Taal en Tongval. Jaargang 2

[p. 18]

De stijgende diftongen in het oosten van Zuid-Brabant

In de bijdrage van Weijnen over de stijgende diftongen in het Noordbrabants viel me vooral de vaststelling op ‘dat deze diftongen in die omstandigheden schijnen voor te komen, die ook vocaalverkorting veroorzaken’. Toevallig weet ik, dat zulks in een oostelijk deel van Zuid-Brabant zeker het geval is. Misschien zal dus een korte mededeling over de stijgende diftongen in dat gebied, waar de toestand m.i. vrij duidelijk en eenvoudig is¹, enigszins helpen om een beter inzicht te krijgen in de zoveel ingewikkelder verhoudingen in Noord-Brabant.

In de streek rond Aarschot² zijn er drie verschillende stijgende diftongen bekend, wel eens onder een van dorp tot dorp verschillend aspect³, die uitsluitend als verkorte vormen voorkomen van overeenstemmende dalende tweeklanken⁴. In mijn studie over het dialect van Aarschot⁵ noemde ik de dalende tweeklanken ‘volle diftongen’ en de eruit verkorte stijgende tweeklanken ‘gereduceerde diftongen’. Het is niet mijn bedoeling hier een lange uiteenzetting te schrijven over de vocaalverkorting. Laat ik slechts de regel vermelden, dat, in het hier besproken gebied, vocaalverkorting regelmatig optreedt: a) voor een groep van minstens twee consonanten; - b) voor enkele palatale consonant⁶. Voorbeelden uit het Aarschot dialect:

sās (saus) - saskə (sausje)	pāp (pijp) - pępəkə (pijpje)
pēs (pees) - peskə (peesje)	vę̄x (veeg) - vęxskə (veegje)
dīf (dief) - diftə (diefte)	kōkə (koken) - gə kọkt (gij kookt)
ȫp (aap) - ọpəkə (aapje)	bətȫlə (betalen) - bətölt (betaald)
vlūk (vloek) - vlukskə (vloekje)	zȳkə (zoeken) - a zykt (hij zoekt)

1 ‘Was’ ware hier wellicht beter, want de stijgende diftongen zijn aan het uitsterven, zoals uit dit artikel zal blijken.

2 Ik bedoel vooral de streek ten N. en ten N.W. van Aarschot, welke ik best ken.

3 Het Aarsch. aspect van de drie diftongen is: ję, je en jø.

4 Er is hier natuurlijk geen spraak van ook in 't Nederlands voorkomende verbindingen als in jaar, worden en dgl., die eigenlijk ook met stijgende tweeklank beginnen.

5 Nog niet gepubliceerd.

6 Bedoeld wordt in beide gevallen de oorspronkelijke toestand. Zo kan b.v. de vroegere palatalisatie nu verdwenen zijn.

[p. 19]

De diftongen worden precies in dezelfde omstandigheden verkort als de lange vocalen. Het is echter duidelijk, dat de verkorting hier meer moeilijkheden opleverde dan bij de vocalen, waar meestal slechts een eenvoudige kwantitatieve ‘inkrimping’ gebeurde. Men heeft zich echter vrij handig uit de slag getrokken: de diftong bleef haar karakter van tweeklank behouden, doch werd één- i.p.v. tweelettergrepig, b.v. Aarsch. ię > ję. We kunnen het proces nog duidelijker voorstellen: Wat men diftongen noemt zijn eigenlijk triftongen: twee vocalen met daartussen een glide (j of w); dus ię = iję; iə = ijə; uə = uwə; ọa = ọwa. Waar de omstandigheden aanwezig waren die vocaalverkorting meebrachten, werd van de diftongen eenvoudig het eerste element weggelaten en bleef de glide (j of w) + het tweede element over. Was dat tweede element een schwa (ə), dan moest ze natuurlijk een kleur krijgen en het ligt voor de hand, dat deze kleur niet overal dezelfde was¹.

In het Aarschots komen vier zgn. diftongen voor, alle dalend zoals reeds gezegd werd: ię, iə, uə en ọa, die we achtereenvolgens zullen beschouwen met het oog op de verkorting.

1 Men denke aan de verschillende vocalen die kunnen optreden bij zgn. metathesis van r, b.v. Krist + mis > Kerst-, Korst-, Karstmis.

I. ię

Dit is het eenvoudigste geval: ię, of juister iję, wordt verkort tot ję. Voorbeelden:

1.	Aarsch. ię < wgm. a, gerekt voor r + dentaal.
	vięs (vaars) - vjęskə (vaarsje)
	pięt (paard) - pjęt'ə (paardje)
2.	Aarsch. ię < wgm. ë, gerekt voor r + dentaal.
	kięs (kaars) - kjęskə (kaarsje)
	kięn (kern) - kjęnʹtʹə (kerntje)
	stięt (staart) - stjętʹə (staartje)^2.

