Taal en Tongval. Jaargang 1

[p. 27]

De lijdende vorm in het Aarschots dialect

I. Hulpwerkwoorden

In de lijdende vorm gebruikt men de enkelvoudige tijden word(t) - worden, werd(t) - werden, de infinitief worden en het verleden deelwoord geweest. In een schoolse vorm uitgedrukt luidt de regel: het hulpwerkwoord van de lijdende vorm is worden in alle onvoltooide tijden (onv. teg., onv. verl., onv. toek., onv. verl. toek. tijd), zijn in alle voltooide tijden. Met zijn worden hier de volledige tijden van zijn bedoeld, het verleden deelwoord inbegrepen. Voorbeelden:

A.	1. Dat kind wordt alle dagen niet gewassen. 2. Dat kind werd alle dagen niet gewassen. 3. Dat kind zal alle dagen gewassen worden. 4. Dat kind zou alle dagen gewassen worden, als het niet ziek was.
B.	1. Het huis is verleden jaar nog geverfd geweest. 2. Daar was gezegd geweest, dat alleman weg moest. 3. Daar zal wel gezongen en gedanst geweest zijn in de late uren. 4. Hij zou wel verraden geweest zijn, als ze zo'n grote schrik niet gehad hadden.

In alle gevallen van groep B is geworden i.p.v. geweest mogelijk. Ik geloof, dat geen enkel Aarschottenaar geworden zou aanvoelen als een fout tegen het dialect. Toch meen ik, dat dit geworden aan invloed van de school en van de beschaafde taal moet toegeschreven worden. Het dialect kende m.i. oorspronkelijk slechts geweest in zulke zinnen. Misschien ook is er analogie-invloed van zinnen zoals vermeld onder A in het spel, zodanig dat het p.p. geworden, in het dialect normaal gebruikt als verleden deelwoord van worden = devenir, in de plaats van het afwijkende geweest kwam te staan.

Evenals in het Nederlands kan het verl. deelw., in casu geweest, in al de zinnen van groep B verzwegen worden. Of men het bij voorkeur verzwijgt, weet ik niet. Persoonlijk meen ik, dat het liefst uitgedrukt wordt.

[p. 28]

II. Handelend voorwerp

Het handelend voorwerp wordt in het Aarschots ingeleid door het voorzetsel van. Voorbeelden:

C.	1. Ge wordt niet bekrozen (= zwartgemaakt, bevuild) als van een vuile pot (spreekwoord). 2. 't Is toch erg! Zo moeten beklapt worden en dat van uw eigen kinderen. 3. Da's 'ne slechte kerel! Hij wordt van alleman gemeden. 4. Hij werd verraden van zijn eigen moeder.

Het voorzetsel door, dat m.i. vroeger in het dialect onbekend was met deze betekenis, begint in sommige gevallen naast van gebruikt te worden, waarschijnlijk ook onder invloed van de meer beschaafde taal, vooral de geschreven taal. Toch staat van nog vrij stevig: zin 4 is de enige waarin door me niet al te gezocht lijkt! In zinnen 2 en 3 doet door vrij geforceerd aan en in zin 1 is door totaal onmogelijk. Dat spreekwoord met zijn overgeleverde, onveranderlijke vorm bewijst dus, dat van het oorspronkelijk voorzetsel is.

III. Gebruik

De lijdende vorm wordt in het Aarschots zelden gehoord. Al de hierboven opgegeven voorbeelden zijn correct Aarschots, doch men trekke er niet het besluit uit, dat de lijdende constructies vaak voor komen. Meestal kunnen ze in het dialect door overeenstemmende bedrijvende zinnen vervangen worden.

Vooral de zinnen met een handelend voorwerp zijn zeer zeldzaam. Uit de aard der zaak zijn het deze waarin de lijdende constructie nog stevigst staat. Beschouwen we de vier voorbeelden onder C, dan kunnen alleen 3 en 4 normaal door een bedrijvende vorm vervangen worden:

Da's 'ne slechte kerel! Alleman mijdt hem.

Zijn eigen moeder verraadde hem (of: heeft hem verraden).

Zin 2 kan wel vervangen worden door 't is toch erg dat uw eigen kinderen u zo beklappen, doch de gevoelswaarde is totaal verschillend: de zin met de lijdende vorm is veel krachtiger, veel meer geladen!

In zin 1 staat de lijdende vorm natuurlijk vast.

De lijdende zinnen zonder handelend voorwerp kunnen gemakkelijk door bedrijvende vervangen worden. In de plaats van alle zinnen van

[p. 29]

groep B gebruikt men bij voorkeur constructies met het onbepaalde ze als onderwerp:

Ze hebben verleden jaar dat huis geverfd.

Ze hadden gezegd, dat alleman weg moest.

Ze zullen wel gezongen en gedanst hebben in de late uren.

Ze zouden hem wel verraden hebben, als ze zo'n grote schrik niet gehad hadden.

In groep A kan men ook telkens een bedrijvende zin gebruiken met ze, doch hier lijkt me de voorkeur nog te gaan naar de lijdende vorm. Ze wassen het kind alle dagen niet is mogelijk, doch het kind wordt alle dagen niet gewassen is gebruikelijker.

J.L. Pauwels