Taal en Tongval. Jaargang 4

[p. 116]

Oude Nederlandse plantnamen

1. Aardrook, Grisecom.

De naam Aardrook [Eertroeck, Eertrooc, Eertroock enz.] is een der meest gebruikelijke benamingen van de Duivenkervel [= Fumaria officinalis]. 't Is de vertaling van de middeleeuws-pharmaceutische term Fumus terrae. Reeds de Griekse medicus Pedanios Dioscorides [eerste eeuw n. Chr.] vermeldt de plant onder de namen Kapnos (= rook) en Kapnogorgion (= hevige rook) en hij zegt er bij, dat het sap van dit gewas het gezicht scherpt en de ogen doet tranen¹. C. Plinius, tijdgenoot van Dioscorides, zegt in zijn Hist. naturalis, 25, 99 ongeveer hetzelfde: ‘Claritatem facit inunctis oculis, delacrimationemque, ceu fumus: unde nomen.’ [= Het (sap) verheldert de ogen, als men die er mee bestrijkt; en het doet, evenals rook, de tranen er uit lopen: vandaar de naam]. Ook Paulos van Aegina² zegt in zijn medisch-pharmaceutische werk, bk. VII, cap. 3, dat het sap van de Kapneion of Kapnos de ogen sterk doet tranen; en J. van Ravelingen vertelt, op 't voetspoor van Dioscorides en Plinius, in zijn aanvullingen op het Cruydt-Boeck van Remb. Dodonaeus (ed. 1644, blz. 78^b) er van: ‘Dit cruydt wort Eert-roock in 't Duytsch, in 't Latijn Fumus terrae ende Fumaria, in 't Grieks Capnos gheheeten; om dat het sap daer van op de oogen gestreken zijnde, de tranen daer uyt doet loopen, min noch meer dan oft daer eenigen roock in de ooghen ghekomen ware.’ Matth. Lobelius had in 1581 in zijn Kruidboeck (blz. 922) reeds hetzelfde geschreven.

In later tijd heeft men de term Aardrook op andere wijze trachten te verklaren. Er zijn er die in deze naam een aanduiding zien, dat de plant het stof van de grond, waarin ze groeit, in sterke mate vasthoudt en bij schudden als rook doet verstuiven. Anderen brengen deze benaming in verband met 't ‘angeräuchert aussehen’ van de bladeren en de bloempjes van enige soorten³.

1 Ped. Dioscorides, Materia medica, bk. IV, cap. 108. In zijn Lat. bewerking van Dioscorides' werk zegt Ioan. Ruellius (1543), lib. IV, cap. 95, 't aldus: ‘Huius succus claritatem facit oculis, delachrymationemque: unde nomen traxit.’

2 Paulos van Aegina (Aeginetes), geboortig van 't eiland Aegina, was een beroemd arts uit de eerste helft van de 7de eeuw. Hij heeft een medisch-pharmaceutisch werk geschreven in zeven boeken.

3 Zie J. Nieszen, Rhein. Volksbotanik, I, 87.

[p. 117]

Hoe dit ook zij, de oude verklaring van Dioscorides en Plinius, die we bij de 16de-eeuwse kruidboekschrijvers terugvinden, geeft, dunkt mij, de richting aan, waarin we enige opheldering der betekenis van het Vlaams-Nederl. grisecom moeten zoeken. We vinden deze term in 't Mnl. bij Jan Yperman¹ die zegt: ‘Grisecom suvert den lichame van allen vortten humoren² ende van vortten bloede’; en in een Mnl. vertaling van het Antidotarium Nicolaï (ed. W.S. van den Berg, blz. 142): ‘Fumus terre dats grisecom’³. Ook ‘Den groten Herbarius’ (Antw. 1514) geeft: ‘Fumus terre dats grisecom’. R. Dodonaeus en J. van Ravelingen (t.a.p. blz. 78^a en 79^a) gebruiken eveneens de term Grijsecom; en bij L. Diefenbach, Gloss. etc. S. 251^c, vinden we grysecom = fumiterra. Bij Kiliaen lezen we: grijsecom, grijsecond = Fumus terrae, fumaria. De laatstgenoemde Vlaamse vorm bij Kiliaen, grijsecond, treffen we tweemaal aan in de Middeln. geneesk. recepten en tractaten (ed. W.L. de Vreese, blz. 58, nr 192), waar als één der ingredienten van een zalf ook ‘tsop van griseconten’ genoemd wordt; en op blz. 85 (nr 310), waar 't heet: ‘Die beziect (= leprosus) es, doet hem drinken met wine tsop vander griseconten’.

