplank’-vorm die Va voor deze stad optekende behoort tot de onbetrouwbare onderwijzerswoordenschat der zegslieden.

2 Hetzelfde geldt voor Schuermans' zwale-vorm voor (de stad?!) Antwerpen. Definitief durven we ons echter niet uitspreken, we betwijfelen het nochtans of een diepgaand onderzoek van de plaatselijke levende taal (bv. een supplementaire enquête bij alle 70 à 80-jarige autochtone bakkers) hier nog een oplossing brengen kan; alleen een grondig onderzoek van de plaatselijke niet-litteraire archivalia zal ons met meer zekerheid over het vroegere gebruik van *zwaalde in deze streek kunnen inlichten.

[p. 108]

woordt Leuvens oe (fonetisch uː).’ Deze opmerking houdt o.i. geen rekening met de in de Brabantse dialekten voorkomende evolutie. Indien, zoals we zullen trachten te bewijzen, alle Brabantse en Limburgse varianten tot een eveneens in het laat Mnl. ‘belegt’ type *zwaalde (swaelde) kunnen teruggebracht worden dan is een vorm als zwuːlə (met uː als in woorden met oorspronkelijk lange of in open lettergreep gerekte a) onmogelijk. Het wordt nl. algemeen aanvaard dat in de Brabantse dialekten: 1^o de ld-verbinding vroeger gemouilleerd werd; 2^o de voorafgaande lange (a-)-klinker vóór dubbele konsonant verkort werd. Wat de fonetische struktuur en de evolutie van het woord betreft kunnen we *zwaalde het best met naald vergelijken. Dit laatste woord luidt in het Leuvens nɔ˓l¹. Zwaalde zal dus vermoedelijk als zwɔ˓lə of zwɔ˓l gerealiseerd geworden zijn te Leuven (Analoge vormen nog ten N. van Aarschot). Zulke vorm zou natuurlijk, aanleunend bij woorden als Leuvens fɔ˓lə = falie, sΧɔ˓lə = schalie, trɔ˓lə = tralie, tot zwalie (hebben) kunnen vernederlandst worden.

Maar alhoewel minder waarschijnlijk² is het toch niet onmogelijk dat zoals in de omgeving van Diest te Leuven een andere uit *swaelde voortkomende vorm, nl. zwulə of zwul in gebruik zou zijn geweest. De u in dit woord zou dan de verkorting zijn van u˓ː voor dubbele konsonant. De klank uː˓ is echter niet identiek met de Leuvense uː voor Nl. gerekte of lange a; hij staat voor Nl. oe (Wgm. ô) en is zoals we verder zullen zien ontstaan door velarisatie van lange a in labiale omgeving. In dat geval kan zulke vorm zwulə regelmatig vernederlandst worden tot zwoelie. Het is dus niet uitgesloten dat zwalie en zwoelie respektievelijk als vernederlandsingen van hypothetische 19de eeuwse Leuvense zwɔ˓lə en zwulə-vormen kunnen geïnterpreteerd worden: we moeten dan uit Schuermans' opgaven van twee verschillende vormen besluiten tot het naast elkaar voorkomen te Leuven van twee fonetisch verschillend geëvolueerde typen van hetzelfde grondwoord en indien ook dit niet onmogelijk is dan is het althans niet van aard om ons wantrouwen ten overstaan van Schuermans' opgaven te verminderen of weg te nemen³.

1 Vgl. L. Goemans in Leuvense Bijdragen, II, 266-267.

2 Minder waarschijnlijk omdat van de voor de evolutie zwaalde > zwoelde vereiste velarisatie in labiale omgeving meer voorbeelden voorkomen in Limburgse of Limburgs-getinte dialekten, voor zover ik kan oordelen niet in zuiver Brabantse.

3 In ieder geval is een gelijkstelling zwalie (vernederlandste vorm) = zwoelie (dialektuitspraak) te verwerpen omdat zwalie niet als vernederlandsing kan gelden van een Leuvens zwulə, de klankwettig enig mogelijke vorm met een oe-klank, want een vorm zwuȍlə is te verwerpen doordat ze geen rekening houdt met de positie en de speciale ontwikkeling van de lange a voor dubbele konsonant.

[p. 109]

III. Interpretatie der Varianten

Laten we nu de vele fonetische varianten van *zwaalde even de revue passeren. Met betrekking tot de afwijkende evolutie van de stamklinker kunnen ze in drie hoofdgroepen worden ingedeeld die ieder een geografisch min of meer samenhangend gebied bezetten.

A. De eerste groep omvat vormen die op een rechtstreeks herkenbaar prototype *zwaalde wijzen, met vroeger gemouilleerde ld-verbinding.

a. Vormen zonder verkorting van de oorspr. lange a-klank.

Evolutie *zwaaljdje> *zwaalje> *zwaalj> 1^o *zwaal of 2^o *zwaaj. Deze vormen treffen we aan ten W. en ten Z. van Maaseik; ze onderscheiden zich door synkope van de d en apokope der auslautende e alsmede door het behoud van de mouillering (daarnaast komen echter ook vaak jongere vormen zonder mouillering voor); in enkele plaatsen is de gemouilleerde ḷ in j overgegaan (zwɔːḷ> zwɔːj of zwɔ▴i.) In dezelfde streek (nl. te Eisden en in de meer noordwaarts) gelegen plaatsen hoort men bv. ook nɔ▴i (naald), mo▴i (*moelde = baktrog), gʌjə (gulden), enz., vormen die in de nadere omgeving nɔːḷ, moːḷ en gʌḷə luiden.

Al de vormen van dit gebied worden met een meer of minder gesloten ɔː gerealiseerd, deze ɔː stelt Wgm. â voorop, alleen te Elen (L 419) schijnen de meeste dialektsprekers het woord met a▴ te realiseren. Het betrokken gebied omvat volgende plaatsen:

1^o Type zwaal(j):

(met behouden l): Neeroeteren (L 368) C zwʊːl¹, Opoeteren (L 415) G zwɔ▴əl S zwɔːḷ², Opitter (L 362), Tongerlo (L 361) en Neerglabbeek (L 367) S zwɔːḷ,

2^o Type zwaaj:

(met ḷ > j): Vucht (Q 8)³ en Eisden (Q 7) S zwɔːḷ n. zwɔːj⁴, deze laatste vorm ook te Lanklaar (L 422) S en G zwəːj⁵, Stokkem

1 Mat. D hoevezwaol.

2 Mat. D hoeèvezwaol.

3 Mat. D zwaai (vermoedelijk vernederlandsing v. zwɔːj).

4 Mat. D zwool: bij gebrek aan gegevens over afkomst van inzender als verdachte vorm te beschouwen in tegenstelling met het door een ander D-inzender ingestuurde (o.i. korrekte) o.vɔzwoaj.

5 Mat. D zwoul (verdachte vorm, met deze approximatieve spelling wordt wellicht zwʊːl of zwɔːl bedoeld).

[p. 110]

(L 423), C zwɔ▴i¹, Dilsen (L 421)² en Rotem (L 420) C en S zwɔ▴i, Elen (L 419) zwaɛi³.

Daarenboven worden nog zwɔːḷ- of zwɔːl-vormen gebruikt door een gedeelte van de bevolking der aangrenzende plaatsen ten W. van het afgebakende gebied in een streek met overwegend en meer autochtoon *zwoel(de)-zwoːl-type. Bij nader onderzoek heeft het ons zeer dikwijls getroffen dat de zwɔːḷ-sprekers in deze plaatsen door banden van afkomst, verwantschap, veelvuldig kontakt of langdurig verblijf onder oostelijke invloed stonden. Naast zwoːl tekenden we zelf ɔː-vormen op te As (L 417)⁴, Niel-bij-As (L 418)⁵, Opglabbeek (L 416)⁶ en te Gruitrode (L 366)⁷. Daarenboven geeft een inzender uit Reppel (L 358) in mat. D oevezwoajl (i.e. zwɔːḷ) naast zwool (i.e. zwoːl) op⁸. Vermelden we volledigheidshalve nog zwaoj in mat. D voor Mechelen aan de Maas (Q 9) ingezonden (eigen mat. zwoːḷ, sommigen zwoːj).

