Taal en Tongval. Jaargang 4

[p. 122]

De ogm. ai vóór umlautsfaktor in het Tiens dialect

Lorsqu'il s'agit des patois, il existe une question difficile entre toutes: la chronologie, et notamment la chronologie des changements d'ordre phonétique. La rareté des documents écrits en patois ainsi que l'incertitude et la variabilité de leurs graphies rendent les recherches chronologiques sur ce domaine particulièrement difficiles et, généralement, peu fructueuses. Fixer les débuts d'une transformation phonétique... établir à quelle époque l'évolution a dû se trouver à telle ou telle étape - c'est là chose presque impossible, surtout lorsqu'on se rend compte du fait que la reproduction graphique des changements de la langue parlée se trouve toujours considérablement en arrière de la réalité.
K. Ringenson, Etude sur la palatalisation de K devant une voyelle antérieure en français. Paris, 1922.¹

In het ‘voorwoord’ tot zijn fonetisch-historische studie over het dialect van Aalst schreef Ph. Colinet: ‘Wat de genetische verklaringen aangaat, hoe de oudere klanken tot de nieuwere geworden zijn, deze kunnen in den huidigen toestand onzer kennis niet anders dan gebrekkig zijn. De gegeven verklaringen zijn somtijds veel meer gissingen of vragen dan beweringen of oplossingen’².

In dit opzicht werd het Tiens niet beter bedeeld dan het Aalsters, want ook naar aanleiding van de proefschriften van P. Aesseloos³ en van M. Vandegaer⁴ had J. Franck kunnen schrijven: ‘Historische Grammatik heisst doch nicht einen momentanen Sprachzustand mit irgend einem älteren auf Grund abstrakter Regeln und Grundsätze... vereinigen [,] sondern die zugänglichen Zeugnisse sammeln und ordnen und dann die Zusammenhänge nach der inneren Wahrscheinlichkeit aufsuchen’⁵.

Voor de evolutie der Ogm. ai vóór Umlautsfaktor in het Tiens, zal ik thans deze leemte enigszins trachten aan te vullen. De methode van onderzoek is die, welke werd gevolgd door Prof. Dr. E. Blancquaert

1 Geciteerd naar L. Goemans, HCTD, X, p. 75, voetnoot 1.

2 Leuv. Bijdr., I, p. 2.

3 De klankleer van het Tiensch dialect. Onuitg. Luiks proefschrift, 1923.

4 Klankleer van het dialect van Tienen en vormleer van het werkwoord. Onuitg. Leuvens proefschrift, 1925.

5 Geciteerd naar Ph. Colinet, Leuv. Bijdr., II, p. 331.

[p. 123]

en Prof. Dr. W. Pée in hun studie over De Nederlandsche Dialectnamen van de Spin, den Ragebol en het Spinneweb¹, d.i. de dialectgeografische, gecombineerd met de historische.

1 HCTD, VII, pp. 329-432.

§ 1. De Vertegenwoordigers in het Tiens²

De Ogm. ai vóór Umlautsfaktor³ wordt in het Tiens vertegenwoordigd door:

ɑː

vóór alle consonanten, behalve gepalataliseerde gutturalen. B. v. ɑːməlæḳ = heimelijk (Ohd. heimilîh); gəmɑːn = gemeen (Onfr. gemeini); baːtəl = beitel (Germ. *ƀaitila-); gaːt = geit (Germ. *ʒaiti-); ɑːləsəm = topon. Heilissem (Onfr. *Heilinis-, *Heilingis- of *Heilingaheem^4); bʀɑːsəm = topon. Breisem (Onfr. *Breidingaheem of *Breidinsheem^5). Deze ɑː treft men ook aan voor de met ei < Ogm. ai + i/j samengevallen ei < -egi-/-eg(e)^6, ei < ĕ + n + dent.^7 en ei < Rom. ai^8.

2 Gevallen van verkorting vóór consonantengroepen of in syllaben zonder hoofdtoon worden buiten beschouwing gelaten.

3 In umlautloze positie (en ook vóór oorspr. h, w, r) evolueerde de Ogm. ai in het Tiens tot i▴ə (vóór alle consonanten, behalve gepalataliseerde gutturalen; ook in de Auslaut) of i˕▴¹ (vóór gepalataliseerde gutturalen). Ziehier enkele voorbeelden: bi▴ən = been (Germ. *ƀaina-); di▴əl = deel (Germ. *đaila-); sΧ̣i▴əf = scheef (Germ. *skaiƀ-); ti▴ən = teen (Germ. *taiχwô-); vli▴əs = vlees (Germ. *̣flaiska(z)-); vʀi▴ət = wreed (Germ. *wraiþa-); zi▴əp = zeep (Germ. *saipô(n)-); zi▴ə = zee (Got. saiws); li▴ət = leed (Germ. *laiþa-); i▴əʀ = eer (Got. *aiza); i▴əf = eeuw (Got. aiws); i▴əmər = emmer (Ohd. eimbar, Os. êmbar); li▴əm = leem (Ohd. leimo, Os. lêmo); di˕▴ⁱΧ̣ = deeg (Got. daigs); ti˕▴ⁱḳəl = teken (Got. taikn); bli˕▴ⁱḳ = bnw. bleek (On. bleikr); w˓i˕▴ⁱḳ = bnw. week (On. veikr).

4 Cfr J. Lindemans, HCTD, XIV, p. 76; E. Dewolfs, Thiunas, XVI, 1-2, pp. 26-27 en Dewolfs, WDVP, p. 6, voetnoot 48.

5 Cfr p. 130, voetnoot 5.

6 Dit samenvallen moet zeer vroeg gebeurd zijn, want reeds in de 9^e eeuw komen er vormen voor als Reinhelmus < *Raginhelm (Mansion, OGN, p. 162) en Meinolvingahem < *Maginulf- (Tack, p. 46). In het huidige Tiens: tɑːl = teil (< *tegla < Lat. tegula); zɑːsəm = zeis(em) (Ohd. seginsa); blaːn = blein (Mnl. bleine < *blegene, Ags. blégen); zaːl = zeil (Mnl. seil naast seghel, Os. segel).

7 paːzə = peinzen (Mnl. peisen < peinsen < pensen < Lat. pensâre).

8 fʊnʹtaːn = fontein (Mnl. fonteine < Ofr. fontaine); plaːn = plein (Mnl. plein < Ofr. plain).

[p. 124]

aː	vóór gepalataliseerde gutturalen^1 B. v. aːg̣ə = eigen (Got. aigin); blaːḳə = bleken (On. bleikja)^2; w˓aːḳə = weken (On. veikja)^2.
aːj	in de Auslaut. B. v. w˓aːj = wei, hui (Germ. *χwajja-); kaːj = kei (Germ. *kaijô-)^3.
æː	in enkele woorden: klæːn = klein (Germ. *klainia-); mæːnə = menen (Germ. *mainjan); dæːlə = delen (Got. dailjan)^4; slæːpə = slepen (Germ. *slaipjan)^5.
ɛː	in enkele woorden: dʀɛːg̣ə = dreigen (Germ. *þraiʒian); w˓ɛːnəΧ̣ = weinig (Mnl. weinich < *wainig naast wenich < *wainag^6); ɛːləΧ̣ = heilig (Onfr. heilig)^7.

1 Zie p. 141, voetnoot 9.

2 Vgl. bli˕▴ⁱḳ = bnw. bleek (On. bleikr) en w˓i˕▴ⁱk = bnw. week (On. veikr). Naast blaːḳə ook blaːḳ = bleek(veld) (Mhd. bleiche).

2 Vgl. bli˕▴ⁱḳ = bnw. bleek (On. bleikr) en w˓i˕▴ⁱk = bnw. week (On. veikr). Naast blaːḳə ook blaːḳ = bleek(veld) (Mhd. bleiche).

3 Ofwel aːj voor -ei < -egi indien kei < Germ. *kaʒi- (cfr Fr.-V.W.-V.H. s.v.).

4 Naast dæːlə = onder elkaar verdelen ook di▴ələ = delen (Onfr. deilon). Cfr L. Goemans, Leuv. Bijdr., II, pp. 12-13.

5 Ook æː voor ei in zæːḳə = zeiken (Mnl. seiken).

6 Van der Meer, § 53, 2.

7 Ook ḳɛːzəʀ = keizer (Ohd. keisar) en ʀɛːs = reis (Ohd. reisa). Cfr Van der Meer, § 53, Anm. 1 en § 279. Naast rɛːs ook ʀɑːs (cfr p. 129, voetnoot 1).

