Taal en Letteren. Jaargang 16

[p. 153]

Boekaankondiging.

Goethes ‘Werther’ in der niederländischen Literatur von Dr. Karl Menne (Leipzig, 1905; 94 S.; Mark 2.50).

Als no. 6 van de Breslauer Beiträge zur Literaturgeschichte, herausgegeben von Prof. Dr. Max Koch und Prof. Dr. Gregor Sarazin verscheen het boekje waarvan de titel hierboven is afgedrukt.

Wij maken er met ingenomenheid melding van. Veel te weinig nog houden buitenlandse literatoren zich met het bestuderen van onze letterkunde bezig.

Dr. Menne handelt niet alleen over de invloed van de Werther in ons land, maar ook over 't al spoedig merkbare verzet tegen de sentimentele richting.

In 't eerste hoofdstuk worden nederlandse vertalingen van de Werther opgesomd; het tweede bespreekt de navolgingen (voornamelik de romans van Feith), het derde kritieken, anti-kritieken, parodieën en kluchten, het vierde de gezonde reaktie (Wolff en Deken).

Veel minder belangrijk zijn de twee laatste hoofdstukken (Lavater's Tagebuch en Feith's Dagboek. - Feith's Het Graf.)

Dat Göthe's Leiden des jungen Werther voor ons land van betekenis is geweest, wordt in biezonderheden aangetoond. Vooral de bladzijden over de invloed op Feith (niet van Göthe alleen, evenzeer van Geszner, Klopstock, Miller e.a.)

[p. 154]

zijn belangrijk. Dr. Menne wijst er op hoe ook Feith's taal in menig opzicht navolging is van duitse voorbeelden.

Opmerkelik is het hoe in de strijd tegen 't sentimentele ook het toneel goede diensten heeft gedaan. De schrijver behandelt de klucht De Sentimenteele (A. Loosjes, 1785), het toneelspel De jonge Walburg of de gevolgen van het Sentimenteele (Uylenbroek, 1790) en De Hemelvaart van Sebaldus (Elwe en Langeveld, 1786).

Ook over de vertalingen van sommige werken van Feith en van de romans van Wolff en Deken in 't Duits, weet de schrijver wetenswaardige biezonderheden mede te delen.

Dat er aanmerkingen op het werkje te maken zijn, mag ik intussen niet verzwijgen.

In 't algemeen komt het mij voor, dat de schrijver de betekenis van de Werther voor onze letterkunde overschat. Een bewering als: ‘Für Niederland bedeutete das Erscheinen von Goethes Werther eine neue Literaturperiode... Von ihm aus durchzog ein frischer Geisteshauch unsere westnachbarliche Literatur und brachte sie zu neuer Blüte’ zou ik niet graag onderschrijven.

In 't derde hoofdstuk maakt de auteur zich veel te vlug van Johannes Kinker af. En Bilderdijk wordt niet genoemd. Minder juist is het verder, de werken van Wolff en Deken te beschouwen als bepaaldelik gericht tegen de Wertherinvloed.

‘Mit ihren Romanen überhaupt’, zegt Menne, ‘hauptsächlich aber mit Sara Burgerhart verfolgten die Verfasserinnen einen doppelten Zweck. Einmal wollten sie gegen die grassierende Sucht, nur französische Schriften zu lesen, zu Felde ziehen und den Beweis liefern, dasz auch in niederländischer Sprache Originalwerke recht wohl möglich wären. Anderseits galt es, der Generalbeichte unseres genialen Sentimentalisten, Goethes Werther, der ihnen viel gefährlicher für niederländische Eigenart schien als die französischen geistreichelnden Zweideutigkeiten, eine wirksame Wehr entgegenzustellen.’

Ik geloof noch het een noch het ander.

[p. 155]

Kunstenaressen als Wolff en Deken gaan geen romans schrijven om eens te laten zien dat ze 't kunnen. En 't bewijs dat in 't Nederlands oorspronkelike werken ‘mogelik waren’ behoefde al sedert eeuwen niet meer geleverd te worden.

Wat Goethe's Werther betreft, zij mogen bij 't schrijven van Sara Burgerhart een enkele maal aan deze ‘Generalbeichte’ gedacht hebben, de bewering dat er een uiterst nauwe betrekking tussen de genoemde werken bestaat, zweeft in de lucht. In de voorrede van Sara Burgerhart worden Jerusalem, Niemeyer, Geszner, Wieland, Hermes, Klopstock, Pope, Richardson genoemd - Göthe niet. En nemen wij niet aan, dat de Sara ‘direkt gegen das Werthertum gerichtet war’, dan vervalt ook de verbazing over sommige sentimentele dingen die in het boek voorkomen.

De zucht van Dr. Menne om overal Werther te zien, brengt hem nu en dan op een dwaalspoor. Wanneer Saartje klaagt: ‘Alle Kerkdagen moet ik gaan, en bij dien Leeraar dien zij uitkiest. Maandag en Saturdag moet ik Tante, en die Hottentot van een Bregt, na klungelen om voor de Oeffenings-vrienden alles gereed te zetten. Ik moet thee schenken, presenteeren, zotteklap en lastertaal hooren... maar genoeg. Dit evenwel nog: alle avonden moet ik in malle Boeken lezen, die wel door verliefden in een Dolhuis gemaakt schijnen, doch die noemt mijne Tante innige zielsdierbare Schriftjes, kostelijke Pandjes, enz.’; wanneer Saartje daarover klaagt, begrijpen wij dat zij 't heeft over boeken en traktaatjes van religieuse of quasi-religieuse aard. Het hele verband, de persoon van tante Hofland, laten geen andere opvatting toe. Maar volgens Dr. Menne wordt hier gedoeld op ‘sentimentale Machwerke’, en blijkbaar vindt hij het jammer dat ‘die Namen solcher Bücher, ebenso der des Werther mit keinem Worte erwähnt (werden).

Menigeen zal vreemd opzien bij deze stoute bewering: “Willem Leevend ist nach dem Muster von “Sophiens Reise von Memel bis Sachsen” verfaszt”. Maar het blijkt al spoedig dat Dr. Menne enige vrijheid van opvatting toelaat daar hij één bladzijde verder schrijft: ‘dasz Wolff und

[p. 156]

Deken sich für ihre Romane vor allem Richardson zum Muster erwählten, sei nur beiläufig erwähnt.’ De bedoeling zal dus wel zijn: Niet alleen Richardson, ook Hermes (e.a.) hadden invloed op Wolff en Deken. En dat nemen we graag aan.

Ik wil niet met aanmerkingen eindigen.

Niettegenstaande enkele onjuiste voorstellingen en beweringen is het geschrift van Dr. Menne belangrijk genoeg om de aandacht van onze literatoren te vragen; al was het alleen wegens het door de schrijver gegeven antwoord op de vraag naar de invloed van de duitse letterkunde op Rhijnvis Feith.

R.A.K.