Het Mnl. substantief grise(n) heeft hoogstwaarschijnlijk dezelfde betekenis op de enige plaats, waar 't gevonden is, nl. in Der Mannen ende Vrouwen Heymelycheit, vs. 1322, waar aanbevolen wordt tegen een bepaalde ongesteldheid: ‘pulegium ende betoniam... met sape van grisen’⁴.

In 't Middelnederd. treffen we een enkele maal griseum aan⁵. Het Wdb. d. N.T. zegt omtrent grisecom, dat afleiding en vorm duister zijn; mij dunkt echter, dat 't eerste lid ons wijst in de richting van 't Mnl. verbum grisen, dat o.a. ook de betekenis had van schreien, tranen storten⁶ b.v. bij G. Ogier, De Gulsigheydt, vs. 251: ‘Ick grees Tranen gelijck haer eygen Lolle-potten’⁷. Kiliaen zegt s.v. grijsecom: ‘Fumus terrae, fumaria. Herba sicdicta à grijsen, i. lachrymari, plorare quod oculis illita lachrymas eliciat vt fumus’. Ofschoon de etymologien die we soms bij Kiliaen vinden, doorgaans niet wetenschappelijk verantwoord zijn, heeft hij 't in dit geval waarschijnlijk wel bij 't rechte eind.

1 Zie Dr. E.C. van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman, blz. 248; Mnl. Wdb. II, 2148.

2 vortten humoren - bedorven lichaamsvochten.

3 Op dezelfde bladzijde vinden we de vervorming: grisetum.

4 Zie Nap. de Pauw, Middeln. Gedichten en Fragmenten, I, 160.

5 Zie G. Pritzel u. C. Jessen, Die deutschen Volksn. der Pflanzen, S. 156.

6 Kiliaen: ‘grijsen = Flere, plorare puerorum more’.

7 Ed. 1921 van W. Van Eeghem, blz. 15.

[p. 118]

In 't eerste lid van grisecom hebben we dan de neerslag van de idee uit oudheid en middeleeuwen, dat 't sap van de Fumaria off., op de ogen gestreken, die doet tranen, alsof er rook in gekomen is. Deze verklaring vindt, dunkt mij, sterke steun in de nu nog in Vlaanderen gebruikte naam van de plant: Grijzende Oogen¹.

In 't tweede lid, -com, -cum, zullen we het formans te zien hebben, dat we vinden in tal van wetenschappelijke Lat. plantnamen als lubisticum, taraxacum, triticum, verbascum, viscum. In de medisch-pharmaceutische kringen, waarin de 15de- en 16de-eeuwse kruidboeken ontstaan zijn, zal men dit -cum eenvoudig achter de stam van grisen gevoegd hebben, om een naam te vormen voor de plant die grisen veroorzaakte, zoals ook het bij Pritzel-Jessen² uit een Middelnederd. herbarium aangehaalde griseum van deze verbale stam gevormd is door middel van 't veelvuldig in plantnamen voorkomende suffix -um. [Vgl. ook het in 't bovengenoemde Antidotarium Nicolaï t.a.p. blz. 142 voorkomende grisetum].

Tal van Lat. plantnamen zijn uit de middeleeuwse en 16de-eeuwse populaire geneeskundige geschriften en kruidboeken in de volkstalen doorgedrongen. Doordat ze niet begrepen werden, zijn ze daarin meestal sterk vervormd b.v. Peerkum (Zd-Holl.) uit Hypericum (perforatum) (St. Janskruid); Sensejoen, Sensejuun (Z. VI.) uit Senecio (vulgaris) (= Kruiskruid); Dulle Kamare (Vlaand.) uit (Solanum) Dulcamara (= Elfrank, Bitterzoet); 't 17de-eeuwse Bakelaer uit Bacca lauri (= Laurierbes); Komijn uit Cuminum, Cyminum, enz.

Zo werd ook onder 't volk 't laatste lid -cum, -com van Grisecom niet begrepen en werd deze naam in de obscoene sfeer volksetymologisch vervormd tot grisecont (zie boven). Dat dit laatste lid cont hier werkelijk de obscoene zin heeft van veretrum, cunnus, blijkt wel uit het Mnd. schone vrowe (= meretrix), het Nedersaks. Ful Gret (Altm.) en 't Oe (Ags) cunthoare en cunthaere³, die alle als benaming van de Fumaria off. in gebruik zijn geweest⁴.