§ 2. Dialectgeografisch Materiaal

Dat de dialectgeografie, die een ‘véritable géologie du langageé werd genoemd⁸, de historische taal- en dialectstudie onschatbare diensten bewijst, zal wel door niemand meer worden betwijfeld. Uit tal van dialectgeografische studiën is gebleken, dat hetgeen gebeurd is in de tijd, thans nog wordt gereflecteerd in de ruimte. Zo kan er van de verschillende stadia der ontwikkeling Ogm. û > Nnl. ui nog een ‘weerspiegeling in de hedendaagsche Nederlandsche dialecten’ worden geconstateerd. Ook de verschillende stadia van het evolutieschema der Ogm. ai vóór Umlautsfaktor in het Tiens zullen kunnen worden ‘afgelezen’ uit het materiaal van het dialectgeografisch onderzoek der omgeving van Tienen.

_⁎ * _⁎

Het gebied dat ik dialectgeografisch heb onderzocht, is gelegen in het zuidoosten van de provincie Brabant en het noordwesten van de provincie Luik.

8 Dauzat, p. 34.

[p. 125]

Kaart 1: het onderzochte gebied

In de vragenlijst waarmee ik 50 plaatsen heb bezocht, komen er 18 zinnetjes voor, waarin er materiaal kan worden gevonden voor de studie van de Ogm. ai vóór Umlautsfaktor, nl.:

1.	Onze geit is gestorven.
2.	Leen mij uw beitel eens.
3.	Die Leuvenaar is een heimelijke mens.
4.	Dat bier is maar gemeen.
5.	Die teil is gebarsten.
6.	Hij heeft zijn zeis(em) vergeten.
7.	Zij is mijn eigen zuster.
8.	Hun moeder moet de was weken.
9.	Haar hemd ligt te bleken.
10.	Gij moet (= moogt) niet tegen die muur zeiken.
11.	Zij hebben de zatlap (= dronkaard) moeten naar huis slepen.

[p. 126]

12.	Wat zou die vrouw wel menen.
13.	Uw broeder is maar klein.
14.	Wij zullen dat geld delen.
15.	Zotte Jef zegt dat hij heilig is.
16.	Zij hadden maar weinig geld.
17.	Morgen gaan wij op reis.
18.	Die peer is nog zo hard als een kei.

Kaart 2: de ei in zeiken

In onderstaande tabel wordt er, voor de 50 bewerkte plaatsen, een overzicht gegeven van de reflexen der Ogm. ai vóór Umlautsfaktor (of der hiermee samengevallen ei) in de woorden zeis(em), beitel, gemeen, weken, bleken, menen, delen, klein, slepen, reis, heilig en weinig.

[p. 127]

	zeis(em)	beitel	gemeen	weken en bleken	menen en delen
Attenhoven [P 169]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə
Binkom [P 95]	ɑː	ɑː	ɑː	aː	ɑː
(Helen-) Bos [P 158]	æː	æː	æː	æː	æː
Bost [P 154a]	ɑː	ɑː	ɑː	a˔ː	æː
Boutersem [P 102]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː
Breisem [geh. van P 144]	ɑː	ɑː	ɑː	a˔ː	æ˕ː
Budingen [P 109]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː
Bunsbeek [P 105]	aː	aː	aː	aː	aː
Butsel [geh. van P 103]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː
Dormaal [P 160]	e▴ə	e▴ə	e▴ə	e▴ə	e▴ə
Drieslinter [P 111]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː
Eliksem [P 162]	aː	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	æ˕ː
Ezemaal [P 166]	aː	aː	aː	ɛː	aː
Glabbeek (-Zuurbemde) [P 99]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː
Goetsenhoven [P 155]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	aː	æ˕ː
Groot-Overlaar [geh. van P 152]	ɑː	ɑː	ɑː	aː	æ˕ː
(Orsmaal-) Gussenhoven [P 159]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə
Hakendover [P 150]	aː	aː	aː	ɛː	aː
Halle (-Booienhoven) [P 161]	ɛː	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛ▴ə
Helen (-Bos) [P 158]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛ▴ə
Hoegaarden [P 152]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	æ˕ː
Hoeleden [P 100]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː
Kerkom [P 101]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː
Kumtich [P 144]	ɑː	ɑː	ɑː	aː	æ˕ː
Laar [P 167]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	æ˕ː	ɛ▴ə
Landen [P 171]	e▴ə	e▴ə	e▴ə	e▴ə	e▴ə

	klein	slepen	reis	heilig	weinig
Attenhoven [P 169]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴	ɛ	ɛ▴
Binkom [P 95]	æː	æː	ɑː	ɛː	ɛː
(Helen-) Bos [P 158]	æː	æː	æː	ɛ	ɛ
Bost [P 154a]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Boutersem [P 102]	ɑː	ɑː	ɑː	ɛː	ɛː
Breisem [geh. van P 144]	æ˕ː	æ˕ː	ɑː	ɛː	ɛː
Budingen [P 109]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː
Bunsbeek [P 105]	aː	aː	aː ɛː	ɛː	ɛː
Butsel [geh. van P 103]	ɑː	ɛː	ɑː	ɛː	ɛː
Doormaal [P 160]	e▴ə	e▴ə	ɛː	ɛː	ɛː
Drieslinter [P 111]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Eliksem [P 162]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Ezemaal [P 166]	aː	aː	ɛː	ɛː	ɛː
Glabbeek (-Zuurbemde) [P 99]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	ɛ	ɛː
Goetsenhoven [P 155]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Groot-Overlaar [geh. van P 152]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
(Orsmaal-) Gussenhoven [P 159]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː
Hakendover [P 150]	aː	aː	ɛː	ɛː	ɛː
Halle (-Booienhoven) [P 161]	ɛː	ɛː	ɛː	ɛː	ɛː
Helen (-Bos) [P 158]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛː
Hoegaarden [P 152]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː ɑː	ɛː	ɛː
Hoeleden [P 100]	æ˕ː	æ˕ː	æː	ɛ	ɛː
Kerkom [P 101]	æ˕ː	æ˕ː	ɑː	ɛː	ɛː
Kumtich [P 144]	æ˕ː	æ˕ː	ɑː	ɛː	ɛː
Laar [P 167]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛ	ɛː
Landen [P 171]	e▴ə	e▴ə	ɛː	ɛː	ɛː

[p. 128]

	zeis(em)	beitel	gemeen	weken en bleken	menen en delen
Meer [geh. van F 155]	æ˕ː	aː	æ˕ː	aː	aː
Meldert [P 148]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	æ˕ː
Melkwezer [P 157]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə
Neerhespen [P 164]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə
Neerlanden [P 165]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə
Neerlinter [P 110]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː
Neerwinden [P 168]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛ▴ə
Oorbeek [P 149]	ɑː	ɑː	ɑː	æ˕ː	æː
Oplinter [P 147]	aː	aː	aː	aː	aː
Orsmaal (-Gussenhoven) [P 159]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə
Outgaarden [P 154]	ɑː	ɑː	ɑː	aː	æ˕ː
Overhespen [P 163]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	æ˕ː	ɛ▴ə
Ransberg [P 108a]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː
Roosbeek [P 103]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	æː
Rumsdorp [P 169a]	e▴ə	e▴ə	e▴ə	e▴ə	e▴ə
St.-Katherina-Houtem [geh. van P 152]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	æ˕ː
St.-Margriete-Houtem [P 146]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː

	klein	slepen	reis	heilig	weinig
Meer [geh. van P 155]	aː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Meldert [P 148]	æ˕ː	æ˕ː	ɑː	ɛː	ɛː
Melkwezer [P 157]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛ▴ə^1
Neerhespen [P 164]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛː
Neerlanden [P 165]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛ	ɛː
Neerlinter [P 110]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Neerwinden [P 168]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛ	ɛː
Oorbeek [P 149]	æː	æː	ɑː	ɛː	ɛː
Oplinter [P 147]	aː	aː	aː ɛː	ɛː	ɛː^2
Orsmaal (-Gussenhoven) [P 159]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː
Outgaarden [P 154]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː
Overhespen [P 163]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛː
Ransberg [P 108a]	æ˕ː	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː
Roosbeek [P 103]	æː	æː	ɑː	ɛː	ɛː
Rumsdorp [P 169a]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛ	ɛː
St.-Katherina-Houtem [geh. van P 152]	æ˕ː	æ˕ː	ɑː	ɛ	ɛ
St.-Margriete-Houtem [P 146]	æ˕ː	æ˕ː	ɛː	ɛː	ɛː

1 R. Hondshoven, Klank- en Vormleer van het Dialect van Melkwezer (Leuvense scriptie, in bewerking) noteert echter ɛː in weken, bleken, weinig en zeiken (vgl. kaart 2).