Vermelden we hierbij nog de bij dit zwaol(j)-zwaoj-gebied geografisch niet aansluitende zwɔ▴ə-vorm in mat. Va n. zwælə voor Veerle (K 346) opgegeven. Indien deze geïsoleerde zwɔ▴ə-vorm niet fiktief is, kan ze o.i. verklaard worden door een evolutie *zwɔ▴ḷj(ə) > *zwɔ▴j(ə) > zwɔ▴ə. De ontwikkeling van ḷ > j zoals in het Noordelijk Maaslands, de overgang zwɔ▴j(ə) > zwɔ▴ə is vermoedelijk parallel met de ontwikkeling die in woorden als made, laden, enz. ter plaatse tot mɔ▴ə, lɔ▴ə(n) geleid heeft⁹.

b. Vormen met verkorting van de oorspronkelijk lange a

1^o Type zwazjie (zwadzie, zwazzie).

Precies ten O. van het zojuist vermelde Veerle ligt te paard op de Antwerps-Limburgse provinciegrens een gebied met de eigenaardige

1 Mat. D zwɔːl. Daarnaast ook ʃø▴təl, zie blz. 97.

2 Mat. D. zwaol. Deze vorm evenals die onder voetnoot 6 met voorbehoud voor de als niet-gemouilleerd opgegeven auslautkonsonant.

3 Zo mat. C en volgens mat. S: 2 zegslieden zwa▴i, één zwɔ▴i.

4 Mat. D zwoːl of zwôl (met dit laatste wordt denkelijk zwaol bedoeld).

5 Mat. G zwɔ▴əl.

6 Mat. G zwɔ▴əl., mat. D y▴vəzwɔːl, andere inzender D zwool.

7 Mat. D zwaol, een te Gruitrode geboren inzender uit Bree geeft voor deze laatste plaats hoevezwool op.

8 Enig scepticisme is met het oog op de Reppelse zwoajl-vorm wel geoorloofd. De in mat. D voor Lommel (K 278) voorkomende zwaoij-vorm is o.i. absoluut onbetrouwbaar (zie blz. 101).

9 Een evolutie zwɔːḷḍə > zwɔ:ːḍ > zwɔːjə > zwɔ▴ə is natuurlijk eveneens mogelijk. Vgl. ook de l-loze vormen zwazi en zwaḍzi uit de aangrenzende meer oostelijk gelegen plaatsen.

[p. 111]

zwazjie-zwazzie-vormen, vormen o.a. gekenmerkt door synkope van l. We vinden ze als zwa˔dzi te Oostham (K 315), zwa˔zi te Olmen (K 313) en Kwaadmechelen (K 314)¹, zwa⫞ži te Klein-Vorst (K 352a), zwaʒi te Vorst (K 352) evenals te Tessenderlo (K 353), žwɑ˔ʒi˕ te Heppen (K 316) en met mouilleringsumlaut zwæzi te Meerhout (K 312)². Ook de naast zwu˕l voor Leopoldsburg (K 317) opgegeven zwœzə-vorm schijnt hier bij te horen³.

Deze vormen hebben vermoedelijk volgende ontwikkeling doorgemaakt: *zwɑːḷḍə > *zwɑḷḍiə > *zwɑdʒiᵊ > zwɑḍʒi (Oostham) > zwɑʒi (Vorst en Tessenderlo) > zwɑzi (Olmen, Kwaadmechelen).

De verkorting samen met of als gevolg van de mouillering dateert dan van vóór de evolutie van ɑː > ɔ˕ː in deze streek.

2. Type zwajllie, zwajlle.

Indien de juist geschetste evolutie *zwɑḷḍə > *zwɑḍə gekenmerkt wordt door de synkope van l, dan is de synkope van d kenschetsend voor het gebied ten N. van de juist omschreven streek. Hier vertoont de evolutie dus enige gelijkenis met de N.-O.-Limburgse ḷḍ > ḷ, maar het verschil ligt in het optreden van de verkorting van â en in de ontwikkeling van een auslautende i uit de gemouilleerde verbinding (zoals in het zuidelijker zwazzie-gebied). Zo vinden we te Mol (K 276) naar mat. S zwali, naar mat. D zwalie (zegsman geb. op gehucht Millegem) naar mat. P. zwali te Postel onder Mol (K 242b) en te Stevensvenne onder Lommel (K 278a) en volgens mat. S en D ook te Balen aan de Neet (K 277), hier naast zwalə en zwæl (dit laatste ook mat. P)⁴. Voor Kerkhoven onder Lommel (K 317a) treffen we in mat. D zwaille aan⁵. Dit zwɑilə kon rechtstreeks uit zwɑḷə of ook door verdoffing van eind-i tot ə uit zwali ontstaan.

3. Type zwajld.

Apocope van de eind -ə met behoud van de oorspronkelijke -ld-ver-

1 Mat. D eveneens zwazie.

2 Het in mat. D voor Geel ingezonden zwɛzie wordt door mat. P en S formeel tegengesproken; vermoedelijk heeft de inzender deze vorm uit het aanpalende Meerhout.

3 Ouders van zegsman uit Olmen (inl. Prof. W. Pée). Vgl. het blz. 101 voetn. 2 voor deze plaats gezegde. Het mat. voor Vorst en Tessenderlo komt uit Va, de rest is mat. P, voor Tessenderlo tekenden wij zelf ook zwɑʒi op, voor Heppen zwazi.

4 Mat. D geeft op voor Balen 1^o zwalie, 2^o zwaailie, 3^o zwallie, 4^o zwel; met de vorm door de eerste 3 zegsl. opgegeven zal wel zwali of zwɑili bedoeld zijn.

5 Mat. P heeft het oostelijke zwul⫞.

[p. 112]

binding vertonen de zwailt-vorm van Dessel (K 275) en de zwɔilt-vorm van Retie (K 241) (mat. S)¹.

4. a. Type zwajl, zwäl.

Eveneens met apocope van de slot-ə uit *zwɑḷə ontstaan is de (naast gebruikelijker zwul gebezigde) zwail-vorm van St-Huibrechts-Lille (L 313); uit deze laatste vorm kon door mouilleringsumlaut zwæl ontstaan: deze vorm komt voor te Neerpelt (L 312) en Overpelt (L 314) naast meer gewoon zwul evenals zoals reeds aangehaald te Balen aan de Neet (K 277) n. zwali en zwalə.

4. b. Type zwälle, zwelle.

Deze zwæl-vormen met mouilleringsumlaut komen in de aangehaalde plaatsen echter geografisch totaal geïsoleerd voor; ietswat Westelijker, ten Westen van de omschreven zwallie- en zwazzie-gebiedjes, komt dit type, althans met behoud van de auslautende e, over een groter gesloten gebied voor. De mouilleringsumlaut is er echter haast algemeen.

Zo hebben zwælə of zwɛ˕lə (= open è-variëteit) de plaatsen Schoot onder Tessenderloo (K 353a), Veerle (K 346) n. zwɔ▴ə, Eindhout (K 311)², Oosterlo (K 310b), Zammel (K 310a)³ en Winkelomse Heide onder Geel (K 312a)⁴.

Ook voor het ten N. van Geel gelegen Kasterlee (K 273) tekenden we overheersend zwælə op (2 zegsl.; mat. P zwɛ˕lə), daarnaast één zegsm. zwɑ⫞ilə. Volgens mat. P. heeft ook Lichtaart (K 272) zwɛ˕lə, wij tekenden ter plaatse zwœlə op, mat. D. heeft twee inzendingen: ovenzwùlle en ovenzwelle (‘kort’ wordt hieraan toegevoegd: quid?).

Geel-Centrum (K 307) en Laren onder Geel K 307a (P, S) gebruiken zwɛ˔lə, zo ook Oevel (K 306)⁵.

Geel en nadere omgeving bezigt in ieder geval een meer gesloten e-klank vergeleken met de plaatsen ten N. en ten Z. van dit stadje. Dat hangt vermoedelijk samen met de fonologische klankstruktuur van het dialekt, waar iedere ɛ vóór 1 gesloten klinkt.

