Taal en Tongval. Jaargang 1

[p. 108]

Over enkele meervoudsvormen van voegwoorden
(Vervolg)

Slotbeschouwingen

We menen dat hierboven voldoende is aangetoond dat de meervoudsvervoeging der voegwoorden als en dat in Zuid-Nederland bestaat. Voorlopig gebrek aan geschikt materiaal voor ons phonetisch-syntactisch onderzoek veroorlooft ons niet alle opgerezen problemen volledig op te lossen. Toch menen we dat het ook zijn belang had te wijzen op zekere moeilijkheden, die nog op een verklaring wachten.

Als resultaat van ons onderzoek blijkt dat er voor de twee voegwoorden als en dat een grens-zone in Oost-Vlaanderen en Zeeuws-Vlaanderen bestaat, die in Noord-Zuidrichting de Zuidnederlandse dialecten verdeelt in een gebied met meervoudsvervoeging en een gebied zonder enig verschil tussen enkelvoud en meervoud. De vervoegde vormen van het voegwoord dat reiken nochtans enigszins verder Oostwaarts dan die van als. Binnen het dɑn -en ɑn -gebied, dat Frans-Vlaanderen, West-Vlaanderen en de Westelijke helft van Oost-Vlaanderen omvat, zijn de onverbogen vormen toch niet onbekend. We wijzen hiervoor op de strook van Noord naar Zuid in West-Vlaanderen, die op de als-kaart evenals op de dat-kaarten ongeveer hetzelfde gebied aanduidt. Een klein eiland, waar meervoudsvervoeging onbekend schijnt te zijn, vormen Izegem (N 45) en enkele omliggende gemeenten. Enkele steekproeven die we maakten binnen dit Westvlaams gebied zonder meervoudsvormen bij de voegwoorden als en dat, stelden ons op onze hoede en wezen er op dat de vormen ʊn, ʊ̃ en dɑn, dɑ̃ met varianten, er niet onbekend zijn. Deze voegwoorden zonder meervoudsaanduiding zijn heel waarschijnlijk een gevolg van een phonetische tendens tot denazalisatie. Daarom zijn we ook geneigd voor dit Westvlaamse gebied de twee evoluties ʊ < ʊ̃ < ʊ̃n < ʊn en dɑ < dɑ̃ < dɑ̃n < dɑn met varianten, te aanvaarden. Invloed van min of meer beschaafde uitspraak door de vormen ɑ(l)s en dɑ(t) zal wel heel gering zijn.

De Oostgrens van de Oostvlaamse ɑn- en dɑn-vormen wordt stelselmatig bedreigd door het Brabantse en hoogst waarschijnlijk ook Antwerpse ɑs en dɑ, die daarenboven met het Algemeen Beschaafd een sterkere overeenkomst vertonen dan ɑn en dɑn. Het voornaamste verschil tussen de vervoegde vormen en de onvervoegde is trouwens de n. Wanneer

[p. 109]

men rekening houdt met de prestige-rol van het Brabants en het Antwerps in het Oostelijk deel van Oost-Vlaanderen, dan wordt het ook duidelijk hoe de Vlaamse meervouds-n voor de vormen ɑ(l)s en dɑ(t) heeft moeten zwichten. Daarbij komt nog dat men in het Algemeen Beschaafd, zoals velen het hier ten lande in de gewone omgangstaal spreken, de twee vormen ɑs, zonder l, en dɑ, zonder auslaut-dentaal gebruikt, waardoor dan bijna geen verschil meer bestaat tussen het Brabants-Antwerps en het Algemeen Beschaafd. Een dergelijke strijd tussen vormen met en vormen zonder meervoudsaanduiding illustreert in het Land van Waas o.m. Lokeren (I 208) bij subject in het meervoud, met de afwisseling ɑn - ɑz en dɑ͊n - dɑ▴