2 Te Oplinter [P 147] wordt de Ogm. ai + i/j (of een hiermee samengevallen ei) in de woorden zeis(em), beitel, gemeen, weken, bleken, menen, delen, klein, slepen, reis, eigen (kaart 3), teil (kaart 5), geit (kaart 6) en heimelijk (kaart 7) zó uitgesproken, dat men niet weet of men aː dan wel een uiterst open æ˕ː hoort. Ik heb aː opgetekend, omdat mijn vijf zegslieden (die ik afzonderlijk en op verschillende dagen heb ondervraagd) de door hen uitgesproken vocaal als aː hoorden en die fonologisch ook als aː aanvoelden. Hetzelfde geldt ook voor de aː te Wommersom [P 157a] (cfr p. 129, vn. 2), waar ik echter in kei duidelijk een æ˕ː heb gehoord (kaart 4), die ik trouwens ook te Oplinter heb opgetekend in zeiken (kaart 2).

[p. 129]

	zeis(em)	beitel	gemeen	weken en bleken	menen en delen
Tienen [P 145]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	æː
Vertrijk [P 143a]	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː	ɑː
Vissenaken [P 104]	ɑː	ɑː	ɑː	æː	æː
Wange [P 162a]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	æ˔ː	ɛ▴ə
Willebringen [P 143]	ɑː	ɑː	ɑː	æ▵ː	æ▵ː
Wommersom [P 157a]	aː ɛ▴ə ɛ▴a	aː ɛ▴ə ɛ▴a	aː ɛ▴ə ɛ▴a	ɛː	aː ɛ▴ə ɛ▴a
Zoutleeuw [P 112]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛ▴ə

	klein	slepen	reis	heilig	weinig
Tienen [P 145]	æː	æː	ɛː ɑː	ɛː	ɛː^1
Vertrijk [P 143a]	ɑː	ɛː	ɑː	ɛː	ɛː
Vissenaken [P 104]	æː	æː	ɛː	ɛː	ɛː
Wange [P 162a]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛː
Willebringen [P 143]	æ˕ː	æ˕ː	ɑː	ɛː	ɛː
Wommersom [P 157a]	aː ɛ▴ə ɛ▴a	aː ɛ▴ə ɛ▴a	ɛː	ɛ	ɛː^2
Zoutleeuw [P 112]	ɛ▴ə	ɛ▴ə	ɛː	ɛː	ɛː

1 Uit de tabel blijkt, dat men te Tienen [P 145] en te Hoegaarden [P 152] naast ɛː ook ɑː hoort in het woord reis. De ɑː- uitspraak is echter aan het verdwijnen en wordt nog slechts gebezigd door oude mensen. De ɛː-uitspraak, die ongetwijfeld moet worden toegeschreven aan de invloed van de school, is ook te Oplinter [P 147] en te Bunsbeek [P 105] bezig de aː-uitspraak te verdringen.

2 Te Wommersom [P 157a] worden de woorden zeis(em), beitel, gemeen, menen, delen, klein, slepen, teil (kaart 5), geit (kaart 6) en heimelijk (kaart 7) ofwel met aː (cfr p. 128, vn. 2), ofwel met ɛ▴ə (of ɛ▴a) uitgesproken. Ik heb dit interessante menggebied speciaal onderzocht. Ik heb er talrijke getuigen ondervraagd. Sommige zegslieden spraken al deze woorden met aː uit, andere gebruikten overal ɛ▴ə (of ɛ▴a), en ik heb er ook een paar ontmoet, die in een bepaald woord aː gebruikten en in een ander ɛ▴ə (of ɛ▴a). In het taalbewustzijn van sommige dialectsprekers bestaat er dus een vast systeem - ofwel overal aː, ofwel altijd ɛ▴ə (of ɛ▴a) -, in dat van andere echter niet: nu eens aː, dan weer eens ɛ▴ə (of ɛ▴a).
Ik heb ook onderzocht waaraan deze dualiteit in de uitspraak kan worden toegeschreven. Deze berust niet op een sociaal verschil en wordt ook niet geconditionneerd door de ouderdomsfaktor. Ik geloof dat hier echter met een geografische faktor moet worden rekening gehouden. Ik heb inderdaad kunnen opmerken, dat ɛ▴ə (of ɛ▴a) meestal wordt gehoord in het gedeelte van het dorp dat grenst aan Melkwezer [P 157] waar steeds ɛ▴ə wordt gebruikt, terwijl de inwoners van het gedeelte dat grenst aan Oplinter [P 147] schijnen aan te sluiten bij de aː-uitspraak van laatstgenoemde gemeente. Wat de ɛ▴a-uitspraak betreft, deze hoorde ik alleen bij zegslieden die zeer ‘plat’ spraken.
Het woord kei (kaart 4) luidt te Wommersom ofwel kɛ▴ə (of kɛ▴a) ofwel kæ˕ː▴ Laatstgenoemde uitspraak komt voor bij dialectsprekers die aː gebruiken in de woorden zeis(em), beitel, enz.

[p. 130]

Op de kaartjes vindt men de dialectische uitspraak van de ei in zeiken, eigen, kei, teil, geit en heimelijk¹²³.

1 Om de kaarten niet onnodig te compliceren werd er met diacritische tekens geen rekening gehouden. Om dezelfde reden werd op kaarten 3, 4, 5, 6, 7 de ‘platte’ Wommersomse ɛ▴a-uitspraak weggelaten (cfr p. 129, voetnoot 2) en werd er op kaarten 2, 3, 4, 5, 6, 7 geen onderscheid gemaakt tussen ɛ▴ə en de meer gesloten e▴ə, die ik alleen te Landen [P 171], Rumsdorp [P 169a] en Dormaal [P 160] heb opgetekend (cfr tabel).

2 Op kaart 6 ziet men, dat te Bunsbeek [P 105] geit ofwel met aː ofwel met ɑː wordt uitgesproken; gɑːt wordt er echter veel minder gebruikt dan gɑːt.

3 Zie ook p. 128, voetnoten 1, 2 en p. 129, voetnoot 2.

§ 3. Historisch Materiaal

Prof. Dr. E. Blancquaert heeft er onlangs op gewezen⁴, dat ‘niet alleen in de ruimte, maar ook in den tijd het werk verder [moet] worden doorgedreven’, dat er moet worden nagegaan ‘in hoeverre de huidige toestanden mógen en kúnnen worden geprojecteerd in het verleden’ en dat er ‘in de oudere teksten de bevestiging [moet worden gezocht] van de theorie die op [het] kaartbeeld kan worden opgebouwd’. Er moet dus ‘aan het modern dialectgeografisch onderzoek een historische onderbouw worden bezorgd [door] uit het schriftbeeld af te leiden al wat kan geacht worden tot de levende gesproken volkstaal en haar lokale schakeringen te hebben behoord’. Dit is de bedoeling van deze §.

4 Handelingen van het achttiende Vlaamse Filologencongres (Gent, 1949), pp. 27-28.

1. Breisem (een gehucht te Kumtich [P 144])⁵.

5 In Carnoy, DE, I, p. 95 wordt voor Breisem het prototype *Braiding-s-haima ‘ferme des Braidinga’ voorgesteld, terwijl het in Carnoy, Orig. Comm., I, p. 105, s.v. Breissen (lees: Breisem) en met verwijzing naar 1261 Breidenszem (lees: Breidenseem) ‘habitation des Braiding’ heet. Het tweede bestanddeel is natuurlijk heem ‘woonstede’, in het eerste zie ik een *Breid-afleiding op -în. Het evolutieschema van J. Lindemans (HCTD, XIV, p. 76) *Breidingaheem ‘het heem van Breido en zijn lieden’ > *Breidenkheem > Mnl. *Breidencen > Mnl. Breidensheem is niet onwaarschijnlijk, maar toch verkies ik het prototype *Breidinsheem ‘de woonstede van *Breidin’. Kozenamen op -în zijn immers geen zeldzaamheid in de Zuidoostbrabantse onomastiek. Ter vergelijking verwijs ik hier slechts naar de familienamen Lemmens, Rulens en Trudens te Tienen in 1340 (Liber 1340, SAT) en naar de plaatsnamen Pippensvoort te Bunsbeek [P 105], Mennensbloc in 1380 (de Troostembergh, p. 469) en Bennensberghe in 1383 (id., p. 482) te St.-Joris-Winge [P 93]. Verder verwijs ik nog naar het zeer lezenswaardig opstel, dat A. Van Loey (HCTD, XIII, pp. 279-286) aan de Brabantse hypocoristica heeft gewijd en waarin hij o.m. volgende interessante opmerking heeft geformuleerd: ‘Waarom nu juist diminutieven van persoonsnamen in plaatsnamen voorkomen, moet door sociale verhoudingen verklaard worden. Namen op -eghem en op -hem dagtekenen uit de tijd der Frankische colonisatie. Een hem vormde toen... een gehucht van gegroepeerde hoeven, waarop een vrij kolonist met zijn familie, zijn horigen en zijn slaven zich heeft gevestigd. Het is zeer aannemelijk dat deze kleine bevolkingsgroepering zich stilaan heeft uitgebreid en er nieuwe hoeven in de buurt van de eerste ontstonden. Juist in zo een kleinste sociale eenheid komen vaak hypocoristica voor, en deze namen worden in uitgerooide naburige plaatsen of in uitbreidingen van de hoeve dan ook dikwijls gebruikt’. Dit schijnt ook het geval te zijn geweest voor het kleine gehucht Breisem.