In de laatste drie gevallen komen ook vormen zonder j voor: kęnʹtʹə komt meer voor dan kjęnʹtʹə, stętʹə is zeer gebruikelijk, kęskə nog ongewoon.

In 23 dorpen uit de omgeving heb ik de vier diminutieven vaarsje,

2 Eigenlijk zou ik moeten pʹętʹə, kʹęskə, kʹęnʹtʹə, stʹętʹə spellen. Hetzelfde geldt voor de voorbeelden op de volgende bladzijden. Door die spellingen zou echter het duidelijk beeld van de stijgende tweeklanken waarvan hier spraak is, voor het oog verloren gaan.

[p. 20]

paardje, kaarsje en staartje opgetekend: ik vond ję-vormen respectief in 17, 11, 1 en 17 dorpen. In de andere hoorde ik ę-vormen (zonder j)¹.

1 Hoe elk woord zijn eigen locale fonetische geschiedenis heeft wordt aangetoond door kaarsje, dat te Aarschot meestal met j wordt gehoord (kjęskə) en in de 23 onderzochte dorpen slechts eenmaal met j verschijnt.

II. iə

Deze tweeklank, eigenlijk ijə, werd gereduceerd tot je. De ə kreeg dus e-kleur bij de verkorting. Voorbeelden:

1.	Aarsch. iə < wgm. â.
	liex (laag) - ljextə (laagte). - Ook lextə en liəxtə.
2.	Aarsch. iə < wgm. ê^2 in leenwoorden.
	piər (Pieter) - pjerəkə (Pieterken).
3.	Aarsch. iə < wgm. ai.
	biən (been) - bjenʹtʹə (beentje)
	diəl (deel) - djeltʹə (deeltje)
	iətə (heten) - uzjetəgā (hoe heet gij?)
	liər (ladder) - ljerəkə (laddertje)^2
	liənə (lenen) - a ljent (hij leent).

In al deze gevallen zijn de vormen zonder j minstens even frekwent: benʹtʹə, deltʹə, enz.

Na moeilijke consonantenverbindingen is j aan het verdwijnen: bliək (bleek) - blekskəs³, zeer zelden bljekskəs; - briət (breed) - bretə (breedte), nooit brjetə gehoord⁴; - sxiə (scheiden) - a sxet (hij scheidt), nooit sxjet gehoord⁴.

Ook in de anlaut wordt j meestal weggelaten: iət (heet) - etə (hitte), soms jetə; - iən (een) - enʹtʹə (eentje), zeer zelden jenʹtʹə; - iər (heer) - erəkə (heertje), nooit jerəkə gehoord.

4.	Aarsch. iə < Fr. e in leenwoorden op -el, -este.
	kastiəl (kasteel) - kastjeltʹə (kasteeltje), ook kasteltʹə
	biəst ≶ bjest (beest) - bjestʹə (beestje), nooit zonder j
	fiəst ≶ fjest (feest) - fjestʹə (feestje), nooit zonder j.

2 Het is al gebeurd, dat men bij vormen als bʹenʹtʹə, dʹeltʹə, lʹerəkə en dgl. ging zoeken naar het waarom van de mouillering van de anlautconsonant en er zelfs hele theorieën op bouwde. Men ziet hier hoe eenvoudig de verklaring kan zijn!

2 Het is al gebeurd, dat men bij vormen als bʹenʹtʹə, dʹeltʹə, lʹerəkə en dgl. ging zoeken naar het waarom van de mouillering van de anlautconsonant en er zelfs hele theorieën op bouwde. Men ziet hier hoe eenvoudig de verklaring kan zijn!

3 B. v. in ‘hij ziet er blekskəs uit’.

4 Dat ‘nooit gehoord’ moet men niet interpreteren als ‘niet bestaande’. Ik voel deze vormen met j als mogelijk aan.

4 Dat ‘nooit gehoord’ moet men niet interpreteren als ‘niet bestaande’. Ik voel deze vormen met j als mogelijk aan.

[p. 21]

Van kariəl (kareel) en gariəl (gareel) komen slechts j-loze verkortingen voor: kareltʹə (kareeltje), gareltʹə (gareeltje), wegens de r.

5.	Aarsch. iə < ê < ī < wgm. io in
	vjetīn (veertien) < *viətīn; nooit zonder j
	fjetex (veertig) < *fiətəx; nooit zonder j.

Een aantal van de woorden met Aarsch. verkorting je < iə heb ik opgenomen in 23 dorpen: in 4 verschijnt vrij regelmatig jọ als verkortingsproduct, in 3 jø; in de andere komen je, e, iə in allerlei vermengingen voor.