1 Mat. P heeft zwa▴l⫞t voor Dessel en zwʊ˕▴l⫞ voor Retie. Mat. D geeft voor Dessel swailt en voor Retie zwailt (een andere inzender zwallie), in J. Cornelissen's 3de Bijvoegsel bij het Id. v.h. Antw. Dialect (Turnhout 1939) wordt p. 230 zwelt opgegeven voor Retie. ‘Zwelt’ zwælt kan natuurlijk door mouilleringsumlaut uit zwailt zijn ontstaan, de door P en S opgetekende vormen met of ʊ˕ of ɔ wijzen er op dat de verkorting hier heeft plaats gehad na de overgang van â naar ɔː.

2 Mat. P zwɛlə, mat. S zwɛ˕lə, mat. D zwelle.

3 Mat. S. voor deze twee gehuchten van Geel.

4 Mat. P zwɛ˕lə.

5 Mat P zwɛ˕lə, mat. D, 1^o zwelle, 2^o zwele (ɛi)?!

[p. 113]

5. Type zwölle.

Ten Westen van het beschreven zwälle-zwelle-gebied worden zwölle (zwœlə)-vormen gebruikt tot aan de grens tussen *zwaalde en (oven)paal.

Deze vorm zwœlə of zwʌ˕lə kan door ronding uit zwɛ˕lə zijn ontstaan, waarschijnlijker is het echter dat ze door mouilleringsumlaut uit zwɔ˕ilə voortkomt. We menen deze laatste vorm trouwens te Westmeerbeek (K 347) n. zwœ˕lə te hebben gehoord, het verschil tussen beide is inderdaad zeer miniem en nauwelijks hoorbaar. Ook te Herselt (K 348) tekenden we beide vormen op, mat. Va heeft zwʌlə, mat. D echter zwalle waarin we eveneens een poging zien om die moeilijke klank weer te geven; daarnaast een inzending met zwalie, klaarblijkelijk de in de streek gebruikelijke ‘vernederlandsing’ van de dialektvorm. Daarenboven tekenden we zwɔilə op te Wolfsdonk onder Langdorp (K 349a). De zegsman was geboren in het centrum, voor Langdorp (P 33) geeft Va zwʌlə op. De overal elders in deze Noordwestelijke uithoek van het *zwaalde-gebied gebruikte zwœlə of zwʌ˕lə-vormen interpreteren we dus best als een relatief recente mouilleringsumlaut uit ɔi of ʊ˕i, voor (oorspronkelijk) dubbele konsonant verkorte produkten van ɔː of ʊ˕ː, normale reflexen van gerekte of van ouds lange â in deze streek¹.

Te vergelijken is de totaal parallelle ontwikkeling van de lange â in woorden als naald nœl, maand mœnt, *zwaard = zwoord zwœzə/zwœs e.a.².

In Cornelissen-Vervliet's Antwerps Idioticon lezen we p. 8: ‘De lange a, kort uitgesproken (z. Klankverkorting) klinkt, volgens de streek, als korte alphabetische a, als ăo en zelfs als korte o. Haksken, hăoksken, hoksken; gemakt, gemăokt, gemokt. In veel woorden, bijzonder vóór een tandletter, gaat zij over tot ĕu in de ene streek, en tot ä in de andere. Neŭld, näld; gij preŭt, gij prät; pleŭts, pläts; pleŭster, pläster.

1 De verkorting zou dus in deze streek van na de overgang van aː naar ɔː en ʊ˕ː dateren. Het verkortingsprodukt is slechts palataal vóór dentale consonanten.

2 In het langs de oostzijde aangrenzende zwæle-zwɛlə-gebied worden trouwens dezelfde woorden met æ of ɛ gerealiseerd. Vgl. in dit verband het opvallende parallellisme in een woord als *zwaard (= zwoord) in Cornelissen-Vervliets' Idioticon v.h. Antw. Dialect, p. 1506 ‘zwaart: zwoort. Te Antw. zwaar, in 't Z.-O. der Kempen zwaars (uitspr. zwais, zwös, zwözze, zwois) geheten.’ Verder p. 1510 ‘zwazie, znw. v. - z. zwaart’; p. 1514 ‘zwös, zwözze, v.z. zwaart.’ Vermoedelijk is de evolutie van rd > (r)z die in dit woord over een uitgestrekt gebied voorkomt eveneens aan de (vroegere) mouillering van deze konsonantenverbinding toe te schrijven. Voor de mouilleringsumlaut en ook voor vormen met ø̨ = œ⫞ in maand en Spaans zie ook M. Carême, Een Onderzoek naar de verschillende Vormen van Mouillering in de Zuidnederl. Dialecten (‘Leuvense Bijdr.’, XL, 113 vlg.).

[p. 114]

In 't Z.-O. der Kempen heeft zij vóór ene tandletter dikwijls den klank der korte a, gevolgd door den naslag ener korte i (ai) Baisken, gehaild.]

Het is dus duidelijk dat - Cornelissen-Vervliet's gebrekkige of onduidelijke fonetische en geografische aanduidingen hinderen hierbij slechts weinig - de verkorting voor (vroegere) dubbele konsonant en de mouillering der dentale konsonantverbinding de hele gamme van de Antwerps-Kempense zwaalde-vormen verklaart: zweŭlle¹, zwälle, zwaille of zwœlə/zwʌ˕lə - zwælə/zwɛlə - zwɑili/zwali².

œ of ʌ˕-vormen werden opgetekend (P, S, Va) of ingezonden (D) voor volgende plaatsen:

Ramsel (K 349) n. paal (S), Herselt (K 348) (zie p. 20), Westmeerbeek (K 347) (zie p. 12, Va. ovenpaal), Langdorp (P 33) (zie p. 20), Varendonk (K 345) (S), Tongerlo (K 309) (P, D zwölle)³, Westerlo (K 310) (P, D zwəlle)⁴, Zoerle (K 308) (P), Olen (K 305) (P, D zwölle, S voor Achter-Olen = Boekel en Balen), Morkhoven (K 304) (P, S), Noorderwijk (K 303) (P), Hulshout (K 340) met zwɛ˔lə, een uit zwœlə ontronde vorm (P, S)⁵, Wiekworst (K 302) (P, S), Herenthout (K 301) (P, S, D2 × zwuille [kort]), Nijlen (K 296) (S, D ovezwəllə) Viersel (K 263) (S), Massenhoven (K 259) (S), Zandhoven (K 258) (S), Pulderbos (K 264) (S), Vorselaar (K 267) (P), Bouwel (K 269) (P, S, D zwelle [stomme e] en 3 × zwəlle), Vlimmeren (K 232) (n. schoelie, zie p. 10; P, S), Wechelderzande (K 234) (P, S), Lille (K 266) (P, S), Poederlee (K 270) (P, S, D zwølə) S Gierle (K 239) (P, S), Tielen (K 271) (S), Lichtaart (K 272) (P zwɛ˕lə, S zwœlə, D ovenzwùlle en ovenzwelle [kort]) en Herentals (K 274), (S, D zwəlle).

1 In Cornelissen's Bijvoegsel bij het Id. Antw., D, 3de deel, p. 231 vermeldt hij de zwœlə-vormen s.v. zwöllie, znw. vr. Z. zwalie. De ie-uitgang is klaarblijkelijk een ‘rekonstruktie’ van de schrijver, want een œ-vorm met i-uitgang bestaat blijkbaar niet.

2 In het uiterste Oosten der Antw. Kempen, in de zwajllie- en zwazzie-gebieden schijnen er wel plaatselijk afwijkingen voor te komen die tegen het parallellisme van *zwaalde met de andere ‘dentale’ verkortingen indruisen; de tijd ontbrak ons echter voor een nader onderzoek betr. de fon. realisering van woorden als naald, maand, zwaard, gehaald e.a. in die streek.

3 Daarnaast ovenpaal door een andere inzender, geboren in het paal-gebied (Putte), dus onbetrouwbaar.

4 Een andere inzender (D) uit Westerlo-Heultje geeft dezelfde vorm op.

5 Hulshout spreekt een delabialiserend dialekt, het ligt op de grens van het Leuvens-Heistse ontrondingsgebied. (Zie V. Verstegen, De Ontrondingsgebieden in Zuid-Nederland, in H.C.T.D., XV, p. 302).

[p. 115]

B. De tweede groep omvat vormen die op een prototype *swôlde zouden kunnen wijzen.

Ook in deze vormen zijn duidelijke mouilleringsresten aanwijsbaar, de oo- of oe-klanken van deze groep zijn met de reflexen van Wgm. ô samengevallen. We onderscheiden evenals in groep A:

a. Vormen zonder verkorting.