[p. 131]

1251 (loc.¹), Franco de Breidenshem - Johannes de Breidenshem (Wauters, CT, 2, p. 180); 1261 (loc.), Breidenseem (E. de Marneffe, Bijdr. Gesch., IV, p. 169); 1272 (Polypticum Abdij van Villers-la-Ville), Breidinsheem (E. de Moreau, Anal. Hist. Eccl. Belg., XXXIII, p. 132); 1280, Johannes de Breydensheem (J. Lindemans, E.S.-Br., XX, p. 368); 1288, Breydessem (Wauters, CT, 2, p. 142); 1328 (akte opgesteld te Diest), Henricus de Breydishem (de Troostembergh, p. 282); 1340 (loc.), Breydesseem (Liber 1340, SAT); 1340, Brydessem (Wauters, CT, 2, p. 139); 1341, Breydecem (id.); 1370 (loc.), Johannes dictus de Breydeseem (de Troostembergh, p. 428); 1371 (akte opgesteld te Leuven), Johannes dictus de Breydezeem (id., p. 431); 1376, Breydesheem (Wauters, CT, 2, p. 139); 1377 (loc.), Breydescheem (de Troostembergh, p. 459); 1402 (akte opgesteld te Leuven), Johannis dicti de Breydeseem (id., p, 595); 1412, Breysem (Wauters, CT, 2, p. 141); 1422, Breydeseem (id., p. 139); 1429, Breyezeem (id.); 1454, Breydeseem (id.); 1526, Breyssem (Cuvelier, I, p. 381); 1532, Breyssem (Wauters, CT, 2, p. 142); 1591, Breysem (id., p. 141); 1617-1619, Breyssem (id., p. 139); 1620 (loc.), Breisem (Rek. Armentafel, SAT); 1632, de cappelle van Breysem (Wauters, CT, 2, p. 141); 1640-1641 (loc.), Brijsem (Rek. Armentafel, SAT); 1646-1647-1648 (loc.), Breyssem (Rek. Laurentius, SAT); 1647, Bereyshem (Wauters, CT, 2, p. 139); 1649-1650-1656-1657 (loc.), Breyssem (1649-1650 in Rek. Laurentius, SAT; 1656-1657 in Rek. Armentafel, SAT); 1657, Brasen (Sanson); 1661, Brasem (Wauters, CT, 2, p. 139); 1664, Galge tot brassem (Verbouwe, p. 35); 1666-1667 (loc.), Breysem (Rek. Armentafel, SAT); 1669/1671 (loc.), Breyssem (Kaartboek 1669/1671, SAT); 1671-1672-1679-1680 (loc.), Breysem (Rek. Armentafel, SAT); 1696 (loc.), Breyssem (Rek. Laurentius, SAT); 1705, Breyssem (de l'Isle); 1725, in Vico de Braysem (Van Gestel, I, p. 279); 1727, Breyssem-Brijssem-Brasum-Brijessem (in het kaartboek van de St. Germanuskerk te Tienen, Arch. Wauters²); 1730 (verslag van Kardinaal Thomas d'Alsace de Boussu), Brasem (Anal. Hist. Eccl. Belg., XII, p. 124); 1749-1752 (loc.), Brijsum (Rek. van het Tiens Begijnhof, SAT); 1749, campagne de Brassem (Wauters, CT, 2, p. 141); 1754, den wegh van Braesem (Reynaerts, p. 106); 1774-1784, Breysem (Wauters, CT, 2, p. 139); 1787, Breyssem (id.); 1793, Braessem (id.).

1 loc. = Zuidoostbrabants document.

2 Dit kaartboek werd opgemaakt door een Waal (Verbouwe, pp. 15-16).

[p. 132]

De huidige dialectische uitspraak is te Tienen bʀɑːsəm, te Kumtich (Vangassen, I, p. 330) en te Breisem zelf brɑːsəm.

Achter de spellingen met a of ae die, van de tweede helft der zeventiende eeuw af, geregeld naast de traditionele spellingen met ei of ey voorkomen, schuilt ongetwijfeld een dialectische ɑ̄-uitspraak van ei. De oudste bewijsplaats voor deze dialectische uitspraak wordt geleverd door de Fransman N. Sanson in 1657.

2. Schaffelberg (een gehucht te Bunsbeek [P 105])¹.

1340 (loc.), Sceyfelbergh (Liber 1340, SAT); 1469-1530, Sceyffelberch (Wauters, CG, p. 121); 1589 (loc.), op den Scheffelberch (Cijnsboek van het Godshuis van Groenendaal te Tienen en te St.-Margriete-Houtem, Arch. Wauters); 1617, op die Scheyvelberghe (Wauters, CG, p. 121); 1630-1631 (loc.), opt Schijfelberch (Rek. Armentafel, SAT); 1633-1634 (loc.), opt Scheyffelberch (id.); 1636-1637 (loc.), opt Schaeffelbergh (id.); 1638-1639 (loc.), opt Scheffelberge - opt Schaeffelberge (id.); 1640-1641 (loc.), Scheffelbergh -Schaeffelbergh (id.); 1652-1653 (loo.), Schaeffelberch (id.); 1735, Schyffelberch (Wauters, CG, p. 121); 1756, campagne de Schijfbergh (Kaartboek van het Tiens Begijnhof², SAT); 1761, Schafelbergh (Wauters, CG, p. 121); 1882, Schaffelberg (id.).

De huidige dialectische uitspraak is te Tienen sΧafəlbæːʀəΧ, te Bunsbeek en te Schaffelberg zelf sΧɑːfəlbærəΧ³.

1 Carnoy, Orig. Comm., II, p. 614, s.v. Schaffen verklaart het toponiem Schaffelberg als een ‘dérivé de nl. schaven’ en schijnt dus aan deze plaatsnaam de betekenis te willen toekennen, die Mansion, VB, p. 142 opgeeft voor Schaffen (‘plaats waar een kuil gegraven is, waar huiden geschaafd worden, enz.’). Carnoy kent blijkbaar de spellingen met ey of ei niet. Volgens mij is *sceifel wellicht hetzelfde als het Zuidoostvlaams scheifel(e) ‘scherp, smal afgesprongen stuk van eenen steen’ (Teirlinck, III, p. 49) en als het Dormaals scheefel ‘steenachtige, uitgebrande kool’ (Rutten, p. 199). *Sceifel is dus denkelijk een afleiding op-el van Mnl. *sceyf ‘stuk steen’. Dit laatste woord komt voor in de Lmnl. composita sceyfput, scheyfpoel ‘latomia, lapicidina: locus unde lapides & saxa exciduntur’ (Kiliaan 1599) en hoort met Gr. σϰοιπος ‘Töpferscheibe’ bij Idg. *sq(h)oip ‘splijten, snijden’. Verwant zijn ook Mnl. scheve ‘stukje van de stengel van vlas, afval van vlas; klein stukje, schijfje’ (Verdam;, p. 519), Mnl. scheversteen ‘steengruis, stuk steen; kiezelsteen; lei’ (id.) en Ohd. skivaro ‘Steinsplitter’. Zie ook Vercoullie en Fr.-V.W.-V.H. s.v. scheef, schiften en schijf en vergelijkingsmateriaal bij De Flou, XIV, kol. 265. Toetst men deze etymologie aan het geologisch uitzicht van Schaffelberg, dan wordt zij zeer waarschijnlijk. In de weinig vruchtbare zandgrond van Schaffelberg (waar slechts aardappelen, haver en koren groeien) worden op ± 10 cm. van de oppervlakte talrijke vuursteenkeien gevonden (ter plaatse worden deze ru˓▴səlsti▴ənə genoemd). Deze keien, waarop *sceifel schijnt te zinspelen, behoren tot ‘l'étage inférieur du système tongrien’ (Wauters, CG, p. 123).