III. uə

Normaal zou men verwachten, dat de verkorting van uə iets als wu, wọ, wø zou zijn, doch de normale Aarschotse verkorting is ø. Voor n + dimin. suffix verschijnt oⁱ. Sporadisch krijgen we u (moderne verkorting) en zeer zelden ọ (zeer oud).

De gewone verkortingsvocaal ø is uit jø ontstaan, doch de j is te Aarschot zo goed als overal verdwenen. In een enkel geval hoor ik ze soms nog, nl. in het w.w. tuənə (tonen): gə tjønt (gij toont), meestal gə tønt. Persoonlijk voel ik de j nog altijd mogelijk na elke t, doch ik durf niet bevestigen, dat de jongere generatie ze werkelijk nog gebruikt, b.v. tjøntʹə (toontje) bij tuən (toon) en tjøməkə (toompje) bij tuəm (toom)¹.

Wegens de schaarste aan Aarschotse voorbeelden, zullen we gevallen opgeven uit het dialect van Putte (bij Mechelen):

1.	Puts uə < wgm. au.
	buəm (boom) - bjøməkə (boompje)
	uəp (hoop) - jøpəkə (hoopje)
	kuəpe (kopen) - gə kjøpt (gij koopt)
	stuətə (stoten) - a stjøt (hij stoot).

Zelfs na nog moeilijker consonantverbindingen blijft j te Putte, b.v. in kljøstər (klooster), trjøstə (troosten). Ook in de anlaut: jøstə (oosten).

2.	Puts uə < vreemde ô.
	ruəs (roos) - rjøskə (roosje)
	pastuər (pastoor) - pastjørəkə (pastoortje).
3.	Puts uə < wgm. o (door confusie).
	wuənə (wonen) - a wjønt (hij woont).

1 Het is normaal, dat de j zich langst staande houdt na de t: de t is inderdaad de enige consonant die te Aarschot nog gemouilleerd voorkomt, nl. in het diminutiefsuffix tʹə.

[p. 22]

In een aantal van de 23 onderzochte dorpen is de j in het verkortingsproduct van de tweeklank uə bewaard. De verkorte stijgende diftong vertoont er de aspecten jọ, jø of je.

Blijft nu nog de vraag te beantwoorden: van waar komt die j en die palatale vocaal ø als verkorting van uə? Als we weten, dat de vocaalverkorting zeer innig samenhangt met de vroegere, nu gedeeltelijk verdwenen mouillering van de consonantengroepen¹, ligt het antwoord voor de hand. We hebben hier niet te doen met de verkorting van uə, doch met de verkorting van het umlautsproduct van uə, dat in deze streek yjə luidt. Te Aarschot komt deze umlaut in zijn niet-verkorte vorm zeer zelden voor; ik citeer byjəgə (buigen, causatief, ohd. bougen) en yjəzə (hozen, on. ausa). In de omliggende dorpen zijn deze umlautsvormen echter vrij frekwent; ik citeer dryjəmə (dromen), gəlyjəf (geloof), hyjərə (horen), stryjə (strooien), enz. Daarenboven heb ik herhaaldelijk opgetekend bij uə-vormen: ‘gemedialiseerd’ of ‘y-kleur’.

1 Vgl. het feit, dat de verkorting ook optreedt voor enkele palatale consonant.

IV. ọa

De verkorting van Aarsch. ọa past niet in mijn systeem. We zouden het verkortingsproduct wa, wä, wö of iets dergelijks verwachten, doch van een w is me nergens in het onderzochte gebied iets gebleken. Ik weet dus niet of ze vroeger aanwezig is geweest. Ook een j heb ik nergens gevonden, behalve in het subst. ‘tuiser’ in drie dorpen², die in tjøsər, resp. tjesər, een waarschijnlijk analogische j hebben ingevoegd.

De normale verkorting van ọa is te Aarschot ö³. Voorbeelden:

strọak (struik) - strökskə (struikje)

dọam (duim) - döməkə (duimpje)

gəbrọakə (gebruiken) - gebrökt (gebruikt)

fọat (fluit) - flötʹə (fluitje).

Dit ontbreken van een met semi-vocaal aanvangende verkorting van de tweeklank ọa verandert niets aan de vaststelling, dat een streek in het oosten van Zuid-Brabant stijgende diftongen kent (ję, je, jọ, jø), doch uitsluitend als verkortingsproduct van gewone, volle diftongen, die alle dalend zijn.

J.L. Pauwels

Leuven, Mei 1949

2 Putte, Keerbergen en Schriek.

3 Dit is een zeer open, naar a zwemende ø.