1 Zie E. Paque, De Vlaamsche Volksn. der Planten, blz. 132.

2 G. Pritzel u. C. Jessen, t.a.p. S. 156.

3 Zie: Th. Wright-R. P. Wülcker, Anglo-Saxon and Old-Engl. Vocab., I, 557, 16 en O. Cockayne, Leechdoms, Wortcunning and Starcraft, III, 320 en Fr. Kluge, Zeitschr. f. deutsche Wortforschung, III, 354. Vgl. ook L. Diefenbach, Gloss. etc., S. 251 c, waar we nog andere obscoene namen van de Fumaria vinden.

4 De Duitse naam Frauenkraut, die H. Fischer opgeeft in zijn Schwäb. Wtb., II, 1712 en erba dona, die we bij E. Rolland, Flore populaire, I, 205 vermeld vinden voor Galicisch Spanje, zouden er op kunnen wijzen, dat de Fumaria ook aangewend is als geneesmiddel bij vrouwenziekten.

[p. 119]

Dat men in later tijd in 't eerste lid van Grisecom 't adjectief grise (grijs) gezien heeft, blijkt uit de Vlaamse namen Grijshaar¹ en Grijzekol, welke laatste benaming natuurlijk een volksetymologische vervorming is van Grijzekom².

1 Het laatste lid van deze term is hieruit te verklaren, dat de plant zeer fijn verdeelde bladeren bezit.

2 Het latere Vlaams heeft ook nog de gewijzigde vormen: Grijzorie, Grijzolie en Kryzegom. Vgl. J. De Smet, Den Lusthof v.h. cureren der Peerden (17de-18de eeuw), blz. 316: ‘Fumaria. Dat is duyve-kervel ofte grijsecom, dat in Vlaanderen grijsorie genaemt wordt.’

2. Vriesewonde.

Deze merkwaardige Vlaamse plantnaam vinden we een enkele maal in het Mnl.:

1^o bij Jac. van Maerlant, Der Naturen Bloeme, X, 441:

‘Propinum³ heet mede crassula,
Dies vintmen vele verre ende na.
Sulc heet radele⁴, sulc wriesewonde⁵
Nuttelec ist talre stonde
Tebroekenen⁶ benen na der scrifturen.’

2^o bij W.L. de Vreese, Mnl. geneesk. recepten en tractaten, blz. 30 (nr 61): ‘Jeghen kinder die ghescuert (= gescheurd, herniosus) zijn, te heelne sonder snijden, men neme vriesewonde ende grafenede⁷ ende sietse in borne met groten walle⁸.’

3^o Bij E.C. van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Mr. Jan Yperman, in een recept voor een ‘gescorde’ (= gescheurde, herniosus), blz. 150: ‘Men neme oocmonde⁹. confilie. vriesewonde. fenicle. selfhele. van elken 1 hantvol te gadere gedaen ende wijn daerop gegoten.’

4^o In een Mnl. vertaling (in hs) van een dergelijk recept van Lanfranc¹⁰.

Uit de naam crassula die Maerlant in bovenstaand citaat opgeeft als synoniem van wriesewonde, kunnen we reeds vermoeden, dat hij een plant bedoelt die behoort tot de familie der Crassulaceën.

3 Varianten: Orpinum en Perpinum.

4 D. w.z. Sommigen noemen het radéle (var.: radeheile).

5 Varianten: vresewonde en de ingekorte vorm: vriesonde.

6 gebroken.

7 grafenede = Plantago coronopus, Hertshoornweegbree.

8 D. i. en laat die hevig koken.

9 Lees: Osmonde (= Osmunda).

10 Zie Mnl. Wdb. i.v. vriesewonde.

[p. 120]

Vergelijken we hiermee hetgeen b.v. R. Dodonaeus in zijn Cruydt-Boeck (ed. 1644) schrijft over de ‘Tweede Telephium’ (blz. 187): ‘De tweede soorte is oock een geslacht van Telephium: de Apotekers noemense Crassula ende Crassula Fabaria, ende oock Crassula maior, om die te onderscheyden van de andere Crassula: sy noemense oock Fabaria. De Hoogh-Duytsche noemense Wundkraut, Knabenkraut; de Neder-Duytschen Smeerwortel ende Hemelsleutel; de Enghelsche Orpyne’; en houden we hierbij tevens in 't oog, dat de Nederlandse dialektnamen, Breukkruid, Hemelsleutel, Hemelslotel, Smeerkruid, Smeerwortel, Wondkruid en de Vlaamse, Geneeskruid, Genezeblad, Genezekeskruid, Wondekruid¹ thans nog alle in gebruik zijn voor de Sedum telephium (= S. purpereum), dan blijkt duidelijk, dat met de oude term Vriesewonde ongetwijfeld deze Sedum telephium (ssp. Fabaria) bedoeld is.

