Taal en Tongval. Jaargang 2

[p. 28]

Noordbrabantse stijgende diphtongen

In verschillende delen van ons taalgebied, met name ook in de Brabantse dialecten, komen stijgende tweeklanken voor, d.w.z. tweeklanken met het hoofdaccent op het tweede lid. Van Ginneken wijdde hier een afzonderlijke lezing aan: De accentwisseling in de diphtongen van Brabant en Limburg, afgedrukt in deel 5 van de Bijdragen en Mededeelingen der dialecten-commissie, en ik gaf een heel rijtje met gevallen uit verschillende Brabantse plaatsen in oost en west; bijv. voor Someren: djurske meisje, kwoj troep, pjil Peel, wokst oogst, sljeut slaat, gjin geen, mjir meer, vjerrig klaar, gwaore garen, bwom boom, en voor Kruisland wôôge ogen, zjêêp zeer, drwôôch droog. Verdere voorbeelden zijn te vinden in mijn Studies over het Achthuizens dialect, 62-63. Men zie thans ook J. Renders, Stijgende diphtongen in de dialecten van Oost-Noordbrabant, in: Bijdragen en Mededeelingen der dialecten-commissie VIII, 17 vlgg.

Van Ginneken en Renders hebben gewezen op het feit dat de stijgende diphtongen het best vertegenwoordigd zijn bij de woorden met oudgerm. ai en au. Maar geen van beiden heeft oog gehad voor een merkwaardige tegenstelling tussen oostelijk en westelijk Noord-Brabant. De oostelijke diphtongen zijn sterk in de aftocht. Maar wat er nog voorkomt, doet mij onderstellen - al kan ik het nog niet bewijzen - dat ze in O.N. Br. door een bepaalde phonetische woordstructuur geconditionneerd zijn, eenzelfde structuur die in de Oost-Noordbrabantse dialecten ook verkorting ten gevolge heeft. Het fijne hiervan is echter nog niet onderzocht. Voor een eerste oriëntatie verwijs ik naar mijn Onderzoek naar de dialectgrenzen in Noord-Brabant, hoofdst. III. Het valt dan ook op dat bij deze O.N. Br. stijgende diphtongen het tweede element bijna altijd scherp gesneden is. De gevallen die blijkens Renders’ kaartjes met deze regel in strijd zijn, zijn zeldzaam en vermoedelijk zeer secundaire ontwikkelingen.

In W.N. Br. is echter van een dergelijke conditie niets aanwezig. Men vindt er stijgende diphtongen in allerlei gevallen waar het oosten verstek laat gaan en steeds is de diphthong zwak gesneden. Overigens is de toestand ook hier gecompliceerd.

Voordat ik er in mijn Onderzoek, passim, en in O.T. IX (1941), 318 vlg. over schreef, waren die stijgende tweeklanken in westelijk Noord-Brabant nog nooit geconstateerd en ook nu zijn er nog duizenden dialectsprekers

[p. 29]

die ze nooit gebruiken. Massa's mensen die in een gemeenschap van stijgende-diphtong-sprekers wonen, zoals Oud-Gastel, Etten, Beek enz., vervangen ze in hun eigen spreken door oneigenlijke dalende of zwevende tweeklanken en zeggen dus zoiets als droe-ome [dru˕▴ʊmə] en zie-ëp [zi˕▴ɪp]. De ongetwijfeld als ‘platter’ of ‘echter’ geldende vormen luiden in plaatsen als Oud-Gastel of Beek drwu˕▴mə of drwu˕▴əmə en zji˕▴p of zji˕▴əp. Het is daarbij moeilijk uit te maken of het eerste element (w of j) een consonant of een zwak beklemtoonde vocaal is.

Het valt mij steeds op dat deze ‘echte’ vormen, die met stijgende tweeklank - of drieklank - en die met j- of w-prothese zich nog het best in de woordanlaut handhaven. Komt dit misschien doordat het taalgevoel in het eerste element een consonant ziet en het systeem der phoneemverbindingen zich verzet tegen j en vaak ook w na de meeste consonanten?

In elk geval is het een feit dat de anlauts-positie bijzonder gunstige voorwaarden blijkt te scheppen. Een feit ter illustratie. Ik ben er op tegen dat mijn kinderen dialect spreken, maar kan daarmee niet verhinderen dat ik het van tijd tot tijd toch hoor. Evenwel zullen ze in tegenstelling met vele schoolmakkertjes nooit de stijgende diphtongen of combinaties met j- of w-prothesis uitspreken. Hoe vreemd keek ik daarom laatst op, toen mijn vijfjarig zoontje in zijn Oefening van berouw niet bad: mijn hoogste goed, maar: mijn woeste goed. Op de bewaarschool waar hij gaat moet de w-prothesis in anlaut wel sterker staan dan in anlaut.

Ik vond verder terloops woore en drgl. vormen met w-prothesis voor horen in Standdaarbuiten, Oudenbosch, Leur, Hoeven, Oosterhout, Bergen-op-Zoom, Moerstraten, woost en drgl. voor oogst in Standdaarbuiten en Hoeven, jeeste en drgl. voor eerste in Moerstraten, wooge en drgl. voor ogen in Kruisland, Oud-Gastel, Stampersgat, Wouwse Plantage.

Deze w-prothesis levert ons nog een merkwaardig voorbeeld van het verschijnsel dat H. Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte⁵, Kap XI, § 149 bespreekt bij de Bildung neuer Gruppen, waarbij hij erop wijst, dat als woorden klankwettig samenvallen, er formele beïnvloeding kan zijn. Bedoelde klankontwikkeling toch heeft ten gevolge gehad dat het ww. horen in sommige stukken van West-Brabant, bijv. in Oosterhout, sterk geworden is en als verleden tijd wier heeft.

Wat toch is er gebeurd? Het ww. horen wordt in West-Brabant zonder h uitgesproken. Dientengevolge zijn er gunstige voorwaarden

[p. 30]

voor w-prothesis en komt het ww. er voor in een vorm wu˕▴ʊrə of wo˔▴ʊrə Daardoor komt er contact met het ww. worden, dat t.g.v. de gewone assimilatie rd > r(r) wurə luidt. De tamelijk grote klankgelijkheid heeft daarop wo˔▴ʊrə dezelfde verleden tijd als wʊrə geschonken: wiːr.

Dhr. v.d. Brink, hoofd der school te Elshout deelde mij zelfs mede, dat hij als onderwijzer op de Voorhei te Oosterhout tot tweemaal toe in de klas hoorde zeggen: ik wert et zelf voor: ik hoorde het zelf. Een aardige vorm van hypercorrectie geeft hier voor wier = hoorde dezelfde A.B. vorm als wier = werd bezit.

A. Weijnen