1. Vormen die de (oorspronkelijke?) oː-klank hebben als in poːl, goːt, moːt = poel, goed, moed, enz.

a) zwoːl is de vorm van Bree (L 360) (S, D hoevezwoel), Kaulille (L 316) (C, S), Reppel (L 358) (D), Grote-Brogel (L 356) (C), Bocholt (L 317) (C, S), Meeuwen (L 364), (C), Gruitrode (L 366) (S), Opglabbeek (L 416) (S, S), As (L 417) (S, D) en Niel-bij-As (L 417)¹.

zwoːl is ook de vorm van het Zuidelijk deel der Maasvallei, waar we het optekenden te Opgrimbie (Q 10)², Rekem (Q 12), Boorsem (Q 11), Kotem (Q 11a). Uikhoven (Q 13).

b) zwoːl tekenden we te Neerharen (Q 96a) en te Mechelen aan de Maas (Q 9) op, in deze laatste plaats daarnaast ook wel eens zwoːj.

c) zwoːlʒə is de vorm van Zutendaal (Q 5) (S, D), Gellik (Q 87), Veldwezelt (Q 91), Kesselt onder Veldwezelt (Q 91a) en Vroenhoven-dorp (Q 172).

2. In een aan dit zwoːl-gebied grenzende Limburgs-Kempense strook is zwul, de gewone vorm, we hebben hier slechts schijnbaar te doen met verkorte vormen: u is in deze streek de gewone stoottonige reflex van Wgm ô (Nd. oe), poel, goed, moed luiden er bv. pul, gut, mut; de vormen met verkorting die plaatselijk in woorden als bv. boek en roepen voorkomen worden met een meer open klank u˕ of o gerealiseerd.

zwul geldt te Genk (Q 3) (S)³, Helchteren (L 413) (S), Hechtel (L 352) (S), Eksel (L 353) (S), Peer (L 355) C, Wijchmaal (L 354) (S), Kleine Brogel (L 315) (S).

Meer noordelijk nog zwul te Overpelt (L 314) (C, S, D), Neerpelt (L 312) (S) en St-Huibrechts-Lille (L 313) (S)⁴.

1 Voor de naast zwoːl in sommige dezer plaatsen voorkomende zwɔːl en zwɔːl-vormen zie hoger blz. 110.

2 Vriendelijke mededeling van Dr. J. Leenen, naderhand ter plaatse gekontroleerd.

3 Hiernaast, maar minder gebruikelijk zwult. Mat. D 1^o zwoelt (2x); 2^o zwoo (deze laatste vorm o.i. onbetrouwbaar).

4 Hiernaast in de eerste twee pl. zwæl, in de laatste zwɑil; zie 4a p. 112.

[p. 116]

zwul⫞ (P) is ook de vorm van Beringen (K 358) (P), Heusden (K 360) (P: zwu˕l⫞) en van Koersel (K 359) (P: zwu˕l⫞, D zwoel)¹.

Te Beringen en Heusden is u de gewone vertegenwoordiger van Wgm. ô (Nl. oe) in stoottonige woorden, te Koersel is die vertegenwoordiger ou, daarnaast komt hier echter (reliktisch) ook u voor in enkele woorden. Op het eerste gezicht zouden we dus Beringen en Heusden bij het gebied zonder verkorting, Koersel in dat met verkorting moeten plaatsen².

‘Uiterlijk’, we bedoelen op het gehoor af of fonetisch zijn de Limburgs-Kempense zwul-vormen weinig of niet te onderscheiden van het in de Diesterse omgeving gebruikte type zwul of zwuḷ.

Precies zoals te Koersel is uː, u˕u of ou hier de normale ontwikkeling voor Wgm. ô (nl. oe), terwijl voor verkortingen u gebruikt wordt. De in het Diesterlands gebruikte vormen zijn dus:

b. Vormen met verkorting.

Deze verkorting heeft hier plaatsgegrepen voor gemouilleerde -ld-verbinding, later is de mouillering dan weer plaatselijk verloren gegaan. Het is veel moeilijker met het blote oor uit te maken of de medeklinker gemouilleerd is dan wel of er enkel een naslag-i uitgesproken wordt tussen de u en de l. Zo heeft men

1^o zwuḷ te Molenstede (K 355), Kaggevinne (P 42a), Assent (P 42), Loksbergen (P 47), Halen (P 48), Linkhout (P 46), Kortenaken (P 106), Geetbets (P 107) (mat. Va).

zwul te Schaffen (K 356), Zelem (P 44), Herk-de-Stad (P 50) en Budingen (P 109) (Mat. Va, mat. D echter zwọ̄ə = zwɔ▴ə te Budingen).

Te Herk-de-Stad (P 50) tekenden we zelf zwuil op in het centrum (de landbouwgehuchten en Schakkebroek gebruiken zwʊu).

Ook Donk (P 49) bezigt deze vorm, die ons ook door een paar autochtone boeren te Meldert (P 45) werd opgegeven³, ook te Scherpenheuvel

1 Voor Tongerlo (L 361) werd hovezwoel ingestuurd (mat. D), de inzender geeft als geboorteplaats Koersel op; de ingezonden vorm is Koersels, in geen geval Tongerloos.

2 Voor Heusden zet de in mat. P voorkomende open variëteit van de u ons er toe aan voorzichtig te zijn (open variëteit zou desgevallend op verkorting kunnen wijzen!) Een nader onderzoek van de gebezigde u in verband met de fonologische struktuur van de dialekten van Heusden en Beringen is misschien wel gewenst.

3 Te Meldert tekende Va zwɔlə op. Onze zegslieden kenden deze vorm niet. Daar Meldert op de grens gelegen is van het *zwoel(ie) en het *zwouw-gebied (dit laatste uit *swŏlde), ligt het voor de hand zwɔlə als een kontaminatieprodukt te beschouwen.

[p. 117]

(P 35a) is ze bij de bakkers in gebruik. (Mat. D zwoeⁱl). Zwoel wordt ook opgegeven door een 19 j. student (mat. D) voor Bekkevoort (P 40) naast hovepaal.

2^o zwulə, zwuilə is de vorm van Rillaar (P 35) (Va), Messelbroek (P 34) (S), Testelt (K 350) (S) en Zichem (K 351) (S)¹.

Deze vormen met bewaarde auslaut-ə grenzen aan het *zwölle (zwœlə)-gebied en vormen in zekere zin een overgangsstrook (voor zover ze niet uit kontaminatie van zwœlə en zwul ontstaan zijn).

3^o De overgang naar het meer Noordelijk gelegen zwɑʒi-gebied vormen het door Va te Deurne (K 354) opgetekende zwulʒəl, het naast zwɑʒi te Tessenderlo (K 353) voorkomende zwuʒi (Va; mat. D swoesi, zwoeziej), het zwu˕li˕ van Paal (K 357) (P) en het žwu˕lʒi˕ van van Beverlo (K 318) (P).

4^o Er rest ons nog een van het zojuist besproken gebied geografisch verwijderde strook, waar eveneens verkorting is ingetreden op basis van een oe-klank (samengevallen met reflexen Wgm. ô). In deze streek tussen Tongeren, Bilzen en Maastricht wordt poel, goed, moed, enz. met uː gerealiseerd; deze uː is echter in *zwoeld(e) overal tot ui verkort onder invloed van de (plaatselijk verdwenen) mouillering.

We onderscheiden:

α) de zwuilt-vorm van het Z.-W. te Heukelom onder Vroenhoven (Q 175a), Riemst (Q 175), Herderen (Q 174), Zichen-Zussen-Bolder (Q 179) en Val-Meer (Q 178) (mat. S).

β) de zwy˕lʒə, zwølʒə-vormen van Waltwilder (Q 84)², Hoelbeek (Q 85), Eigenbilzen (Q 86), Mopertingen (Q 90), Hees (Q 94), Rosmeer (Q 93) en Vlijtingen (Q 171) (mat. S). De in deze plaatsen gebruikte vorm is als een relatief recente mouilleringsumlaut te interpreteren; in de laatste drie plaatsen kan echter van gewone verkorting uit yː sprake zijn: deze laatste klank is hier de normale representant van Wgm ô.