Uit het bovenstaande is tevens duidelijk geworden: 1^o dat, in overeenstemming met de gegeven citaten uit W.L. de Vreese en E.C. van Leersum, de Nederl.-Vlaamse namen Breukkruid, Knechtkenskruid en de Duitse termen Bruchwurtz, Bruchwurtzel, Knabenkraut, Bubenkraut², er op wijzen, dat de plant gebruikt is tot het genezen van herniae, speciaal van hernia scrotalis bij kinderen, en 2^o dat men de Vriesewonde steeds beschouwd heeft als een uitstekend wondhelend gewas, zoals het tweede lid (wonde) reeds deed vermoeden³.

Maar wat is de zin van 't eerste lid, vriese?

De 16de-eeuwse medici-herbaristen hielden de bladeren van de plant, evenals die van de verwante Sempervivum tectorum (Huislook), wel terecht, bij uitwendig gebruik, op wonden en ontstekingen voor zeer verkoelend en reinigend. Jac. Theod. Tabernaemontanus schrijft daarover in zijn Neu vollk. Kräuterbuch, ed. 1687, S. 1228-1229, o.a.: ‘Matthiolus schreibet, die Blätter des Wundkrauts seyen kalter und feuchter Natur: Dodonaeus meldet das Wundkraut sey kalter und truckner Complexion: Und wie Galenus vermeldet, hat es eine Art zu trücknen und zu säubern’; en: ‘Es ist auch dis Kraut ein edel

1 Zie H. Heukels, Wdb. d. Ned. Volksn. v. Planten, blz. 233.

2 Zie o.a. Hier. Bock, New Kreutter Buch u.s.w. (1539), I, 108 r.; Euch. Röszlin, Kreuterbuch (1550), S. 246; Jac. Th. Tabernaemontanus, Neu und volk. Kräuterbuch u.s.w. (1591), S. 516; H. Marzell in: H. Bächtold-Stäubli, Handwörterb. d. deutschen Aberglaubens, II, 1388.

3 Ook de Duitse namen Heileschadenblätter (Altenheim i. Baden) en Geschwelstkraut (i.d. 18de eeuw veelvuldig) en de Franse dialekttermen herbe de la coupure, herbe au charpentier en fày du couahâr (= wondebladen) spreken in dezen duidelijk [zie E. Rolland, Flore populaire, VI, 100].

[p. 121]

Wundkraut zu allen Wunden, dann es heilet und hefftet zusammen, die Blätter zerknitschet und übergelegt’, en voorts: ‘Solcher masz wird es auch in anfahender Geschwulst und hefftiger Entzündung gebraucht. Es wird auch gar nützlich gebraucht wider die grosse Schmertzen so von Hitz kommen: Dann es leget die Hitz, und lindert die Schmertzen.’

Ook verschillende andere kruidboeken spreken van de verkoelende werking van de bladeren der plant bij wonden en ontstekingen. Daarom ligt de conclusie voor de hand, dat we in 't eerste lid van Vriesewonde te doen hebben met de stam van 't verbum vriesen, dat in 't Mnl. ook de betekenis had van koud worden, afkoelen, verkoelen¹. De juistheid van deze conclusie blijkt ten overvloede nog uit de Duitse namen² Eiskraut (Oberhessen), Iesblom (Schlesw.) en Islauw (= Eislaub - Münsterl., Westf.) voor onze Sedum telephium³.

In Vriesewonde hebben we dan een samenstelling als: Heelbeen (Holosteum umbellatum), Heilbeen (Zd. Limb. naam van Symphytum off.), Heelal (Zd. Holl., Goeree, voor Anagallis arvensis) en voorts: vraagal, bemoeial, dwingeland, brekespel enz. Deze samenstellingen noemen de persoon of gepersonifieerde zaak, die 't subject is van de werking door 't eerste lid genoemd, terwijl 't tweede lid 't object van deze werking noemt. Zo betekent Vriesewonde dan: plant die wonden verkoelt⁴.

Groningen

Chr. Stapelkamp

1 Zie Mnl. Wdb., IX, 1353.

2 Deze Duitse termen dank ik aan een vriendelijke mededeling van Prof. Dr. H. Marzell, Gunzenhausen (Bayern).

3 De aan de Sedum nauw verwante Sempervivum tectorum, die eveneens als een zeer verkoelend middel geldt, draagt in 't Wagbachtal (Sudetenl.) de naam Eismoan en in Zwitserland (Zug) heet die Isli.

4 Een dergelijke samenstelling is ook de bovengenoemde Badense naam: Heileschaden(blätter).