2 Opgemaakt door een Waal.

3 Voor Bunsbeek noteert Vangassen, I, p. 276 sΧɑfəlbærəΧ.

[p. 133]

De klankwaarde van het teken e in spellingen als 1589 Scheffelberch kan moeilijk met zekerheid worden bepaald. Misschien wordt hiermee een dialectische æ-uitspraak weergegeven. De spellingen met ae zijn veel duidelijker: hierachter schuilt een dialectische ɑ̄-uitspraak van ei.

Te Tienen werd deze ɑ̄ verkort zoals in Ti. w˓ɑfələ ‘mallen’ (Tuerlinckx, p. 716) < *w˓ɑːfələ < Mnl. weivelen ‘strijkages voor iem. maken, vleien’ (Verdam, p. 782).

3. Gaas (hydroniem te Tienen [P 145])¹.

1616 (loc., evenals volgende grafieën), die Gheyse (Hertogelijk Cijnsboek te Tienen, RA nr 44815); 1621, die Gheyse (Protocolle Henrick Neve, Arch. Wauters); 1636, de Gijs (Schepengriffies, RA nr 2043); 1640-1641, die Gijse (Dewolfs, WDVP, p. 5); 1642, die Geyse (Schepengriffies, RA nr 2049); 1648, die Geyse (id., RA nr 2059); ± 1650, de Gaese (Dewolfs, OBP, p. 28); 1651, die Gheyse (Schepengriffies, RA nr 2062); 1656, die Gijse (Dewolfs, OBP, p. 28); 1657, die Gijse (Reynaerts, p. 136); 1665, die cleyne Gaze (Dewolfs, OBP, p. 28); 1669, de Geyse - de Gaese (Stadscijnsboeken, SAT); 1681, die Greyse (Dewolfs, WDVP, p. 5); 1684, die Gase (id.); 1689, den poel ofte Gaesebeke geheeten die Viande (Dewolfs, OBP, p. 28); 1689, de Gaeze (Dewolfs, WDVP, p. 5); 1689, die Geyse - die Gaese (Hertogelijk Cijnsboek te Tienen, RA nr 44816); ± 1700, de Gijs - die Gaese, de Geyse - de Gijse (Dewolfs, OBP, p. 28); 1789, de Gijse ofte Loopgrachte (id.); 1815, de Gase (id.); 1821, Gaze (id.); 1850, la Gaz (id.); 1876, Gaese (id.); 1892, Gaese (Stadsverslagen, SAT); 1925-1939, Gaze (Dewolfs, OBP, p. 28). De dialectische uitspraak is te Tienen gɑːs.

Spellingen met ae (o.m. in ± 1650, 1669 en 1689) of met a (o.m. in 1665 en 1684) zijn dialectisch: zij stellen een ɑ̄-uitspraak van ei voor. De traditionele spelling met ey (ij) werd trouwens helemaal door de dialectische spelling met a (ae) verdrongen.

1 Dewolfs, WDVP, pp. 5-6, verwerpt de etymologieën van Carnoy, EB, p. 149 [ook Carnoy, DE, I, p. 199] (van dezelfde wortel als Nnl. gist, dus ‘ruisseau qui mousse, qui écume’) en van J. Lindemans [apud Dewolfs, OBP, p. 28] (‘verdietsching van den Rom. vorm van Geet’). Daar voor schr. ‘Gaas een dialectisch getinte spelling [is] van Nnl. Geis’ ziet hij een verband tussen Geis en de wortel van Nhd. Geissel < Germ. *gaisilô(n)- (‘kleine puntige staf; drijfstok’). Deze zienswijze van E. Dewolfs bracht Carnoy, Orig. Comm., I, p. 232 ertoe zijn vroegere etymologie te herzien en volgend evolutieschema voor te stellen: *gat-isa (verwant met *gatja) > *gadisa > *gedise > Geise > Gaas. Om deze evolutie aanvaardbaar te maken veronderstelt hij een ‘influence romane ancienne’. Zijn etymologie blijft niettemin zuiver hypothetisch.

4. Kouterken².

a. Te Zittert-Lummen [P 153]: 1576, op cleijn couterken - opt cauterken

2 Voor de etymologie van kouter, zie J. Lindemans, HCTD, XIV, pp. 67-169.

[p. 134]

(Draye, ONA, p. 116); 1576, in t' Keyterken, by Nerim (Wauters, CT, 1, p. 142); 1636, a la catrique (Draye, ONA, p. 116); 1651, dans la quaterque (id., p. 117); 1672, le Katricke, Katriket ou Cauterke (Wauters, CT, 1, p. 142); 1698, sur le petit couterke (Draye, ONA, p. 117); 1724, sur le catrick (id.); 1737, sur le petit catricque - dans la katriket (id.); 1738, sur le Keytterken (Maes, Z.-L., p. 84). Huidige Waalse uitspraak te Zittert-Lummen: au catrikè (Haust, ED, p. 109).

b. Te Outgaarden [P 154]: 1576, op cauterken (Maes, Outg., p. 53); 1617, in het Keyterken tusschen Audtgaerden en Altenaken (id.); 1651, dans la campagne nommée cleijne Keijtreke (id., p. 54); 1656, int Keyterken (id.); 1673, het caterken (id.); 1738, sur le Keyterke (id.).

c. Te Neerheilissem [P 156]: ± 1690, Keijterken (Maes, Neerh., p. 93)¹-².

d. Te Hakendover [P 150]: 1398, Kuterken (Wauters, CT, 1, p. 53); 1623, opt Keyterken van Haeckendovel (Hertogelijk Cijnsboek te Hakendover, Laar en Zoutleeuw, SAT); 1642, op 't Keyterken (Wauters, CT, 1, p. 53).

De ou van kouterken werd in het Tiense reeds ± 1400 ɑ̄ uitgesproken³-⁴. Deze ɑ̄ wordt o.m. in 1576, 1617 en 1623 door ey weergegeven. Deze hypercorrecte spelling toont dus aan, dat ei toen ook ɑ̄ werd uitgesproken.

1 In deze gemeente is er ook een Braakkouter, in het Waals l'bracâte (Haust, ED, p. 104).

2 Ook te Opheilissem [P 208] is er een kouterken: 1458, int couterkijn (Draye, ONA, p. 117); 1677, gisant en kauterque - dans le catreken (id.); 1705, locum dictum le Keterke (Maes, Oph., p. 121); 1718, le caterke (Draye, ONA, p. 117). Huidige Waalse uitspraak te Opheilissem: å kătrĭkę (id.).

3 Dit blijkt uit volgend excerpt: ± 1400, te Grimde biden Hultencater (aanvullende nota's geschreven ± 1400 in Liber 1340, SAT).

4 Cfr ook Waalse spellingen als catrique, quaterque, caterke, en ook de huidige Waalse uitspraak. Terecht schrijft Draye, ONA, p. 117: ‘De Wa. vorm is... overgenomen uit de Vla. dialectische uitspraak kɒ▴tər, algemeen bezuiden Tienen’.

5. Mouw⁵.

a. Te Hoegaarden [P 152]: 1626, naer Cauberghe, op de Mey, te Satelbossch (Wauters, CT, 2, p. 6); 1636, op de Mey, naer Schoer (id.); 1662, op de Mey, op Cop Tommelaer (id.). Huidige dialectische uitspraak te Hoegaarden: mɑːj.

b. Te Zittert-Lummen [P 153]: 1576, inde mauwe (Draye, ONA, p. 119); 1578, op die meije (id.); 1617, en lieux que lon dist le maulx (id.); 1656, op de maij - in de maije (id.); 1672, Campagne de la Mauve (Wauters, CT, 1, p. 143); 1701, gisant sur le maz (Draye, ONA, p. 119); 1725, dans la campagne delma (id.); 1738, dans la campagne ditte la maij (Maes, Z.-L., p. 101). Huidige Waalse uitspraak te Zittert-Lummen: lə ma (id., p. 100).

5 De etymologie van dit zeer verspreide toponiem (zie de lange lijst bij A.H. Van Dyck, Verzamelde Opstellen Hasselt, XVII, pp. 231-233) is duidelijk: mouw < Mnl. moude ‘droge losse grond, stuifzand’ < Onfr. *molde naast Ohd. molta ‘Staub’.

[p. 135]

Onfr. *molde evolueerde in het Tiense als volgt: Onfr. *molde > Mnl. moude > 1576 mauwe > mɑ̄¹, waarvan de Auslaut ɑ̄ werd gediftongeerd tot ɑ̄j²-³. Deze ɑ̄j werd ook⁴ hypercorrect weergegeven door eije (1578) of ey (1626, 1636, 1662), hetgeen aantoont dat de Auslaut ei toen ook reeds ɑ̄j werd uitgesproken⁵.

