Taal en Tongval. Jaargang 2

[p. 40]

Maastrichtse n-apokope voor een neutrum

Het onz. enkelv. van het onbep. lidw. is

Voor medeklinkers behalve d, t, h e¹:

e bèd, bein, febrik, feit, geweer, glaas, kaaf, kot, land, liddekant, merrek, mets, nèt, nuits, peerd, pak, raodsel, raad, sjaop, sjöpsel, vak, vel, waope, water, zwijn.

Voorbeelden².

toen zat iech em e lavemint; tot ze zoe e plezeer gehad hadde op de bal van de Apollo's; zoene valen hónd van e vroumes; vrouw Wielemösj had e stök ingehad; heer stobde dee e wöllemke in zen voes.

Voor klinkers, tweeklanken en h en¹:

en achste (of: agde), echterste, esde, ei, humme, hoes, óns, oer, oor, uterlik, iezer.

Voorbeelden.

en ei kozde toen mer twie cent; ze spraoke en aaid aon mèt en koppel hel eier; gef dan mer en óns Hollandse kies; in en hoes op de Mäö.

Voor d of t en of e¹:

e of en dingk, dörrep, dezijn, tepiet, teike.

Voorbeelden.

es op en dörrep drei lui ze leze kóste, dan waor et väöl; heer woende mèt zen femilie in en deil van de gebouwe; ze moos e tepiet goon koupe; wie en taatsj in et Hollands hèt, wèt den doezendste maan neet.

Het spreekt van zelf, dat bij alle verkleinwoorden dezelfde vormen gehoord en geschreven worden:

e besjuutsje, bessemke, fluitsje, gräöfke, gräötsje, juudsje.

en äövendsje, aptiekerke, eepke, ezelke, huipke, öske.

e of en deske, denske, dräödsje, täölke, tengske tuutsje.

Voorbeelden.

door de stad diffelere mèt e pekske ónder den errem of e maske ónder de sjöllekskes; dee heet gluif iech en ezelke wat geld sjit; et waor of ene

1 De e's in e, en, ene, men(e), den(e), zen(e) = ‘toonloze’ e's (ə).

2 De voorbeelden zijn ontleend aan het door dialektschrijvers gepubliceerde rijm en onrijm o.a. van Olterdissen, Jaspar, Loontjens, Wijsen, Broeder Edgard en andere publicisten in Veldeke.

1 De e's in e, en, ene, men(e), den(e), zen(e) = ‘toonloze’ e's (ə).

1 De e's in e, en, ene, men(e), den(e), zen(e) = ‘toonloze’ e's (ə).

[p. 41]

verkleider um en heukske oetkwaom; heer zoemde en deunsje op de maot; de twie juffrouwe bleve dao en tuurke binne; ze kochte zich e tuutsje sigare.

Volgt op het onb. lidw. een bn.¹, dan hangt van de beginklank van dit bn. de aan- of afwezigheid van de n af.

e beleef menneke, e bot metske, e flaw grepke, e zach ei, e groet sjaop.

en achste (of: agde) deil, en aaid huiske, en aordig keend, en ieferig jungske, en haaf ei.

e(n) doed keend, e(n) dik menneke, e(n) tej book, e(n) taam peerd, e(n) trouw hunsje.

Voorbeelden.

heer trok e veis geziech; wie e zeker Marieke, stief van de gif; boe e lere bensje um zene kop had gezete; vrouw Verzjevé waor en aaid sebolke; ze pagkde ziech eder en haaf bakske; um op en ander sjapiter te kómme; oet en apaart heukske van hun violekis; toen kwaom heer aon en dik vet jungske van ene spekslachter.

Voor gesubstantiveerde adjektieven gedraagt zich het onbep. lidw. op dezelfde wijze als voor substantieven.

De onder bovengenoemde omstandigheden voorkomende n is natuurlijk de etymologische n rediviva van de stam. Tussen deze n en de etymologische n van woorden als zeve(n), me(n), bove(n) bestaat dit verschil:

De eerste herleeft altijd voor klinkers, medeklinkers en h, de tweede kan onder gunstige fonetische omstandigheden herleven.

Hieruit blijkt o.i., dat het gevoel ook voor een onzijdig genus zich onmiddellijk openbaart bij een fonetische kans.

Indien men waarneemt, hoe de etymologische stam-n van het onbep. lidw. onherroepelijk ten dode is opgeschreven voor medeklinkers behalve h, d, t, dan verwondert men zich misschien erover, dat het vrouwelijk genus van het onbep. lidw. steeds en is, welke ook de beginklank van het volgende woord is:

en aom, en appelekouw, en èl, en ezelin, en hand, en daam, en ton, en pans, en fóf, en geit, en liewin enz.

De reden hiervan is, dat alle attributieve adjektieven en dus ook het onbep. lidw. in het vr. genus de uitgang e hadden, die echter meestal

1 Gaat een bijwoord aan dit bn. vooraf, dan beslist de beginklank van dit bijwoord: e zier braaf keend; en erreg klei(n) duuske; e(n) te laank tuike.

[p. 42]

geapokopeerd werd behalve bij de adjektieven op k, p, t¹, zodat het tegenwoordig steeds luidt:

en leef medam, en aw kooj, en roej kat enz., maar:

en vétte geit, en riepe keers, en dikke pans enz.

Bij deze apokope van de e-uitgang vertonen zich overigens ook diftongering en stoottoon, zodat de ī's en Ū's met sleeptoon ij's en ui's werden met stoottoon, behalve natuurlijk weer voor k, p, t¹. De adjektieven gries, stief, broen, voel met sleeptoon luiden voor een substantief met vr. genus dus:

en grijs, stijf, broun, voul brook.