We hebben ons onderzoek beperkt tot de twee onderschikkende voegwoorden als en dat. Dit is ten dele het gevolg van tijdelijk gebrek aan meer uitgebreid materiaal, maar vooral omdat het de twee voegwoorden zijn die het talrijkst gebruik worden in de Zuidnederlandse dialecten. Het voegwoord dat spant hierbij zeker wel de kroon, doordat het meestal ook gebruikt wordt onmiddellijk na bijwoorden of voegwoorden, waarmee dat een geheel vormt dat een zin inleidt. Er zijn trouwens ook nog andere voegwoorden die een meervoudsaanduiding kunnen hebben, bv. het voegwoord of. Zo noteerden Frings-Vandenheuvel voor Zwevegem (O 179) in zin 20: ɛ˕i dei liŋk ɔvən zɛ˕m zun həvrɔ▴Χt ɛ˕bn ɔm tə dɑsn = hij deed of ze hem zouden gevraagd hebben om te dorsen. Volgens de Dialectatlas behoort Zwevegem (O 179) tot de plaatsen, die meervoudsvormen van de voegwoorden als en dat gebruiken.

Ook een andere beperking hebben we ons opgelegd. We hielden geen rekening met de gevallen, waar de voegwoorden als of dat gevolgd worden door het persoonlijk pronomen wij, omdat we overtuigd zijn dat men niet kan uitmaken of ɑmə(n) = als wij, en dɑmə(n) = dat wij, met hun varianten, moeten verklaard worden uit ɑnwə(n), dɑnwə(n) ofwel of ze rechtstreeks geëvolueerd zijn van ɑwə(n) naar ɑmə(n) en van dɑwə(n) naar dɑmə(n) Ten hoogste zou men kunnen aanvaarden dat de meervoudsvormen van het voegwoord mede verantwoordelijk is voor de m in ɑmə(n) en dɑmə(n) in die streken, waar men meervoudsvormen der voegwoorden gebruikt. Te bewijzen is dit naar onze mening voorlopig niet.

Voor het Vlaamse deel van de Zuidnederlandse dialecten bestaat er heel waarschijnlijk geen tegenstelling tussen enkelvoud en meervoud bij een voegwoord gevolgd door de tweede persoon. De persoonsuitgang bij het werkwoord verschilt hier immers niet, zodat een tegenstelling enkelvoud-meervoud in het voegwoord ook niet mogelijk was. Want we

[p. 110]

menen dat het eerst en vooral de persoonsuitgang van het werkwoord is, die de vorm van het ‘vervoegd’ voegwoord beïnvloedt. Wegens de gelijkheid van enkelvoud en meervoud bij tweede persoon, is het slechts de uitgang n van de derde (en van de eerste?) persoon, die een mogelijke meervoudsvorm van het voegwoord kan aanduiden. Bijna overal is de persoonsuitgang n nog uitgesproken in de Zuidnederlandse dialecten, die meervoudsvervoeging van de voegwoorden als en dat kennen. Toch geloven we niet dat de antithese ɑs - ɑn, dɑ - dɑn een gevolg is van een ‘phonetisch-syntactische anticipatie’-tendens, die nu nog zou bestaan. De meervoudsvormen met n en varianten behoren voor de dialectsprekers tot het overgeleverde systeem van hun dialect. Dat deze meervoudsvormen oud zijn, bewijzen de talrijke gevallen met volledig - of half - genazaliseerde vocaal, zonder n. We ondervonden nochtans ook dat soms in de grenszone deze tendens nog leeft, waardoor dan contaminatievormen als ɑzn ontstaan.

We willen er verder nog op wijzen dat in de Zuidnederlandse dialecten de meervoudsvormen met n niet beperkt zijn tot de onderschikkende voegwoorden. Zo vermeldt Is. Teirlinck in zijn Klankleer, § 241 -4^o, p. 89, wɑn als nevenvorm van het pronomen wat. Weliswaar meent de auteur dat deze afwisseling o.m. een gevolg is van de volgende klank, maar we denken dat ook hier de verklaring eerst en vooral dient gezocht bij het meervoud van subject en werkwoord.

