Taal en Tongval. Jaargang 3

[p. 128]

Af te schrijven hoofd-relikten?

1. In T. en T. 3, 86 (Hoofd in relictvormen) bespreekt J.L. Pauwels het Aarschotse uəbryΧ, steeds geschreven hoogbrug, maar ‘waarschijnlijk te lezen als hoofdbrug, d.i. brug met een hoofd’. De betekenis ‘voornaamste brug’ wordt verworpen, ‘want tot op het einde der 19de eeuw was er te Aarschot geen andere brug over de Demer’. Dit is volgens ons een omstandigheid die de verklaring van elke (noodzakelijk onderscheidende) bepaling bij brug zal bemoeilijken. Dat laten we dan maar zo, en vragen ons alleen af wat uə kan zijn. Wij menen, wel degelijk hoog, dat, wat de klank betreft, evenveel kans heeft als hoofd, en bovendien ter plaatse steun vindt, niet alleen in de weergave van de naam op papier, maar ook nog (volgens een persoonlijke mededeling van de heer P.) in een tegenhanger uəmis = hoogmis. Wij vinden de naam hoogbrug dan niet zò ‘blijkbaar een product van de volksetymologie’. Hij komt elders werkelijk voor, wat bij ons weten van hoofdbrug niet kan gezegd worden. Zo heeft Hoge Brugge dubbele dienst gedaan te Oudenburg (Gysseling, Topon. v. Oud.). Te Maastricht zijn er ook twee Hoogbruggen geweest, die respektievelijk aan de Hoogbruggepoort en de daarop uitkomende straat (thans Helpoort en -straat) en aan de (thans nog zo hetende) Hoogbrugstraat hun naam afgestaan hebben. Opmerking verdient, in verband met de Aarschotse, de oude vorm ho(e)brugge (Franquinet-Nuijts, Maastrichtsche Straatnamen, M. 1909). Te Luik is er de straat geheten Souverain-Pont met de officiële voorvoeging rue (Haust, Dict. liég.). Slechts in één van deze vijf gevallen (Oudenburg) ìs er nog een brug en in slechts twee van de vijf zien we de oorspronkelijke naam gehandhaafd. Voor Oudenburg wordt nadere verklaring aan de lezer overgelaten; volgens de Maastrichtse zegsman zou de naam ingegeven zijn door de ‘hoge rug, of oprit’, of door de ‘sterke helling’, volgens de Luikse door de hogere, stroomopwaartse ligging van de brug. Of één van die verklaringen, en zo ja welke, ook voor Aarschot geldt, moet de plaatselijke aardrijkskunde en geschiedenis uitmaken.

2. In hetzelfde artikel wordt nog als hoofd-relikt vermeld yjəftəΧ = hoofdig, dat we in dezelfde aflevering (3, 75) in een andere bijdrage van dezelfde schrijver terugwinden als n. 11 onder de vele Dialectische synoniemen van zeer (bijwoord). De formele identiteit met hoofdig wordt daar als vaststaand aangenomen, zodat alleen de betekenisovergang

[p. 129]

te verantwoorden blijft. Hierin zou, meent de schrijver, kontaminatie door yjəwəΧ = eeuwig (ook een synoniem van zeer, n. 4) een rol kunnen gespeeld hebben. Het lijkt ons eenvoudiger, maar aan te nemen dat yjəftəΧ ook formeel niets anders dan een bijvorm van yjəwəΧ is. Tegen gelijkstelling met hoofdig pleiten: 1^o de aanwezigheid van f, die van Maastricht tot Antwerpen in hoofd verdwenen schijnt (het nogal schools of boeks lijkende Aarschotse vøruəft, naast vøruət, niet te na gesproken!), 2^o de t in de plaats van d. Anderzijds is het achtervoegsel -(e)tig de in Limburg overwegend gangbare bijvorm van -ig (heppetig = happig) en de enig voorkomende vorm van -endig (levendig, ‘razendig’, ‘gloeiendig’). In de Nederlandse klankverbinding -eeuw- is daar het door -uw- voorgestelde semivokalisch element tot v geworden. Aan eeuwig beantwoordt daar dus, behalve evig = eeuwigdurend, ook evetig of eeftig = in hoge graad, zonder scherpe inachtneming van het betekenisonderscheid. E(e) stelt dan de over het hele Vlaamse land bekende, naar ie zwemende of in ie overgaande uitspraak van ‘scherplange’ e voor, die, zoals Aarschot aantoont, onder invloed van de volgende v of w, plaatselijk tot uu kan gerond worden. Het bij Limburg aansluitende -(e)tig = -endig schijnt (naar wij uit een mededeling van de heer P. opmaken) ook te Aarschot gewoon te zijn; -(e)tig = -ig zou dan slechts in een enkele, geïsoleerde westelijke uitloper voorkomen, het hier besproken yjəftəΧ, als bijwoord of bijvoeglijk naamwoord van graad, dat bovendien ook de Limburgse f vertoont. Daarnaast heeft zich, als in Limburg, de vorm met het kortere achtervoegsel (en de Brabants-Nederlandse w) en met de oorspronkelijke betekenis gehandhaafd (yjəwəΧ).

Als onze voorstelling juist is, dan moeten wij in elk geval voor lief nemen, dat van enig gevoel voor het etymologisch verband tussen de twee partners van het doeblet yjəftəΧ/yjəwəΧ bij de dialektsprekers te Aarschot (zelfs de etymologisch geschoolde!) niets meer aanwezig is. Ten blijke dat dit ook elders in Brabant zo is, nog het volgende. In een pas verschenen ‘roman’ in het Tiens (L. Rubbens, Pikke Stijkès, Brussel 1952) maken we kennis met ennen huëfteggen hèttekop (blz. 100). Aan de begin-h van het tweede (en derde) woord beantwoordt niets in de uitspraak, het is een ‘Nederlandse’ geschréven h. Aan welk woord heeft de schrijver daarbij gedacht? Hèm hebben wij hierover niet kunnen horen, maar drie stadgenoten van hem, aan wie wij de betekenis van het woord gevraagd hebben, antwoordden alle drie spontaan en onafhankelijk van elkander: heftig!

J. Leenen.