Stoottoon en diftongering zijn waarschijnlijk voorafgegaan aan de e-apokopering.

De etymologische slot-n van de stoffelijke bn. en de voltooide deelwoorden der sterke werkwoorden wordt in het onz. enkelv. steeds geapokopeerd, derhalve ook voor klinker, tweeklank, h, d, t.

en iezere bèd; en houte bein; e glaze portäölke, portaol; e porseleine ei; e wolle humme; e zije deske; e gouwe eppelke; en houte täöfelke; e peperkoke menneke.

en aofgesjote geweer; en oetgeleze book; e gevalle peerd; e gebakke ei; en aofgebroke hoes; en opgegete tuurtsje; e verslete klèdsje.

Niet slechts onbeschermde etymologische n's na een toonloze vokaal kunnen in het Maastrichts geapokopeerd worden, ook sommige n's na een zwaarbetoonde lange klinker of diftong in eensilbige woorden ondergaan dit lot.

De n van ein (telw.), gein, klein wordt bijna altijd op dezelfde wijze behandeld als de n van het onb. lidw. De enkele sporadische afwijkingen bij dialektschrijvers zijn waarschijnlijk te verklaren als gevolg van spellingonzekerheid.

Voorbeelden.

ei keend, gei keend; ein ei, gein ei; boeaon ouch eve regelmaotig ei

1 Er zijn nog enige gevallen, waarbij geen apokope plaats heeft.
Houben meent in zijn Het Dialect der stad Maastricht, blz. 58, alle apokopegevallen te vangen door te spreken van adjektieven ‘eindigend op f, l, m, n, ng, r, j, tussen klinkers uit d ontstaan’. Ook w, s horen hierbij: en kaw sjotel, en sjouw prij; en grijs daam, en wijs vrouw (ook in de koppeling: wijsvrouw). In en valse vrouw, en trotse medam veroorzaakt de pseudo-s natuurlijk geen apokope. De adjektieven als slech en rech hebben: en slechte vrouw, en rechte lijn, omdat de oorspronkelijke uitgang t is. Soortgelijke gevallen zijn: en ónbsjóvde vrouw zonder apokope niettegenstaande de overbogen vorm ónbesjóf op f uitgaat (een pseudo-f!), en gepovde kerstaanjel, enz.

1 Er zijn nog enige gevallen, waarbij geen apokope plaats heeft.
Houben meent in zijn Het Dialect der stad Maastricht, blz. 58, alle apokopegevallen te vangen door te spreken van adjektieven ‘eindigend op f, l, m, n, ng, r, j, tussen klinkers uit d ontstaan’. Ook w, s horen hierbij: en kaw sjotel, en sjouw prij; en grijs daam, en wijs vrouw (ook in de koppeling: wijsvrouw). In en valse vrouw, en trotse medam veroorzaakt de pseudo-s natuurlijk geen apokope. De adjektieven als slech en rech hebben: en slechte vrouw, en rechte lijn, omdat de oorspronkelijke uitgang t is. Soortgelijke gevallen zijn: en ónbsjóvde vrouw zonder apokope niettegenstaande de overbogen vorm ónbesjóf op f uitgaat (een pseudo-f!), en gepovde kerstaanjel, enz.

[p. 43]

deil van de lui ziech steurde; et waor ei baar ies; mèt ein tuurtsje had heer genóg; kinstiech noets ein oor sjagrijn? mer heer had ei gebrek.

boe niemand hej goon woene, veur gei geld van de wereld; dee dao gein erreg in had; mer gei spier woort d'rum gegeve; het is gei vlege, het is gei springe, het is gein huppele woe 't geit; gein hummeke en gei klèdsje; de nach boe-in gei blaad beweeg.

blij mèt ene niks, en blóm, e klei gediech; zónder en hiel klei proteske van enen Hollender; heer wouw abseluut e klei autoke höbbe; en hiel klein eepke; e klei keend veel in de kenaar.

De possessiva van de 1^ste, 2^de en 3^de pers. enkelv. vertonen ongeveer dezelfde apokope-verschijnselen als ein, gein, klein. Maar de betoonde volle vormen mien, dien, zien hebben steeds sleeptoon, dus als ze niet geapokopeerd worden - bij ein, gein, klein is geen sleeptoon -, terwijl de geapokopeerde mie, die, zie zeer dikwijls met stoottoon gehoord worden. Dit laatste is merkwaardig, omdat in dit geval de stoottoon niet met diftongering gepaard gaat¹.

mien (sleept.) aidsje waor gelökkig neet toes.

dien (sleept.) hoes heet geinen achteroet.

eder heet genóg aon zien (sleept.) eige leid.

wat heet dee ziech aon mie (stoott.) keend te kräöje?

die (stoott.) mets is miech te bot.

Iech wouw zie (stoott.) keend neet zien.

Bij de zwakbetoonde vormen men, den, zen heeft wel apokope van de n plaats, maar er is geen sprake van sleep- en stoottoononderscheid:

men alderleefste poeleke; de kaans mich mèt den humme gestole weurde; dan wingkde ze de vollek touw; zen aaid pläötske in de zon opzeuke; minnigein zat zen trouwpak in de Lómmerd; heer trok ze groet geziech in giftige ploeie.

De apokope van n in mie (me), die (de), zie (ze) broor, mojer, vajer, zuster, zwaoger, terwijl geen apokope plaats heeft voor dochter, nónk, tant, neef, is natuurlijk een ander geval dan de n-apokope voor een woord neutrius generis singularis. Aan invloed van de beginklanken te denken ligt echter voor de hand.

H.J.E. Endepols

Maastricht

1 Zie o.a. Diftongering van ī en stoottoon in het Maastrichts. Miscellanea Gessleriana, 1948, blz. 458-465.