1 Cfr de Waalse spellingen le maz en campagne delma en ook de huidige Waalse uitspraak lə ma te Zittert-Lummen.

2 Cfr dialectische spellingen als maij en maije.

3 De diftongering van de Auslaut ɑ̄ kan vergeleken worden met deze in Ti. kaːj ‘kleine kraai’ < 16^e e. ka, kae (Kiliaan, 1599) < Mnl. cauwe (in 1317 te Tienen in vico dicto Couwestrate) < Ogm. *kâwô-, en in Ti. bʀaːj ‘verhoogd voetpad langs een huizenrij’ (1784, de selve plaetse doen hercasseijden met eene braije ten minsten van vijff voeten breedt [Arch. Wauters, nr 99]) < *brɑ̄ < Mnl. bra(e)uwe ‘ooglid’ < Ogm. *brâwô- ‘rand’. Wat de etymologie van dit laatste woord betreft vermeld ik hier terloops, dat het minstens even logisch is Ti. bʀaːj af te leiden van Ogm. *brâwô- ‘rand’ als (zie Goemans s.v. *brei) in dit woord een verband te zien met breiden. Voor vergelijkingsmateriaal zie o.m. De Bo, p. 181, Loquela, p. 88, Teirlinck, I, p. 210 en vooral een reeks oude citaten bij Stallaert, p. 282.

4 Cfr supra.

5 Cfr ook nog de afwisseling 1576 souwe - 1737 Seye bij Draye, ONA, p. 130.

§ 4. De Evolutie in het Tiens

De Ogm. ai vóór Umlautsfaktor wordt in de oudste Oostbrabantse documenten voorgesteld door ei of ey⁶. Omstreeks 1340 zal er wellicht te Tienen ɛi achter deze spelling hebben geschuild. Ziehier waarom ik zulks denk.

In Liber 1340⁷ treft men spellingen aan als Breydesseem⁸ en Sceyfelbergh⁹. In hetzelfde document schreef dezelfde hand echter ook Iohannis de Zeynville (f. 12 r^o) en Mychaelis de Zeynville (f. 46 r^o).

Het in deze persoonsnamen voorkomende toponiem is Genville, een gehucht te Saint-Remy-Geest [Ni 16]¹⁰. Grandgagnage, pp. 142-143 en Carnoy, Orig. Comm., I, p. 242 leiden deze plaatsnaam terecht af van Vlat. *jusana ‘hameau dans le fond de la vallée’¹¹.

6 Zie p. 131.

7 Dit document werd door een Tienenaar opgesteld.

8 Zie p. 131.

9 Zie p. 132.

10 Nummering van J. Remouchamps, HCTD, IX, pp. 211-271.

11 Bij Tarlier-Wauters, p. 218 vind ik voor Genville o.m. volgende citaten: 1147, Visana villa; 13^e e. (Gilles d'Orval), Jusana(m) villa(m) [zie hierover o.m. Moulaert, p. 11, voetnoot 4 en Buvé, Bijdr. Gesch., V, pp. 110-111]; 1403-1404-1431, Geseyneville- Geseneville; 1408, Genevile; 1420, Jesainville; 1450, Jensville; 1454 (Vlaams document), Zeynvile; 1567-1648-1652, Jenville; 1648, Jenneville; 1654-1656-1748, Genville.

[p. 136]

Kaart 3: de ei in eigen

Volgens Bourciez, pp. 49, 61-62 en Brunot-Bruneau, pp. 117, 119-120 evolueerde ‘l'a accentué et libre devant une nasale [qui] a conservé son articulation’ als volgt in het Frans: a > einde 8^e e. aa, aę > genasal.¹ > oudste periode van het Frans ɑ̄y > 12^e e. ẽy > gedenasal. in het Mfr. > begin 17^e e. ę. Dezelfde evolutie is wellicht ook in het Waals te Saint-Remy-Geest gebeurd, vermits in deze streek hetzelfde eindstadium werd bereikt². Hieruit meen ik dan te mogen afleiden,

1 maent (= manet) in Cantilène d'Eulalie (‘avec un e qui a pris la valeur d'un y et s'est écrit ensuite i’).

2 de Ruyg, pp. 7, 35, 39. Cfr ook Remacle, pp. 42, 127.

[p. 137]

Kaart 4: de ei in kei

dat de a vóór nasaal in *jusana omstreeks 1340 te Saint-Remy-Geest ẽy of misschien reeds ey zal zijn worden uitgesproken. Daar na de monoftongering het stadium ɛ werd bereikt¹, meen ik ook te mogen aannemen, dat het eerste element van deze ẽy of ey een half-open ɛ̃ of ɛ zal zijn geweest. In het internationaal fonetisch schrift mag dan i.p.v. ẽy en ey gerust ɛ̃i en ɛi worden genoteerd. In de grafie Zeynville (waarachter ongetwijfeld de toenmalige Waalse uitspraak van *jusana villa schuilt) heeft de Tiense scribent van Liber 1340 deze ɛi of ɛ̃i (die hij fonologisch wel als ɛi zal hebben aangevoeld) weergegeven door de spelling ey, die hij ook gebruikt in Breydesseem en Sceyfelbergh. Hieruit meen ik dan te mogen afleiden, dat de Ogm. ai vóór Umlautsfaktor ± 1340 te Tienen ɛi zal zijn uitgesproken.

1 djèn 'vîye bij Haust, ED, p. 107.

[p. 138]

Hoe is deze ɛi dan verder geëvolueerd?

Uit § 1 blijkt duidelijk, dat ɑː als het eindstadium der evolutie moet worden beschouwd. Indien men een zuiver theoretisch standpunt inneemt, kan de evolutie ɛi > ɑː op drie verschillende wijzen zijn gebeurd. Deze drie theoretisch mogelijke evoluties, die in onderstaande figuur door ---- worden voorgesteld, zullen aan de feiten worden getoetst.

Op het eerste gezicht zou men kunnen denken dat de evolutie ɛi > ɑː zou zijn gebeurd volgens het schema ABCDE, dat in woorden als ʀɛːs en ɛːləΧ̣ slechts het ɛː-stadium van deze evolutie zou zijn bereikt, en dat in andere woorden deze ɛː verder zou zijn geëvolueerd tot æː (b.v. zæːḳə), aː (b.v. blaːḳə) en ɑː (b.v. bɑːtəl).

In de Zuidoostbrabantse dialecten bestaat er echter een tendenz om ɛː te diftongeren: Ransbergs stɛːt, pɛːt (= staart, paard) > Tiens stɛ▴at,

[p. 139]

Kaart 5: de ei in teil

pɛ▴at > Drieslinters stɛ▴ət, pɛ▴ət; Tiens dɛː (= vr. dem. die) > Tiens dɛ▴a (= man. dem. die)¹.

Ook ɛː < ɛi > Ogm. ai + i/j zou ongetwijfeld in deze richting zijn geëvolueerd, zoals dit trouwens is gebeurd in het zuidoosten van het door mij onderzochte gebied, waar ɛi < Ogm. ai + i/j wel werd gemonoftongeerd tot ɛː en waar deze ɛː dan verder is geëvolueerd volgens het schema BXYZ, nl. ɛː² > ɛ▴a³ > ɛ▴ə⁴ > e▴ə⁵.

Aangezien te Tienen de evolutie der Ogm. ai + i/j in een heel andere richting is gebeurd - hier werd immers het eindstadium ɑː bereikt - moet dus de monoftongering ɛi > ɛː voor het Tiens worden verworpen.

1 Deze tendenz tot diftongering zal in een volgende bijdrage grondig worden besproken.

2 O. m. nog te Halle (-Booienhoven) [P 161].

3 Nog te Wommersom [P 157a] (zie p. 129, voetnoot 2).

4 O. m. te Orsmaal-Gussenhoven [P 159].

5 O. m. te Dormaal [P 160].

[p. 140]

Kaart 6: de ei in geit

Wat de ɛː in woorden als ʀɛːs en ɛːləΧ̣ betreft¹, deze moet denkelijk worden beschouwd als een jongere ɛː², die waarschijnlijk door analogie met ɛː < *ɛi < *ei < *i˕i Ogm. î³ is ontstaan⁴.

1 Te Butsel (geh. van [P 103]) en te Vertrijk [P 143a] ook in slɛːpə (zie tabel).

2 Cfr ʀɑːs naast ʀɛːs (p. 129, voetnoot 1).

3 B. v. bɛːtə = bijten (Mnl. bîten); blɛːvə = blijven (Mnl. blîven); kʀɛːgə = (ver)krijgen (Mnl. crîghen); ʀɛːḳ = bnw. rijk (Mnl. rîke); ʀɛːp = bnw. rijp (Mnl. rîpe).