De meervouds-n is ook niet onbekend bij het relatief pronomen die of dat. We vergeleken zin 18 ‘Degene die daar (af)komt’, met zin 104 ‘In Italië zijn er bergen die vuur spuwen’ en letten daarbij op een mogelijke tegenstelling tussen die-dat (enk.) en die-dat (mv.). De opnemingen voor de Dialectatlas vermelden voor die-dat (enk.) geen enkele plaats met bijgevoegde n of een genazaleerde vocaal, terwijl het relatief pronomen, dat in zin 104 een meervoud aanduidt, in heel wat gemeenten een meervoudsvorm kent. Voor de volgende gemeenten werd een variante van din genoteerd: Destelbergen (I 243), Wingene (H 119) en Ledringhem (N 56), waarbij ook Lapscheure (I 124), Gentbrugge (I 248), Harelbeke (N 91) en Vichte (O 183) horen met n en genazaleerde vocaal. In heel wat gemeenten spreekt men de n niet meer uit, maar is de vocaal nog genazaleerd: Ledeberg (I 247), Uitkerke (H 5), Sijsele (H 41), Pervijze (H 93), Millam (b 14), Coudekerque (N 2), Hondschoote (N 13), Meulebeke (N 43), Esquelbecq (N 52), Steenvoorde (N 104), Wervik (N 130) en Tiegem (O 184). In al deze gemeenten kent men dus de tegenstelling di (enk.) - din (mv.). In de Zuidnederlandse dialecten wordt het relatief pronom die, enkelvoud of meervoud vaak vervangen door het neutrum enkelvoud

[p. 111]

dat, waarvoor sommige gemeenten ook een meervoudsvorm kennen: Zo Warhem (N 6) en Bissezeele (N 49) met dɑ͊n, Teteghem (H 79), Rexpoëde (N 11) en Zeggers-Cappel (N 51) zonder n, maar met genazaleerde vocaal. Frings-Vandenheuvel noteerden in zin 37 van hun vragenlijst ook de meervoudsvorm van het relatief pronomen dat te Oostende (H 16),: dɑ buːrn ɔ̃ː vyv ɔ▴sən neːhn kujn ɛ̃˕ twulf sΧaptjəs ...dɑ̃zə wɛldə vərkuːpn = dè boeren hadden vijf ossen, negen koeien en twaalf schaapjes, dat ze willen verkopen, te Diksmuide (108): dɑ̃zə wɛldən vərkɔːˀpn, en te Vleteren (N 110) in Frans-Vlaanderen:..., dɑ̃ːzə wæːl vərkɔːupən. Ook voor Oostende vonden we bij M. Blomme meervoudsvormen van het relatief pronomen dat: dɑ sm ʊːl mɛskʊntæntən dɑ̃ːzə kwɛːkən = dat zijn al miscontenten dat ze kweken, ɑ̃ː dɑd ɛz jun dɑ̃ːzə dʊ beːt Χæt æn - ah! dat is ‘joen’, dat ze daar beet gehad hebben. Verder noteerde W. Pée voor ons ook te Lokeren (I 208) de meervoudsvorm di͊, terwijl wij persoonlijk constateerden hoe de dialectsprekers te Gent in hun gewone omgangstaal regelmatig een meervoudsvorm van het relatief pronomen gebruiken. Ook in Jan Cleppe's ‘Gênsche Prâot’ is de Gentse meervoudsvorm met n van het relatief voegwoord aangeduid. Zo p. 21 ‘... om de schoentses te gâon haole, dien dâor gekomandeer wâore veur heur dochterkes îeste komune’ en p. 38 ‘... 't en zijn mâor de vuile meinsche, dien hulder moeten wassche’. We denken niet dat di͊n - di een louter morphologische tegenstelling is, maar dat deze te verklaren is door het subject in het meervoud. Weliswaar is in zin 104 het relatief pronomen zelf het subject in het meervoud, maar de gevallen waar de neutrumvorm dɑ, die morphologisch toch een enkelvoud is, ook een meervoudsteken krijgt, wijzen er op, dat de tendens om een verschil te maken bij het relatief pronomen tussen enkelvoud en meervoud geen rekening houdt met de vorm van het relatief pronomen zelf. Zo maakt de Gentenaar ook het verschil tussen də fɑktyːr dizə mɑ˕mu bətʊ⫞lņ = de faktuur die ze mij moet betalen, en də fɑkty▴r dĩnzə ma˕mutəm bətʊ⫞lņ = de faktuur die ze mij moeten betalen. Hier is het antecedent een substantief in het enkelvoud, zodat dit geen invloed kan hebben op het gebruik van de meervoudsvorm dĩn, die daarbij nog direct object en geen subject is. Deze twee factoren bewijzen, voor het Gents althans, dat de meervoudsvorm van het relatief pronomen een gevolg is van een subject in het meervoud. Voorlopig kunnen we niet bewijzen, dat dit ook voor andere Zuidnederlandse dialecten dan het Gents geldt. Het is niet van belang ontbloot op deze vormen met n bij het relatief pronomen te wijzen, daar deze hoogst waarschijnlijk in verband staan met de ‘vervoegde voegwoorden’.