1 Voor beide laatste plaatsen ‘ovenpaal’-vormen bij Va. We kunnen echter voor de betrouwbaarheid van onze gegevens instaan. Voor Testelt heeft mat. D zwoel zonder eind-e,

2 Vorm van de autochtone bakker naast zwo˕ː bij vele boeren.

C. De derde groep omvat vormen die zouden kunnen wijzen op een prototype *swŏlde, dat zich over *zwoude tot zwouw heeft ontwikkeld.

Dit type komt voor in een aaneensluitend groot gebied dat bestaat uit a) het grootste deel van Belgisch Zuid-Limburg; b) de omgeving van Tienen en Landen en de centrale moot van het Z.-O.-Brabantse Hageland.

[p. 118]

a. Het Limburgse type.

De klank in ‘zwouw’ is hier dezelfde als in gouden (adj.), zou, wou¹, enz.

We onderscheiden:

1. zwʊu of zwɔu met meer of minder open diftong: dit is de vorm van Belgisch Zuid-Limburg ten Z. van inbegr.: Schakkebroek onder Herk-de-Stad² (P 117a), Schulen (P 52), Berbroek (P 53), Spalbeek (P 54), Kermt (P 55), Stokrooie (P 56), Kuringen (P 57), St-Lambrechts-Herk (P 119), Rapertingen onder Hasselt (Q 73a), Diepenbeek (Q 71), Beverst (Q 72), Romershoven (Q 76), Schalkhoven (Q 81), St-Huibrechts-Hern (Q 154), Werm (Q 155) (lichte diftong zwo▴u), 's Herenelderen (Q 168), Berg (Q 163), Mal (Q 180) en Sluizen (Q 181). Al de tussen deze plaatsen, de provinciegrens en de Romaanse taalgrens gelegen gemeenten hebben dezelfde vorm (mat. S).

Deze komt daarenboven nog voor in de volgende Vlaams-Brabantse en Vlaams-Luikse grensplaatsen:

Rummen (P 107a) (Va, S), Grazen (P 108), Zoutleeuw (P 112) bij de landbouwersbevolking (zie hoger), Heelen-Bos (P 158), Dormaal (P 160), Halle-Booienhoven (P 161), Walshoutem (P 212), Walsbets (P 210a) en Wezeren (P 219a).

2. zwø˕ː of zwʌː te Hasselt (Q 2). Vgl. hier gʌːə, zʌː, wʌː = gouden, zou, wou.

3. zwoː te Lummen (P 51), Zolder (P 361)³, Houthalen (L 414) en Zonhoven (Q 1). Vgl. goːə, zoː, woː.

4. Een vorm die met zwo˕ː of zwʊː kan omschreven worden hoort men te Waltwilder (Q 84)⁴, Munsterbilzen (Q 82), Bilzen (Q 83), Hoeselt (Q 77), Rijkhoven (Q 168a), Martenslinde (Q 89), Kleine-Spouwen (Q 92), Grote-Spouwen (Q 170), Membruggen (Q 169), Genoelselderen (Q 173) en Millen (Q 177). Vgl. go˕ːə, zo˕ː.

5. zwʊːΧ is de vorm van Rutten (Q 241) en Lauw (Q 240). In deze laatste plaats evenals in het door inwijking grotendeels Nederlandstalig

1 De vergelijking met wou (wilde) gaat niet helemaal op voor de omgeving van Tongeren en Bilzen, voor zover althans dat dit laatste woord hier op l eindigt wʊul, wʊːl, enz.

2 Ook de andere ten Z. en ten O. van het centrum gelegen landbouwgehuchten gebruiken zwʊu, het centrum zwuil.

3 Mat. P heeft voor deze plaats zwu˕▴əl⫞, klaarblijkelijk een kontaminatieprodukt tussen het door ons genoteerde zwoː en het aangrenzende zwu˕l⫞ van Heusden.

4 Daarnaast zwy˕lʒə, zie hoger 4^o β blz. 117.

[p. 119]

geworden Herstappe (Q 243) hoort men daarnaast ook wel zwʊ▴u. Het is moeilijk met zekerheid te zeggen hoe de eind Χ ontstaan is, vgl. echter in dezelfde plaatsen mʊːΧ (< *moelde = baktrog) en Haspengouws ruig = Mnl. rude, ruyde (schurft).

b. Het Brabantse type.

Bij het Limburgs type sluiten naar het Westen toe de zwɑː en zwɔː vormen uit Oostelijk Vlaams-Brabant aan.

We onderscheiden:

1. zwɑː en zwɑːə komt voor:

α. In een klein noordelijk gebied omvattend Molenbeek-Wersbeek (P 39), Waanrode (P 43), Meensel-Kiezegem (P 96a)¹, Kapellen (P 97), Kersbeek-Miskom (P 98) (alle mat. Va).

β. In een groter zuidelijk gebied omvattend Vissenaken (P 104), Bunsbeek (P 105)², Ste-Margriete-Houtem (P 146) (D ovezwaae), Oplinter (P 147) (alle mat. Va), Goetsenhoven (P 155) (S), Hakendover (P 150) (Va, S, D doffe oa, Ezemaal (P 166) (Va, S), Wommersom (P 157a)³, Melkwezer (P 157) (S) en de volgende Vlaamse gemeenten van het kanton Landen (prov. Luik): Overhespen (P 163) (S), Neerhespen (P 164) (S), Laar (P 167)⁴, Neerwinden (P 168) (Va), Overwinden (P 170) (3), Landen (P 171) (Va), Attenhoven (P 169) (Va), Waasmont (P 211) (Va, S)⁵.

De uitspraak zwɑː met ɑː of ɑ⫞ː is kenschetsend voor dat deel van het Z.-O.-Brabantse mich-kwartier, waar *alde en *olde (in ɑː) samengevallen zijn⁶. In deze streek is het dus eveneens mogelijk een prototype *swălde

1 Mat. D hauvepaal (inzender geb. Kiezegem), zegslieden van Va geb. en wonende te Meensel (moeder v. Bunsbeek, vader v. Meensel).

2 Mat. D zwaai (verdacht, inzender geb. Kumtich).

3 Mat. S (3 zegsl.) zwɑː⫞; mat. Va. zwɔ▴ən.

4 S zwɑ⫞▴, Va zwɔ˫.

5 Geen materiaal voor Rumsdorp (P 169a), Neerlanden (P 165) en Eliksem (P 162), vermoedelijk alle met zwɑː; verder ontbreekt nog materiaal voor Ellikom (L 363), Wijshagen (L 365) en Gerdingen (L 360a) in de Limb. Kempen (vermoedelijk alle zwoːl); in de Antwerpse Kempen ontbreken enkel Pulle (K 265) en Grobbendonk (K 268) op het appel (vermoedelijk zwœlə).

6 Het gebied met bewaarde *ald- *old-splitsing is hier groter dan dat met *alde- *olde: het eerste bevat het grootste gedeelte van het Hagelandse michkwartier, het tweede vermoedelijk slechts een centrale Hagelandse reliktkern. In deze kern zijn dus de verhoudingen ongeveer zo: *ald: oud, koud met ɑː, *old, goud, hout met ɔː, *alde: oude, koude met ɑː, *olde: zou(de), wou(de) met ɔː; in dito kerngebied geldt ook zwɔː. In het Hagelandse noordelijke en zuidelijke zwɑː-gebied echter worden ook zou en wou (< *olde) met ɑː gerealiseerd. Gouden luidt echter meest gɔ˔▴ə of gɔ˔▴ɑ, in dit woord, dat trouwens ook bij goud kon aanleunen, stond -ouwe(n) (< *-olden) niet in de absolute auslaut. In de streek van Landen worden alle aangehaalde woorden met ɑː gerealiseerd. Voor het overige is de toestand (vooral dan in het Hageland en bij Tienen) veel ingewikkelder dan hier kan aangegeven worden. Zie ook J. Leenen, Tussen Oud, Old en Alt (in HCTD, XV, pp. 307-308).

[p. 120]

aan te zetten. Het is echter beter daarvan af te zien, want in een Centraal-Hagelands relikthorstje schijnt de oorspronkelijke splitsing (*alde > ɑː, maar *olde > ɔː nog bewaard gebleven te zijn en hier luidt de vorm zwɔː.