4 Ook deze ɛː is in de Zuidoostbrabantse dialecten aan het diftongeren. Zo vind ik voor Willebringen [P 143] wɛ▴^ən, rɛ▴^əp en prɛ▴^əzə naast pɛ▴n, tɛ▴t en vɛ▴f (Vangassen, I, pp. 325-6). Pijn luidt te Oplinter [P 147] pɛ▴n of pɛ▴^ən (id., p. 333, resp. zin 32 en zin 72). Zo tekende ik ook te Willebringen [P 143] w˓ɛːnɪΧ en ɛːlɪΧ op, terwijl mijn moeder (die in deze gemeente werd gebaren) deze woorden met ɛ˔▴^ə uitspreekt. Te Butsel (geh. van [P103]) en te Vertrijk [P 143a] noteerde ik slɛ˔▴^əpə = slijpen naast het hierboven vermelde (voetnoot 1) slɛːpə = slepen (cfr Ph. Colinet, Leuv. Bijdr., I, p. 19).

[p. 141]

Er moet dus wel worden aangenomen, dat ɛi te Tienen is geëvolueerd tot de meer open diftong æi (ABʹ)¹, die op haar beurt ofwel is geëvolueerd tot een meer open ai (BʹCʹ) ofwel is gemonoftongeerd tot æː (BʹC).

Alhoewel ik van een ai-stadium² geen spoor heb gevonden³, is dit nog geen voldoende reden om de evolutie æi > ai (BʹCʹ) zonder meer te verwerpen. Deze ai kan immers een weinig stabiele diftong zijn geweest en zeer vlug zijn gemonoftongeerd tot aː (CʹD).

Daar men echter in het Tiens voor Ogm. ai + i/j naast aː en aː ook æː aantreft, zou men - indien men de evolutie æi > ai (BʹCʹ) aanneemt - moeten veronderstellen dat in bepaalde woorden æi zou zijn geëvolueerd volgens het schema BʹCʹDE, terwijl in andere woorden deze æi zou zijn gemonoftongeerd tot æː (BʹM).

Daar ik echter te Oplinter [P 147] en te Wommersom [P 157a] ‘getuige’ was van de evolutie æː > aː (CD)⁴, waarop ook 1589 Scheffelberch > sΧɑfəlbæːʀəΧ schijnt te wijzen⁵, geef ik evenwel de voorkeur aan de evolutie æi > æː (BʹC) en aan het schema BʹCDE.

Te Tienen treft men deze æː nog aan in woorden als zæːkə en mæːnə, doch in plaatsen waar de evolutie minder snel is gebeurd⁶ wordt Ogm. ai + i/j uitsluitend⁷ door æ(˕)ː vertegenwoordigd.

Deze æː evolueerde dan verder tot aː⁸. Te Tienen treft men deze aː nog aan vóór gepalataliseerde gutturalen⁹-¹⁰, doch in plaatsen waar de

1 Cfr Mnl. bēke > *bɛik > Ti. bæik (E. Dewolfs apud J. Herbillon, HCTD, XIX, p. 101, voetnoot 1); Drieslinters be▴t ( = znw. beet) > Oplinters bɛ▴ⁱt > Tiens bæ▴ⁱt (Vangassen, II, kaart 96).

2 Cfr Ph. Colinet, Leuv. Bijdr., p. 35; L. Goemans, id., II, p. 12 (ook IV, pp. 97-98) en H. Vangassen, HCTD, XXVI, pp. 41-85 (inz. pp. 73-75).

3 De in 1470 voorkomende spelling Ayck (Wauters, CT, 1, p. 54) voor Eik (toponiem te Hakendover [P 150]) kan moeilijk als bewijs voor een ai-stadium dienen, aangezien y hier waarschijnlijk niets anders dan een lengteteken is.

4 Zie p. 128, voetnoot 2.

5 Zie pp. 132-133.

6 Nl. te (Helen-) Bos [P 158], Budingen [P 109], Drieslinter [P 111], Glabbeek (-Zuurbemde) [P 99], Hoeleden [P 100], Neerlinter [P 110], Ransberg [P 108a] en St.-Margriete-Houtem [P 146].

7 Behalve dan weer in woorden als weinig en heilig (cfr supra).

8 Voor Oplinter [P 147] (cfr p. 128, voetnoot 2) noteert Vangassen, I, pp. 333-4 naast klæ▴nə (zin 88) ook klaːn (zin 115). Cfr ook l.c. hæmə (zin 12) naast hamə (zin 1), gəlæk naast gəlak (beide in zin 27), en g˫aːrə (zin 31) naast Tiens gæːʀə.

9 Het aː-timbre wordt hier namelijk ‘beschermd’ door de palatalisering der gutturaal (cfr L. D'hoop, Feestbundel H.J. van de Wijer, II, pp. 107-111).

10 Achter de hierboven vermelde spelling 1470 Ayck (voetnoot 3) schuilt wellicht de huidige dialectische uitspraak aːk.

[p. 142]

evolutie minder snel is gebeurd¹ komt deze aː in alle posities voor.

Behalve vóór gepalataliseerde gutturalen evolueerde aː in het Tiens tot ɑː². Deze ɑː treft men ook in talrijke andere plaatsen aan³, soms zelfs vóór gepalataliseerde gutturalen⁴.

Over de chronologie van dit ɑː-stadium kan er uit spellingen als 1636-37 Schaefelbergh, ± 1650 Gaese en 1657 Brasen niets worden afgeleid, aangezien er achter ae/a zowel aː als ɑː kan schuilen.

Daar echter de in 1576 door ey weergegeven ɑ̄ < ou⁵ toch moeilijk een ongeronde voorklinker kan zijn geweest, mag er wel worden aangenomen dat het ɑː-stadium in het Tiense reeds op het einde der 16^e e. was bereikt.

1 O. m. te Bunsbeek [P 105] en te Hakendover [P 150].

2 Naast gaːt te Bunsbeek [P 105] reeds gɑ:t (kaart 6 en p. 130, voetnoot 2); naast baːtəl, taːl, enz. te Hakendover [P 150] reeds gɑːt (kaart 6) en te Oplinter [P 147] reeds pɑːzə (Vangassen, I, p. 334).

3 O. m. te Outgaarden [P 154] en te Vissenaken [P 104].

4 Te Kerkom [P 101] tekende ik zɑːkə, w˓ɑːkə, blɑːkə en ɑːgə op.

5 Zie p. 134.

§ 5. Expansie?

Op de kaarten kan men duidelijk twee gebieden onderscheiden.

1. Een gebied waar Ogm. ai + i/j volgens het schema ɛi > æi > æː > aː > ɑː (ABʹCDE) evolueerde. In sommige plaatsen van dit gebied gebeurde de evolutie sneller dan in andere. Ten noorden van Tienen ging zij niet verder dan tot æː⁶ of aː⁷, in het Tiens werd het stadium ɑː bereikt, ten zuiden en ten westen van Tienen evolueerde deze ɑː in het woord heimelijk reeds verder tot ɔ▴a en ɔː⁸-⁹.

2. Een gebied waar de evolutie ɛː > ɛː > ɛ▴a > ɛ▴ə > eːə (ABXYZ) is gebeurd¹⁰.

6 O. m. te Budingen [P 109] en te Hoeleden [P 100].

7 O. m. te Bunsbeek [P 105], waar men echter naast gaːt ook reeds gɑːt hoort (p. 130, voetnoot 2).

8 ɔ▴a o.m. te Hoegaarden [P 152], ɔː o.m. te Kumtich [P 144]. Cfr L. Goemans, Leuv. Bijdr., II, pp. 44-45.

9 Vgl. Onfr. âvont > ɑ▴vət (o.m. te Zoutleeuw [P 112]) > ɔ▴ɑvənt (o.m. te Hoegaarden [P 152]) > ɔ▴əvət (o.m. te Wommersom [P 157a]) > ɔːvət (o.m. te Meldert [P 148]); Onfr. macon > maːkə (o.m. te Kapellen [P 97]) > mɑːkə (o.m. te Kerkom [P 101]) > mɔ▴ɑkə (o.m. te Hoegaarden [P 152]) > mɔ▴^əkə (o.m. te Meensel-Kiezegem [P 96a]) > mɔːkə (o.m. te Roosbeek [P 103]).

10 Zie p. 139.

[p. 143]

Kaart 7: de ei in heimelijk

De scheidingslijn tussen deze twee gebieden volgt ongeveer de Kleine Gete en valt ongeveer samen met de vroegere politieke grens tussen het hertogdom Brabant en het graafschap Loon, waar zeer vaak invloeden uit het westen en uit het oosten elkaar hebben ontmoet¹.

