Taal en Tongval. Jaargang 3

Schalie en schalij

In zijn Proeve van een Oudhasseltsch Glossarium (1940), zijnde een aanvulling uit Hasseltse archieven van het Middelnederlandsch Handwoordenboek van J. Verdam en H.C. Ebbinge Wubben, geeft J.F. Gessler ook het woord scaelgie = ‘open plaats tusschen vooren achterhuis’ op. Hij houdt dat voor hetzelfde als het reeds bij Verdam geboekte schaelge = ‘lei’ enz., en zou bijgevolg alleen maar de door hem gevonden nieuwe betekenis bij de door Verdam reeds vermelde willen voegen. De auteur is hier blijkbaar verstrooid geweest, anders had hij aan het woord, dat zich door zijn vorm (uitspraak) zowel als door zijn betekenis van het andere onderscheidt, een afzonderlijk artikel toegewezen. De zelfstandigheid van het woord spreekt nl. al duidelijk uit het vervolg van zijn eigen mededeling, waar hij uit een geschrift van D. Claes ‘'t Hasseltsche schalij, achterplaats van een huis, koer’ aanhaalt als moderne voortzetter van scaelgie (drie lettergrepen, waarvan de tweede beklemtoond), terwijl schaelge voortleeft in schalie. Het is waar dat in de onvaste spelling van onze voorvaderen de twee woorden misschien niet steeds scherp uit elkander gehouden werden. Toch verdient het opmerking dat onder de varianten die Verdam opgeeft er geen met de uitgang -ije voorkomt, die het nieuwe woord vertoont in het enige door Gessler meegedeelde excerpt. In verband daarmee vinden we het niet gelukkig dat het als titel van het artikel (toevallig?) in de grafie scaelgie verschijnt, die nu juist wèl (afgezien van h na c) een van de orthografische varianten van scaelge bij Verdam is.

Wij hebben ook de indruk dat de omschrijving van de betekenis in dit geval (ten onrechte) beïnvloed is door de etymologie. Claes, die de etymologie niet kende, spreekt van lei noch kassei. Bij Gessler volgt

[p. 35]

op het noodzakelijke en voldoende ‘open plaats tussen voor- en achterhuis’ het volgens mij ten dele althans er bij gedachte: ‘gekasseid, ofwel, zooals te Maeseyck, met leien dakpannen geheel of gedeeltelijk overdekt’. Omdat in het woord schalij (terecht) het woord schalie gezien wordt, wil men bij de zaak schalij ook persee, of het er bij hoort of niet, de zaak schalie (lei) te pas brengen. Op dezelfde schijngrond zijn waarschijnlijk (en zij, bij vergissing) de kasseien er bij gehaald en gebleven. Toen de beschrijvers van de Klankleer van het Hasseltsch Dialect (1930), L. Grootaers en J. Grauls, op een dwaalspoor gebracht door het gelijkbetekenende Tongerse kaslij, in schalij een vervorming van kalsij(de) zagen, omschreven zij het als ‘gekasseide achterplaats, kalsijde’. De juiste etymologie bleek onomstootbaar, toen J. Grauls op zijn Tweede Uitstapje naar het Walenland (Handelingen Topon. en Dialectol. VII, 1933) in het Dictionnaire liégeois (1933) van J. Haust de twee Waalse woorden vond, waarin onze twee Vlaamse woorden als het ware weerspiegeld worden. Zij zou daarna nog een bevestiging krijgen in de archivalische ontdekking van J.F. Gessler.

De twee Luikse woorden zijn: 1. haye = ‘ardoise’, oudfrans escaille, thans écaille, dat ook het Ned. schalie gegeven heeft, en dat zelf het oudgermaanse (oudnederl.?) skalja is. - 2. hayèye = ‘petite cour (derrière la maison ou entre deux maisons)’, oudwaals escaillie, afleiding van escaille, ‘proprement espace pavé ou dallé d'ardoises’: dit is het Limburgse schalij geworden. Wij geven deze biezonderheden, mede om de omschrijvingen van Haust te kunnen aanhalen. Zij zijn een leerrijk voorbeeld ter onderscheiding van de feitelijke en de zgz. eigenlijke betekenis van een woord, wat door etymologiserende woordenboekmakers weleens uit het oog verloren wordt. Het is goed mogelijk dat schalij overgenomen is toen in het Waals reeds alle bijgedachte aan lei was teloorgegaan of dat die bij het overnemen is zoekgeraakt, zodat ze nooit in het Limburgs is aanwezig geweest. In elk geval is er, naar alle schijn, thans niets meer van te bespeuren en mag een wetenschappelijke omschrijving er ook niet meer van spreken.

J. Leenen