2. Deze zwɔː vorm komt voor te Attenrode-Wever (P 96) (Va), Glabbeek-Zuurbeemde (P 99) (Va, D echter howezwaa), Hoeleden (P 100) (Va), Ransberg (P 109a) (Va) en Drieslinter (P 111) (Va, D zwoâe). Daarenboven is zwɔː nog de vorm van Hoegaarden (P 152) (S)¹ en Outgaarden (P 154) (S) ten Z. van Tienen en van Orsmaal-Gussenhoven (P 159). Deze zwɔː-vormen uit die reliktgebieden wijzen dus evenals de Zuidlimburgse duidelijk op een prototype *swolde.

3. In een paar plaatsen, nl. te Kumtich (P 144)² en te Oorbeek (P 149)³ tekenden we zwɑ⫞ːj op. Deze diftong is ongetwijfeld sekundair en uit zwɑ⫞ː ontstaan. Te vergelijken is de Hoegaardse vorm mɑːj (= mouw, toponiem) waarvan G. Winnen⁴ zegt ‘Onfr. *molde evolueerde als volgt:

Onfr. *molde⁵ > Mnl. moude > 1576 mauwe > mā, waarvan de auslaut ā werd gediftongeerd tot āj³.’ En in voetnoot 3: ‘De diftongering van de auslaut ā kan vergeleken worden met deze in Tiens kaːj ‘kleine kraai’ < 16e e. ka., kae (Kiliaan, 1599) < Mnl. cauwe... en in Tiens bʀaːj ‘verhoogd voetpad...’.

We menen hiermee duidelijk gemaakt te hebben dat deze zwaai-

1 Volgens mat. Va echter zwɑːə.

2 Zoals reeds noot 2 p. 106 gezegd, heeft mat. Va ɔ▴uvəpɔ▴al, we kunnen nochtans voor de betrouwbaarheid van onze zwɑːj-vorm instaan (3 zegsl.), ook mat. D heeft ovezwaai; voor Hoksem onder Kumtich noteerden we ovenpaal en zwɑː.

3 Volgens mat. Va zwɑːə.

4 In ‘De Ogm. ai vóór Umlautsfaktor in het Tiens Dialect’ (Taal en Tongval, IV, pp. 134-135). Aan de ontwikkeling van ɑːj uit ɑː valt o.i. niet te twijfelen al is de fonetische oorzaak van de evolutie niet heel duidelijk; o.i. is het niet onmogelijk dat hier in de betrokken woorden sprake is van een hyperkorrekte j-paragoge die misschien in het licht van een vroegere Brabantse expansie van de intervokalische j < d moet gezien worden (?).

5 Boven G. Swinnen's afleiding van mɑːj uit mnl. moude ‘droge losse grond’, ohd. molta ‘Staub’, prototype *molde verkiezen we de gelijkstelling met Limb. mouw < moude < molde = baktrog (Hgd. Mulde) Vgl. Jules Herbillon, Top. de la Hesbaye liégeoise, II. Crisnée (Wetteren, 1949), nr 2301, pp. 778-779.

[p. 121]

vormen heel waarschijnlijk niet dezelfde oorsprong hebben als het Noordmaaslandse zwaai, zwaoi-type. Ze moeten gezien worden in het kader van de fonetisch-fonologische bouw van de betrokken dialekten, die onderling zeer grote strukturele verschillen vertonen.

IV. Overzicht en Verwantschap der typen

Wanneer we nu de talrijke vormen van *zwaalde vergelijken, dan kunnen we verschillende differentiërende faktoren onderscheiden. Dat de soms sterk afwijkende typen zo totaal anders geëvolueerd zijn heeft verschillende oorzaken:

1. Het verlies of behoud van de mouillering: oorspronkelijk is de -ld-verbinding overal gemouilleerd geweest, nu zijn de plaatsen met behoud van de mouillering niet meer zeer talrijk, alleen in het N.-O. van Belgisch-Limburg komt ze nog voor en geïsoleerd hier en daar in het zwul-gebied om Diest, alhoewel ze er minder goed te onderscheiden is. Evolutie van -ḷḍə tot -lʒə komt nog voor ten W. van Maastricht en tussen Diest en Mol. Ook de zgn. mouilleringsumlaut, over het grootste deel van de Antw. Kempen en een kleine strook tussen Tongeren en Maastricht voorkomend, is als een duidelijk litteken van de veelal verdwenen mouilering te beschouwen. Het vroegst moet de mouillering in het zwouwgebied verdwenen zijn.

2. De synkope van l of d. De d is haast overal verdwenen, alleen in het zwazzie, zwazjie-gebied is ze reliktisch aanwezig (zwadzjie, zwadzie), ook de -ʒə uitgang in zwoːlʒə, zwy˕lʒə enz. kan er misschien aan herinneren.

De l is in heel het zwouw-gebied reeds vroeg gevokaliseerd geworden; ten Z. van Maaseik heeft gemouilleerde ḷ zich tot j ontwikkeld.

3. Voor de apokope van de auslautende e kunnen we twee grote gebieden met verschillende ontwikkeling onderscheiden: de vormen met geapokopeerde auslaut-ə beslaan de oostelijke helft van het zwaalde-gebied, in het Westen bleef de -ə bewaard. Uitzonderingen nochtans: het zwoːlʒə + zwølʒə gebied ten W. van Maastricht in het apokoperende Oostelijk deel; Retie en Dessel (*zwald) in het Westelijk gebied met -e of -i uitgang. Hierbij misschien nog dicht bij de apokope-grens de zwæl vorm van Balen aan de Neet.

Waarom geapokopeerde en niet-geapokopeerde vormen van dit woord voorkomen is een probleem op zichzelf. Vgl. in dit verband het bestaan van vormen als hem, him n. himme (= hemd), eeg, eg, n. e(e)gde

[p. 122]

(= eg), *aan, (e)en n. *aanzje, enzje (Oosthaspengouws = eend), un, in n. unzje, inzje (Oostlimb. = ui). Misschien is de auslaut-e in de in een deel van Limburg voorkomende himme, eegde, aanzje en unzje-vormen als de uitgang -en van de casus obliqui te verklaren? De Antwerps-Kempense *zwaalde-vormen met bewaarde -e zouden dan echter op -en moeten uitgaan in de plaatsen met bewaarde -en uitgangen in mv. subst. en inf. ww. Daarvan blijkt echter niets, zodat eerder een relatief recente verdoffing tot -ə moet aangenomen worden van een oudere (nu nog plaatselijk, o.a. bij Mol) voorkomende -i-uitgang.

Wat er ook van zij, de -de- uitgang schijnt in meer woorden het bewaren van de auslautende -e in de hand gewerkt te hebben.

Zo althans verklaart Dr. M. Schönfeld (Hist. Gramm.⁴, p. 217) het behoud van de eind-e in de van adj. gevormde Nl. abstracta op -de (-te) als gevolg van ‘de behoefte aan een duidelijke vorm van het suffix.’

4. Ook voor de verkorting vóór dubbele konsonant kunnen we twee duidelijk afgelijnde gebieden onderscheiden.

Daar ook de zwouw-vormen op een oudere verkorting teruggaan (*swŏlde) blijven alleen de zwaal(j), zwaaj, zwool(je) en zwoe̅l-gebieden over: zij vormen samen het gebied zonder verkorting; alleen om Beringen blijft er een lichte twijfel bestaan. De verkortingslinie voor *zwaalde loopt dus ongeveer van Lommel over Beringen en Helchteren naar Bokrijk (tussen Genk en Hasselt) om dan langs Eigenbilzen, Hees en Vroenhoven de taalgrens te bereiken.

5. De sterkst differentiërende faktor is echter zonder twijfel de verschillende evolutie van de stamklinker geweest; uit die afwijkende ontwikkeling ontstonden drie op het eerste gezicht sterk verschillende woordtypen, die klaarblijkelijk verwant zijn, maar waarvan men bv. toch zou kunnen veronderstellen dat ze in verschillende ablauttrappen hun oorsprong vinden.

Wanneer we nu die drie woordtypen: A. zwaalde, B. zwoelde en C. *zwolde > zwouw met elkaar vergelijken, dan wordt het duidelijk dat beide laatste zich wel uit het eerste hebben kunnen ontwikkelen, terwijl een omgekeerde evolutie vrijwel uitgesloten schijnt.