Ook voor de Westgetelandse evolutie ɛi > ɑː kan er aan invloed uit het westen worden gedacht². Of daarentegen de Oostgetelandse evolutie ɛi > ɛː > ɛ▴a > ɛ▴ə > e▴ə aan invloed uit het oosten kan worden toegeschreven, zal pas na de publicatie van de Dialect-Atlas van Limburg kunnen worden bepaald.

G. Winnen

1 Cfr de zeer belangrijke bijdrage van J.L. Pauwels over De Taal in het Hageland in Steden en Landschappen, VIII (Antwerpen, 1935), pp. 31-40.

2 Cfr Vangassen, II, kaarten 52, 54, 55.

[p. 144]

Bibliografische afkortingen

Anal. Hist. Eccl. Belg. = Analectes pour servir à l'Histoire ecclésiastique de la Belgique. Louvain-Bruxelles, 1864-.

Arch. Wauters = Privaat archief van J. Wauters, stadsarchivaris te Tienen.

Bijdr. Gesch. = Bijdragen tot de Geschiedenis (bijzonderlijk van het aloude Hertogdom Brabant), 1902-.

Bourciez = E. Bourciez, Précis historique de Phonétique française. Paris, 1937^8.

Brunot-Bruneau = F. Brunot-Ch. Bruneau, Précis de Grammaire historique de la Langue française. Paris, 1937^2.

Carnoy, DE = A. Carnoy, Dictionnaire étymologique du Nom des Communes de Belgique, I-II. Louvain, 1939-40.

Carnoy, EB = A. Carnoy, Origine des Noms de Lieux des Environs de Bruxelles. Bruxelles, [1927].

Carnoy, Orig. Comm. = A. Carnoy, Origines des Noms des Communes de Belgique, y compris les Noms des Rivières et des principaux Hameaux, I-II. Louvain, 1948-49.

Cuvelier = J. Cuvelier, Les Dénombrements de Foyers en Brabant, I-II. Bruxelles, 1912-13.

Dauzat = A. Dauzat, La Géographie linguistique. Paris, [1948^3].

De Bo = L.-L. De Bo, Westvlaamsch Idioticon. Brugge, 1873.

De Flou = K. De Flou, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de Graafschappen Guînes en Boulogne, en een gedeelte van het Graafschap Ponthieu, I-XVIII. Gent-Brugge, 1914-38.

de l'Isle = G. De l'Isle, Carte du Brabant. Amsterdam, 1705.

de Ruyg = W.A. de Ruyg, Phonétique et Morphologie du Patois de Neerheylissem. [Amsterdam, 1949].

de Troostembergh = M. de Troostembergh, Les Chartes de l'Ile-Duc à Gempe. Overdruk uit Analectes de l'Ordre de Prémontré, I-VII.

Dewolfs, OBP = E. Dewolfs, Oostbrabantsche Plaatsnamen II, Tienen (Toponymica IX, 2). Leuven-Brussel, 1941.

Dewolfs, WDVP = E. Dewolfs, Over de Waarde van den dialectischen Vorm der Plaatsnamen. Overdruk uit E.S.-Br., XXI, pp. 193-203.

Draye, ONA = H. Draye, De Gelijkmaking in de Plaatsnamen (Ortsnamenausgleich). Leuven-Brussel, 1943.

E.S.-Br. = Eigen Schoon en De Brabander. Nieuwe reeks, 1926-.

Fr.-V. W.-V.H. = Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. Tweede druk door N. Van Wijk. Supplement door C.B. Van Haeringen. 's-Gravenhage, 1912-36.

Goemans = L. Goemans, Leuvensch Taaleigen. Woordenboek I. Brussel, 1936.

Grandgagnage = Ch. Grandgagnage, Vocabulaire des anciens Noms de Lieux de la Belgique orientale. Liège, 1859.

Haust, ED = J. Haust, Enquête dialectale sur la Toponymie Wallonne. Liège, 1940-41.

HCTD = Handelingen van de (sedert 1930 Koninklijke) Commissie voor Toponymie en Dialectologie. Brussel, 1927-.

Kaartboek 1669/1671 = kaartboek van de Tiense Armentafel, SAT.

[p. 145]

Kiliaan, 1599 = Etymologicum teutonicae linguae sive Dictionarium teutonicolatinum: Studio et opera Cornelii Kiliani Dufflaei. Editio tertia, prioribus auctior et correctior. Antverpiae, 1599.

Leuv. Bijdr. = Leuvensche Bijdragen op het Gebied van de Germaansche Philologie en in 't bijzonder van de Nederlandsche Dialectkunde [sedert 1921 Leuvens(ch)e Bijdragen. Tijdschrift voor Moderne Philologie]. Leuven-'s-Gravenhage, 1896-.

Liber 1340 = Liber mense sancti spiritus thenensis a^o 1340, SAT.

Loquela = Loquela, Blad voor Eigen Vlaamsch en Taalliefhebberije, tot woordenboek omgewerkt door J. Craeynest. Tielt, z.j.^3.

Maes, Neerh. = M. Maes, Toponymie van Neerheilissem. Onuitg. Leuvens proefschrift, 1929.

Maes, Oph. = M. Maes, Toponymie van Opheilissem. Onuitg. Leuvens proefschrift, 1929.

Maes, Outg. = M. Maes, Toponymie van Outgaarden. Onuitg. Leuvens proefschrift, 1929.

Maes, Z.-L. = M. Maes, Toponymie van Zittert-Lummen. Onuitg. Leuvens proefschrift, 1929.

Mansion, OGN = J. Mansion, Oud-Gentsche Naamkunde. Bijdrage tot de Kennis van hel Oud-Nederlandsch. 's-Gravenhage, 1924.

Mansion, VB = J. Mansion, De voornaamste Bestanddeelen der Vlaamsche Plaatsnamen. Brussel, 1935.

Moulaert = B.C. Moulaert, Essai sur le Comté de Brunengeruz, appelé par les historiens modernes Comté de Brugeron. Overdruk uit Bull. Comm. Roy. Hist., X, n^o 1, 2^e série.

RA = Algemeen Rijksarchief te Brussel.

Rek. Armentafel = Rekeningen van de rentmeesters der Tiense Armentafel, SAT.

Rek. Laurentius = Rekeningen van de rentmeesters van het St. Laurentius-hospitaal te Tienen, SAT.

Remacle = L. Remacle, Le Problème de l'ancien Wallon. Liège, 1948.

Reynaerts = J. Reynaerts, Bijdrage tot de Toponymie van Tienen. Onuitg. Leuvense scriptie, 1942.

Rutten = A. Rutten, Bijdrage tot een Haspengouwsch Idioticon. Antwerpen, 1890.

Sanson = Kaart van N. Sanson getiteld: Partie Méridionale du Duché de Brabant, qui comprend les Quartiers de Louvain et Bruxelles, la Seigneurie de Malines, et le Duché d'Arscot et Partie de l'Eveché de Liège. Paris, édit. 1657.

SAT = Stadsarchief te Tienen.

Stallaert = K. Stallaert, Glossarium van verouderde Rechtstermen, Kunstwoorden en andere Uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche Oorkonden. Leiden, 1890.

Tack = P. Tack, Proeve van Oudnederfrankische Grammatica. Gent, 1897.

Tarlier-Wauters = J. Tarlier-A. Wauters, Géographie et Histoire des Communes Belges. Canton de Jodoigne. Bruxelles, 1872.

Teirlinck = I. Teirlinck, Zuid-Oostvlaandersch Idioticon, I-IV. Gent, 1908-24.

Thiunas = Thiunas. Folklore en Geschiedenis van T(h)ienen en Omgeving. Tienen, 1927-43.

Tuerlinckx = J.F. Tuerlinckx, Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon. Gent, 1886.

Van der Meer = M.J. Van der Meer, Historische Grammatik der Niederländischen Sprache I. Heidelberg, 1927.

Vangassen = H. Vangassen, Dialect-Atlas van Vlaamsch-Brabant, I-II. Antwerpen, [1938].

[p. 146]

Vast Gestel = C. Van Gestel, Historia Sacra et Profana Archiepiscopatus Mechliniensis, I-II. Hagae Comitum, 1725.

Verbouwe = A. Verbouwe, Iconografie van Vlaamsch-Brabant V, Kanton Tienen. Brussel, 1946.

Vercoullie = J. Vercoullie, Beknopt Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. Gent, 1925^3.

Verdam = J. Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek. Van het woord sterne af opnieuw bewerkt door C.H. Ebbinge Wubben. 's-Gravenhage, 1932^2.

Wauters, CG = A. Wauters, Géographie et Histoire des Communes Belges. Canton de Glabbeek. Bruxelles, 1882.

Wauters, CT = A. Wauters, Géographie et Histoire des Communes Belges. Canton de Tirlemont. Communes rurales, 1-2. Bruxelles, 1875-76.