Taal en Letteren. Jaargang 16

[p. 314]

Meesmuilen.

Later dan ik van plan was, kon ik uitvoering geven aan mijn voornemen, om het hierboven genoemde werkw. te bespreken. Reeds in mijn Proefschrift (Het Dialect van West-Voorne) had ik de gelegenheid mijn meening aangaande de etymologie van meesmuilen kenbaar te maken. Sedert verscheen van het Nederl. Woordenb. Deel IX, afl. 3, waar in kol. 415 en 416 dit werkw. ook besproken wordt.

Het artikel meesmuilen in het Nederl. Woordenb. t.a.p. heeft mij geenszins overtuigd van de onjuistheid van stelling V in mijn Proefschrift, omdat het genoemde art. m.i. zonder eenige overtuiging is geschreven. Immers, het is vol van onderstellingen, die, zooals ik in het volgende hoop aan te toonen, zeker niet in zoo groot aantal noodig zijn, terwijl we meer zekerheid verkrijgen.

Vooraf wil ik daarom nagaan, welke bezwaren ik heb tegen de onderstellingen, geuit in 't Ned. Woordenb.

Het Art. vangt aan: ‘Bij oudere schrijvers soms mesemuilen, dat..... volgden.’ Als eenige bewijsplaats wordt hier een voorbeeld aan Hooft ontleend, terwijl juist alle andere vvbb. den vorm meesmuilen vertoonen, ook die, welke genomen zijn uit werken van Hooft's tijdgenooten. Bij Van Mander (Het Schilder-Boeck, folio 233 rechts, reg. 25 v.b.) vond ik zelfs meese-muylen. De vorm bij Hooft bewijst zeker al heel weinig, daar de dichterlijke Drost

òf 't woord werkelijk zoo meende te hooren,
òf 't uit maatdwang aldus schreef,

[p. 315]

welke laatste onderstelling, in verband met de andere opgegeven vormen en de hedendaagsche schrijfwijze, mij de eenig juiste toeschijnt. Ook de vorm bij Van Mander bewijst m.i. niets meer dan de groote waarschijnlijkheid voor de juistheid der laatste onderstelling, terwijl de ee bij Van Mander en de e bij Hooft verklaard mogen worden uit de onzekere spelling in dien tijd.

Dat de s in meesmuilen als z wordt uitgesproken, zal wel niemand betwisten, maar valt die uitspraak werkelijk af te leiden uit de omstandigheid, dat, ‘in een ouder tijdperk, s en m niet onmiddellijk (de cursiveering is van mij) op elkaar volgden?’ M.i. ligt de verklaring van dit feit veel meer voor de hand. Immers de labiale m, die m.i. onmiddellijk de stimmlose dentale spirant s volgde, maakte deze stimmhaft en bovendien ontwikkelde zich tusschen deze 2 (z en m) zeer heterogene consonanten een klank, die diende, om de uitspraak te vergemakkelijken. Dat die uitspraak meze (of: meeze?) allicht aanleiding gaf tot aanknooping aan een werkw. meezen is begrijpelijk, maar dit werkw. (mieze) meezen kennen alleen Vercouillie en Franck, terwijl het Ned. Wdb. t.a.p. ook een tweetal plaatsen aanhaalt, maar m.i. terecht, met een zeer beperkende toevoeging.

Er is evenwel nog iets anders. Indien we voor een oogenblik als vaststaand aannemen, dat meesmuilen = mee + smuilen, dan bevat het als eerste lid der samenstelling het bijw. me(d)e. Het aantal samenstellingen met mee, gevolgd door sm, is in het Nederl. zeer klein. Het Nederl. Wdb. geeft alleen meesmuilen, terwijl ik uit spreek- en schrijftaal niet meer kon opteekenen dan meesmakken, meesmokkelen en meesmullen. Wanneer we op de uitspraak van deze woorden letten, merken we op, dat er een bepaalde neiging in bestaat, om tusschen de s en m van het grondwerkwoord een Uebergangslaut te doen hooren, zoodat we, bij nauwkeurige waarneming, verstaan meesəm.... (of: meezəm...). Waar nu bij werkw. als meesmakken het grondwoord nog afzonderlijk voortleeft, is het gevaar, om het compositum niet of verkeerd te verstaan, ondenkbaar. Anders wordt het echter, wanneer, zooals bij meesmuilen, het grond-

[p. 316]

woord èn uit de spreek-, èn uit de schrijftaal verdwenen is.

Onze Woordenboeken uit vroeger en later tijd laten ons aangaande de vorming van meesmuilen in 't onzekere. Alleen de beteekenis van het woord geven ze en stemmen in de desbetreffende opgaven vrijwel overeen. Zoo vind ik in het Woordenboek der Nederl. Synon. van P. Weyland en G.N. Landré (Antw. 1845), nadat als synoniem van meesmuilen genoemd is grimlachen, een vrij breedvoerige omschrijving van de beteekenis van meesmuilen, die ik niet kan nalaten over te nemen:

‘Den mond tot een stil lagchen trekken. Men grimlacht, uit vriendelijkheid of tevredenheid. Men meesmuilt op het hooren van een gezegde, dat genoegen geeft, doch tevens een twijfeling baart en daarom nadenken verwekt.’

M.J. Koenen (Verkl. Handwdb. der Ned. Taal⁵, blz. 362) zegt: ‘meesmuilen = spottend grimlachen; den mond tot een zuren lach vertrekken.’

In beide verklaringen komt de beteekenis van lachen, zoowel als van den mond (ver)trekken voor. Ook in de spreektaal hecht men nog aan meesmuilen de hoofdbeteekenis van lachen, zij het dan ook, dat meesmuilen tevens de gedachte opwekt aan een gedempt geluid, hetgeen in verband met de beteekenis lachen zeer goed verklaarbaar is.