De zwoelde-vormen zijn ontstaan via een velarisatie van ɑː tot ɔː > ʊː en uiteindelijk tot oː en uː. Deze velarisatie was het gevolg van de positie van â tussen de labiale w en l. In een gedeelte van het zwoelde-gebied is de uː dan tot u verkort geworden¹.

1 Een analoge ontwikkeling vindt men bv. in een deel van West-Limburg voor maand (> moend muint); het aannemen voor de zwoel(ie)-vormen van een prototype met ablautende vokaal (?) is m.i. eveneens te verwerpen op grond van de in Limburg meer voorkomende gevallen van velarisatie van Wgm. â in labiale omgeving als b.v. alg. in waar? (ubi) (*wo, *bo met o als in Wgm. au = ohd. ō of *boe, *moe met oe als in Wgm. ô) en in een brede strook langs de taalgrens van Tongeren tot Eupen eveneens in waar, adj., zwaar, kwaad (gerealiseerd met *oo als in Wgm. au = Ohd. ō). Vgl. ook de evolutie in (regionaal Noord-)nederl. zwoerd, zwoord (< zwaard, spekhuid) en woerd, woord (< waard, de Holl.-Groningse benaming voor de mannetjeseend). In M. Schönfeld, Hist. Gramm. v.h. Nl. (Zutphen, 1947⁴) wordt de evolutie aa > oe in beide woorden aan ‘de r en omgeving’ toegeschreven (§ 49 p. 64), o.i. horen ze eerder of althans eveneens onder § 45, p. 57-58 (‘de w en omgeving’).

[p. 123]

Schematisch kunnen we dus deze evolutie voorstellen als volgt:

*swɑːḷḍə > *swɔːḷḍə > *swʊːḷḍə > *swoːḷḍə

De *zwolde > zwouw-vormen kunnen op tweeërlei wijzen uit *zwaalde ontstaan zijn.

1^o Velarisatie van ɑː tot ɔː, of ʊː, verkorting van deze laatste klank tot ɔ of ʊ; daarna viel deze korte klinker, na verlies van de mouillering samen met *-old- in woorden als Nl. zou, wou, gouden, enz.

Schematisch voorgesteld wordt dat:

*swɑːḷḍə > *swɔːḷḍə > *swɔḷḍə > *zwɔldə > *zwɔudə > *zwɔuwə > zwɔu

2^o Een andere mogelijke evolutie heeft als uitgangspunt een zeer vroegtijdige verkorting van ɑː tot ɑ, velarisering van deze korte ɑ tussen w en l tot ɔ of ʊ¹, verlies van mouillering en verdere evolutie van zwɔldə als onder 1^o.

Schematische voorstelling:

*swɑːḷḍə > *swɑḷḍə > *swɔḷḍə > *zwɔldə > *zwɔudə > *zwɔuwə > zwɔu

Het feit dat de drie typen tot eenzelfde prototype kunnen teruggebracht worden vergemakkelijkt in niet geringe mate het zoeken naar een aanvaardbare etymologie.

1 Vgl. de familienaam Wolters en Wouters die in Limburg uitgesproken wordt met dezelfde klinker als in hout, goud, wat dus op *walter > wolter wijst, hetzelfde met de uitspraak van de plaatsnaam Wouteringen (Fr. Otrange, Q 239), dat i. pl. v. normaal wɑːtərɪŋə met een o-klank gerealiseerd wordt (bv. te Tongeren wʊutəreŋə als hʊut, gʊut = hout, goud).

[p. 124]

[p. 125]

Binnen het grote *zwaalde-gebied (: *zwaalde + *zwoelde + *zwouw) geven de rechtstaande fonetische transkripties de uitspraak aan die binnen de duidelijk afgebakende kleinere gebieden gebruikelijk is. Voor een viertal kleine gebieden langs de Rom. taalgrens werd de fonetische vorm ten Zuiden van de taalgrens geplaatst met een pijltje ter verwijzing. In de andere gevallen werd er, indien het gebied te klein was om er de fonetische transkriptie in aan te brengen, een cijfer in geplaatst. Zo is 1 = zwæzi - 2 = zwulʒəl - 3 = zwuʒi - 4 = zwuli - 5 = zwulʒi - 6 = zwa:j - 7 = zwʌ: - 8 = zwy˕lʒə (of zwølʒə).
Minder gebruikelijke bijvormen die naast de gewone in een gedeelte van een der gebieden of in een plaats voorkomen worden door middel van een letter aangeduid: a = zwɔ˓lə - b = zwɔ▴^ə - c en d = zwæl - e = zwɑⁱl - f = zwɔ:ḷ - g = zwɔlə - h = zwult - i = zwu˕▴^əl⫞
Buiten het *zwaalde-gebied beperkten we ons om technisch-kartografische redenen tot het aanduiden van de grote gebieden die een ander woord voor de broodschieter gebruik(t)en.
Bij de verwante typen schoot, scheut, scheuter en scheutel was er onvoldoende materiaal voorhanden om het hinterland volgens de verschillende typen nauwkeurig af te bakenen: we hebben dan met een approximatieve geografische aanduiding der verschillende typen genoegen moeten nemen; de verdere afbakening viel trouwens buiten het bestek van deze bijdrage.
Dank zij de dichtere bezetting was het ons mogelijk in het *schoolde-gebied de drie typen, het westelijke schoel(i)e, het centrale (vooral Noordbrabantse) schoold en het Noordlimburgse school te onderscheiden. In de prov. Antwerpen kon verder ook de westelijke grens tussen dit *schoolde-gebied en zijn mededinger *(oven)paal afgebakend worden; op de kaart werd het als een getande streep aangebracht.
Zoals voor de andere *zwaalde-omringende gebieden hebben we er ook van afgezien het vooral in Vlaams-Brabant en de zuidelijkste rij vakjes van de prov. Antwerpen haast voor elke plaats beschikbare materiaal (Va, D) te lokaliseren. Voor de achter de paal-schoelie en paal-zwölle-grens gelegen verdere omgeving van Antwerpen was het materiaal minder dicht, mede ook door het feit dat vele korrespondenten of zegslieden het woord niet kenden of jongere ersatz-benamingen als broodschup, broodspaan, enz. opgaven. Voor het weglaten van bepaalde verdachte of jongere ‘ersatz’-vormen verwijzen we naar de tekst, blz. 2 en 3.
Om de kaart niet nog meer te overladen hebben we er moeten van afzien sommige minder belangrijke gegevens op kaart te brengen, zoals bv. de verkortingslinie, de mouillering van ḷ te Q 9 en Q 96c evenals in sommige plaatsen van het Diesterse zwul-gebied.
P 145 en P 112 zijn op de kaart duidelijk herkenbare paal-eilandjes (voorposten) in het *zwaalde-gebied.
Ter oriëntering van wie desgevallend een nauwgezetter kaart met plaatsaanduiding en nummering zou willen rekonstrueren werd de aanzet der diagonalen bij de omlijsting aangebracht. In dat geval vindt men alle nodige inlichtingen in de tekst. Ook wij hebben trouwens de bedoeling gehad de kaart op groter schaal en met opneming van alle details te publiceren, maar in deze kwestie moesten we rekening houden met de wensen van de uitgever en de redactie.

[p. 126]

V. Oude Vormen en Etymologica

Een oude specifiek Zuidlimburgse vorm uit de 16de eeuw (1557-58) vonden we bij J. Fr. Gessler: Proeve van een Oud-Hasseltsch Glossarium (Hasselt, 1940), blz. 117, s.v. zwouwe, znw. vr. Ovenpaal, ovenschop, broodstok...

Item aan Peter Hollants... van twee trompetten tot den Rhetorijckecamer ende van twee zwouwen te maicken voer den pastijbecker - tsamen 3 Rg. 12 st. (Bouwm. 1557-58, fol. 23).

Het is echter in het Middelnederl. Wdb. van Verwijs en Verdam (7de deel, p. 2466) dat de oudst ons bekende vorm van het woord voorkomt en nog wel als ‘swaelde’, znw. Het wordt er omschreven als zijnde hetzelfde als pale, 2de art.; z. ald. Ovenschop. Voc. Cop. swaelde, pala, instrumentum ad panes mittendos in furnum.