[p. 112]

Ten slotte willen we nog de aandacht vestigen op de antwoorden, gevormd door het bevestigend adverbium ja, waarop onmiddellijk de nominatiefvorm van een persoonlijk pronomen volgt. We stelden vast dat ook hier twee vormen mogelijk zijn in sommige dialecten. Zo maakt men te Gent het onderscheid tussen ju▴▴ĩns: ja ze (mv.) en jʊ▴is: ja ze (enk.), al naar gelang het pronomen een meervoud of een enkelvoud aanduidt. De antithese tussen deze twee vormen wordt konsekwent doorgevoerd, hoewel dit volledig onbewust gebeurt, juist zoals bij de onderschikkende voegwoorden en de relatieve pronomina. Bij M. Blomme vonden we voor het Oostends ook de tegenstelling jʊːs (enk.) - jʊ̄ːs (mv.). Zelfs bij het ontkennend adverbium neen bestaat hier een verschil, door de genazaleerde vocaal bij het meervoud: nɛːs (enk.) - nɛ̃ːs (mv.). Dit soort antwoorden en de replieken dɑnzə = dat ze (mv.) - dɑsə = dat ze (enk.), met de betekenis ‘Ik geef er niet om’, worden door de Zuidnederlandse dialectsprekers niet beschouwd als ontstaan door elliptische verzwijging van het praedicaat met zijn bepalingen. Hierom geloven we ook niet dat de onderschikkende voegwoorden, de relatieve pronomina en sommige adverbia met n in de hedendaagse dialecten een gevolg zijn van een nog levende tendens om bij deze woordsoorten door een soort ‘anticipatie’ de meervoudsuitgang n van de persoonsvorm van het werkwoord te voegen. Historisch is dit misschien wel zo geweest. Daarop wijzen o.m. de vormen met genazaleerde vocaal, zonder volgende n.

Ons onderzoek - dat wegens gebrek aan geschikt materiaal voorlopig nog niet alle problemen volledig wist op te lossen - heeft er nochtans op gewezen hoe een groot deel van Zuid-Nederland (in brede trekken geschetst: Frans-Vlaanderen, West-Vlaanderen en de Westelijke helft van Oost-Vlaanderen in zijn dialecten een bepaald systeem kent, waarbij een onderschikkend voegwoord met volgend subject in het meervoud door bijgevoegde n of door nazalering der vocaal verschilt van die, waarbij een subject in het enkelvoud hoort. Terloops toonden we ook aan hoe dat systeem heel waarschijnlijk ook bestaat bij sommige pronomina en adverbia.

Fr. Vanacker