De geciteerde Woordenboeken laten de etymologie van meesmuilen echter onbesproken, wat geenszins verwondering baart, als we nagaan, wat onze etymologische Woordenboeken aangaande meesmuilen opmerken.

Zoo vind ik o.a. opgeteekend in het Bekn. Etym. Wdb. van Vercouillie (blz. 186), dat van meesmuilen het eerste lid verdubbeld voorkomt in miezemeezen. Vercouillie laat hierop volgen, dat miezemeezen van onbekenden oorsprong is. Ik vond 't woord overigens nergens opgeteekend dan in 't Ned. Wdb. t.a.p. en bij Franck. Ook deze geleerde (Etym. Wdb., Kol. 621, i.v. meesmuilen) geeft geen licht; integendeel, verergert de zaak nog door het opgeven van een raadsel. Na beweerd te hebben, dat meesmuilen Nieuwnederlandsch is, laat Franck volgen,

[p. 317]

dat ‘het eerste lid van onbekenden oorsprong is’. Wat het eerste lid is: mee of mees, mag de lezer bedenken.

Oudemans (Bijdr. VI blz. 374) kent een werkwoord smuylen, dat hij, met verwijzing naar Kiliaen, vertaalt door grimlachen. Jammer genoeg laat hij het hierbij; of vond hij 't zoo voldoende, waar Kiliaen smuylen geeft?

Want werkelijk vinden we bij Kiliaen (Deel II, blz. 601) een werkwoord smuylen, dat vertaald wordt door Lat. subridere en vergeleken met Eng. smile.

Dit door Kiliaen opgeteekende smuylen is m.i. nu het tweede lid der samenstelling meesmuilen, waarvan het eerste lid het bijw. me(d)e is. Meesmuilen is dus meelachen, welke vertaling voor smuilen in grondbeteekenis overeenstemt met de nog altijd gangbare.

Zooals ik boven reeds opmerkte, plaatst Kiliaen naast 't Nederl. smuylen, 't Eng. smile. Volledigheidshalve wil ik nog even nagaan, of deze 2 vormen etymologisch dezelfde zijn.

Opmerkelijk overeenstemmend zijn alvast de consonanten bij smuylen en smile, wat trouwens niet anders kan, daar, indien deze vormen elkaar dekken, sm en l niet aan de wetten der klankverschuiving onderworpen waren.

Rest dus aan te toonen, dat Ned. ui (Kil. uy) en Eng. i (als in smile) phonetisch te verklaren zijn.

Dat deze Eng. i vaak een Umlautsproduct van Germ. û is, leert Kluge (Grdrss.², blz. 1043, § 101). Onder de door Kluge opgegeven voorbeelden vinden we Eng. smile niet. Toch moest dit m.i. er bij zijn opgenomen.

Merkwaardig is ook, hetgeen we vinden opgemerkt door J.L. Frisch, Teutsch-Lat.-Wtb. (1741) sub schmollen: subridere, heisst auch bey einigen, a risu abstinere ob secretum rancorem, das Maul krümmen, aliquid aegre ferre; en verder: ‘es ist also wahrscheinlich dass es von Maul komme, absonderlich, da die Holländer smuylen haben von muyl.

Allerwaarschijnlijkst is de bron, waaruit Frisch heeft geput, L. ten Kate's Aanl. tot de Kennisse enz. Immers Frisch' woordenboek verscheen in 1741, terwijl Ten Kate's werk in 1723 het licht zag. Bij Ten Kate (Deel II, blz. 61) lezen we:

[p. 318]

‘De Voorwerping van s laet zig ook zien bij andere letters; als ons.... muil, smuil en smoel, bucca....’

Indien Frisch zijn licht niet opstak bij Ten Kate, bij wien dan?

Dat Ten Kate hier een andere voorstelling van de vormen met anlautende m en sm e.d. geeft, dan wij, doet niets ter zake; genoeg is het, dat hij beide vormen kent en als identisch naast elkaar zet.

Ook Kluge (Etym. Wtb.) kent dit schmollen, en noemt 't een ‘junge Bildung zu mhd. smielen ‘lächeln’. Evenzoo meent Schade Alt. Wtb. verband te zien tusschen Mhd. smielen en Nhd. smollen, terwijl Kiliaen (Deel II, blz. 601) geeft: smollen, smuylen, subridere, Ang. smile.

Wat de ie van Mhd. smielen betreft, vergelijke men Grdrss.², blz. 412, § 129 en ibid. blz. 704, § 59. Moet de o van smollen (Kil.) en Nhd. smollen verklaard worden uit de oe van smoel en is dan Nhd. schmollen een leenvorm, die 't oudere smielen verdrong?

Vele Indogerm. verwanten van 't Eng. smile vinden we aangeteekend bij Uhlenbeck, Wtb. der Altind. Sprache i.v. smayate. Daaronder treffen we er aan mèt en zònder anlautende s. Dat dit een algemeen Idg. verschijnsel is, is bekend. (Zie voor vvbb. Grdrss.², blz. 371, § 39^b); het is dus zeer waarschijnlijk, dat ook 't Got. - mûljan (in: faúrmûljan) tot denzelfden wortel behoort als Eng. smile en smuylen (Kil.), zoodat dan al de besproken vormen teruggaan op een algemeen-germ. *smûljan naast mûljan. Uit den vorm *smûljan is lautgesetzlich ontwikkeld mèt Umlaut Eng. smile, zònder Umlaut (daar 't Westgerm. geen Umlaut van lange vocalen kent) smuylen (Kil.).

M.A. van Weel.

's-Gravenhage, 22 Maart, 1906.