Op etymologisch gebied wordt dan op aarzelende wijze volgend aanknopingspunt voorgesteld: *Misschien staat swaelde voor ‘*swadele’, evenals Mnl. naelde voor ‘nadele’; het zou dan te vergelijken zijn met eng. swaddle, doch de betekenis ‘luier’ van dit woord wijst niet op verwantschap.’ We menen niet langer bij deze poging te moeten blijven stilstaan; enige verwantschap tussen swaelde en Eng. swaddle lijkt ons volkomen uitgesloten.

Interessanter is intussen het feit dat de enige vindplaats door Verwijs-Verdam opgegeven uit de Vocabularius Copiosus komt, gedrukt te Leuven omstreeks 1483¹. Leuven ligt nu een vijftiental Km. van de grens van het zwouw-(< *swaelde)-gebied verwijderd in het Zuidnederl. gebied dat (oven)paal als benaming voor hetzelfde voorwerp gebruikt.

Was de samensteller van de Voc. Cop. uit het tegenwoordige *zwaalde-gebied afkomstig? Strekte dit gebied zich in de Middeleeuwen wellicht zover westwaarts uit? Wie zal het met zekerheid zeggen? Met de laatstgenoemde mogelijkheid dient echter rekening te worden gehouden, want de tegenwoordige *zwaalde-vormen bevinden zich zoals hoger gezegd, in het defensief tegenover hun westelijke gebuur.

Maar bij dit alles zijn we ver van de etymologie van *zwaalde afgedwaald. Veel moeilijkheden biedt deze o.i. niet. Het ligt voor de hand *zwaalde en de daaruit ontstane vormen in verband te brengen met Own. svǣla ‘verstikken, roken, walmen’ (trans.), svǣla, v. ‘dikke rook, walm’

1 Exemplaar in de Kon. Bibl. en in het Museum Meermannianum te 's Gravenhage (Verwijs-Verdam, Mnl. Wdb., 4de deel, 10de Aanvullingslijst der Bronnen).

[p. 127]

en Ags. swǣlan, for-swǣlan, zwak, trans. ‘verbranden’, Eng. (nu dial.) to sweal, waarvoor we in The Oxford English Dict. (Oxford, 1933) X, 294 als betekenissen aangegeven vinden: to consume with fire, burn, to set fire to (e.g. gorse, etc., soot in a chimney); to singe, scorch; locally, to singe (a hog) (in Ireland) to roast (a sheep) whole in its skin. Verder nog to cause (grass, etc.) tot dry or wither¹.

Verwant met dit werkwoord zijn Ags. swelan (st., intr.) ‘langzaam verbranden’, Mnd. swelen, ‘verzengen schroeien, smeulen, doen verdorren’, Mnd. swelen, ‘verzengen, schroeien, smeulen, doen verdorren’ (waaruit Nhd. schwelen, ‘langzaam dampend branden’), Oudfries swela en laat-Mnl. swelen, zwelen, ‘het afgemaaide gras met de hooihark bijeenharken’, Mnl. zwelen (zw.), ‘bijeenharken van uitgespreid hooi in lange regels (= een zweel, mv. zwelen)². De oudere betekenis van het Nl. werkw. is ‘doen drogen, doen verdorren³’.

Hiernaast komt ook nog Ags. swėllan ‘verbranden’ voor, evenals Ohd. swilizôn, ‘langzaam verbranden, roosteren’ en Ohd. swëlzen, ‘verbranden’⁴. Met andere ablauttrap verder nog Ags. swol, swolig, swoloþ, ‘burning, heat’, evenals Nd. swôl, swûl, ‘zwoel’ (waaruit Hgd. schwül, ouder schwul) en Nl. zwoel, zoel.

Verder worden nog volgende woorden met deze stam in verband gebracht: Mnl. swalm, ‘walm’, Nd. swalk, ‘Lichtdamp’ en Hgd. (im westlichen Norddeutschland!) schwalken, ‘dampfen, rauchen (von Lampe und Ofen)⁵, Ohd. arsuëlchatiu ‘marcida’, Mhd. swële, ‘verlept, dor’⁶.

Als verwanten buiten het Germaans geven de meeste etym. woordenboeken op: Lit. svilus, ‘gloeiïng’, svilmis, ‘brandreuk’, svìlti, ‘verzengen’, Lett. svelt, ‘id’. Verder bij F. Holthausen, AWN, p. 294 gr. hélē, ‘Wärme’, hèlénē ‘Leuchte’. Of hier nog andere vormen bij behoren (zie o.a. Frank-Van Wijk, p. 839 s.v. zwoel) durven we niet beslissen, dit terrein laten we veiligheidshalve graag aan de Indogermanisten over.

1 Hierbij ook bij H. Grimme, Plattdeutsche Mundarten (Berlin, 1922²), p. 137, voor Assinghausen im oberen Ruhrtale (Sauerland) opgegeven vorm swēlṇ ‘blaken’ (walmen, roken) met ē = Umlaut v. Wgm. ā (p. 29: Schäfer, Käse, u.s.w.: s^chēpṛ, kēse...).

2 Van Dale, Gr. Wdb. Nl. Taal (Den Haag, 1950⁷), p. 2187.

3 Franck-Van Wijk, Etym. Wdb. der Nl. Taal (Den Haag, 1912), p. 835 s.v. Zwelen.

4 Go. swiltan, Ags. Os. sweltan, Ne. swelt, Own. svelta ‘sterven, versmachten, verhongeren’ (F. Holthausen, o.c. (A.W.N.), p. 290).

5 Kluge-Götze, Etym. Wtb. der d. Spr. (Berlin, 1948¹⁴), p. 548.

6 Franck-Van Wijk, o.c., p. 839, s.v. zwoel.

[p. 128]

Het is onzeker of het door Schuermans voor sommige streken van (VI.-)Brabant, Antwerpen en Limburg opgegeven werkw. zwillen, zwielen¹, ‘half murw laten worden; een weinig laten stoven, even in kokend water laten zieden’ hierbij hoort: op semantische gronden is het misschien verkieslijker er een bij zwellen (Fr. gonfler) (faktitief?) werkwoord in te zien²?

Besluiten we dus dat *zwaalde niet onmogelijk een (participaal?)- afleiding (op -ða, Idg. -to?) bij de stam van een Owgm. swālan of een aanverwant werkwoord is. De oorspronkelijke betekenis van *zwaalde en zijn dialektische bijvormen schijnt dan ‘de langzaam verbrande, de geschroeide, de verzengde’ geweest te zijn. Deze betekenis past o.i. uitstekend bij een werktuig dat regelmatig de oven in moet.

A. Stevens

1 L. Schuermans, o.c., p. 899, s.v. zwellen, zweilen, zwillen; A. Rutten, o.c., p. 296, s.v. zwillen; D. Claes, Bijvoegsel aan J.F. Tuerlinckx', Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon (Gent, 1904), p. 298 s.v. zwielen.

2 Vgl. echter het bij Cornelissen-Vervliet (o.c. Bijvoegsel, 3de deel, p. 82) aangehaalde swelten, w.o. zachtjes koken (Kempen, volgens Sch.). We vragen ons af of het bij Cornelissen-Vervliet (o.c., p. 1514) voorkomende woord zwullie, znw. v. niet hetzelfde woord is als datgene dat we in deze bijdrage behandelen. Deze stukadoorsterm wordt er omschreven als ‘Houten of metalen vorm om lijstwerk of mouluren te trekken. De plafonneerders gebruiken eene zwullie om kornissen te maken’. Jammer genoeg is ons het voor de hand liggende verband niet dadelijk opgevallen, het zou anders wel eens de moeite waard geweest zijn om de verbreiding en de fonetische vormen van dit zwullie na te gaan en te vergelijken met het andere. Mede in dit verband viel ons bij dezelfde schrijvers (Bijv. 3de deel, p. 19) het woord schoeike(n), znw. o. op. Ze omschrijven het als ‘Plank met mouluur, onder het vensterberd aangebracht. (Bij schrijnw.)’ Hoort dit woord bij schoeien (?) of is het uit schoeilke(n), dimin. v. schoel(ie), school(de) ontstaan? Spijtig dat voor deze beide interessante woorden in Cornelissen-Vervliet geen nadere dialektgeografische aanduidingen te vinden zijn.